Instrumenty stymulujące popyt wewnętrzny

System dopłat ułatwiających zagospodarowanie nadwyżek mleka i artykułów mleczarskich oraz zwiększających ich zużycie na rynku wewnętrznym należy do najbardziej rozbudowanych systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej, a skala stosowania jego instrumentów jest nieporównywalna z żadnym innym rynkiem rolnym. Dzięki programom stymulującym popyt wewnętrzny zagospodarowuje się do 50% białka mlecznego i niemal 27% masła wyprodukowanego w Unii.

Dopłaty do masła, masła skoncentrowanego i śmietany wykorzystywanych w produkcji działające na mocy Rozporządzenia Komisji nr 2571/1997, mają na celu obniżenie ceny tłuszczów mlecznych wykorzystywanych przez firmy spożywcze do poziomu cen importowanych tłuszczów roślinnych [Rozporządzenie Komisji nr 2571/1997]. Dzięki temu mechanizmowi wywoływany może być dodatkowy popyt na nie po przetworzeniu w wyroby cukiernicze, lody i inne artykuły żywnościowe, co pozwala na skuteczne ich upłynnienie na rynku wewnątrzwspólnotowym. Udzielanie dopłat i sprzedaż masła po obniżonych cenach

odbywa się dwa razy w miesiącu w drodze przetargu organizowanego przez Komisję

Europejską. Wybierani są oferenci, którzy podają najwyższe ceny kupna masła z zapasów interwencyjnych lub najniższe dopłaty w przypadku wykorzystywania produktów z wolnego rynku. Przetargi, dotyczące wysokości dopłaty, skłaniają producentów ubiegających się o dotacje do poprawy swej konkurencyjności. Mechanizm prowadzi zatem do polepszenia sytuacji konsumentów, gdyż ma wpływ na obniżanie cen produktów finalnych [ARR 2003]. Dopłaty są jednak wypłacone dopiero po udowodnieniu faktu wykorzystania tłuszczu mlecznego.

Na podobnej zasadzie opierają się także działające na mocy Rozporządzenia Komisji 2799/1999 dopłaty do odtłuszczonego mleka w proszku przeznaczonego na pasze, które dążą do upłynniania odtłuszczonego mleka w proszku wyprodukowanego w krajach członkowskich Unii Europejskiej oraz wspierania konkurencyjności białka pochodzenia zwierzęcego w stosunku do białka roślinnego [Rozporządzenie Komisji 2799/1999]. Obniżając ceny OMP, dopłaty wywołują dodatkowy popyt na białko mleczne w Unii Europejskiej. Beneficjenci mogą

96 nabyć OMP z zapasów interwencyjnych po obniżonych cenach lub uzyskać dopłaty do OMP pochodzącego z wolnego rynku, pod warunkiem, że zobowiążą się do wykorzystania go do produkcji pasz. Mechanizm ten pozwala na zagospodarowanie znacznej części produkcji OMP i umożliwia obniżkę cen pasz, poprawiając w ten sposób ich konkurencyjność względem substytutów. Jest to instrument nieobligatoryjny, uruchamiany przez Komisję Europejską tylko w razie konieczności, wspólny dla całej Unii Europejskiej. Obecnie nie funkcjonuje.

Działaniem uzupełniającym w stosunku do dopłat do OMP zużywanego na pasze są udzielane w ciągu całego roku kalendarzowego dopłaty do przerobu OMP na kazeinę i kazeiniany, ustanowione na mocy Rozporządzenia Komisji nr 2921/1990 [por. Rozporządzenie Komisji nr 2921/1990]. Przyznawane mogą być producentom, którzy wykorzystali w procesie produkcji odtłuszczone mleko o zawartości tłuszczu nie wyższej niż 0,1% lub surową kazeinę pochodzącą z krajów członkowskich Unii Europejskiej. Komisja Europejska ustala wysokość dopłaty na podstawie cen rynkowych kazeiny i kazeinianów na rynku unijnym i światowym oraz w zależności od ilości mleka przetworzonego na kazeinę i kazeiniany, bazując na cenach interwencyjnych OMP lub cenach rynkowych OMP o najwyższej jakości, w przypadku gdy te przewyższają ceny interwencyjne. Produkty objęte mechanizmem muszą spełniać unijne wymogi dotyczące jakości. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości wnioskodawca jest zobowiązany ponieść karę w formie wyższego niż proporcjonalny zwrotu niesłusznie pobranych dopłat, a w skrajnych przypadkach czasowego wyłączenia go z możliwości uczestnictwa w kolejnych edycjach programu. Ponadto państwo członkowskie, w którym doszło do nieprawidłowości zobowiązane jest do powiadomienia Komisji o ich stwierdzeniu [Seremak-Bulge 2003, s. 111]. Podobnie jak w przypadku dopłat do OMP przeznaczanego na pasze, również instrument dotyczący przetwarzania OMP na kazeinę i kazeiniany jest mechanizmem wspólnym dla całej Unii Europejskiej, nieobligatoryjnym i uruchamianym przez Komisję Europejską tylko w razie konieczności. Obecnie nie funkcjonuje.

Ze społecznego punktu widzenia, najistotniejszym instrumentem stymulującym popyt wewnętrzny są ustanowione na mocy Rozporządzenia Komisji nr 2707/2000 dopłaty do spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych. Panuje bowiem przekonanie, iż promując spożywanie mleka wychowują nowego konsumenta i tworzą nawyki picia mleka wśród najmłodszych konsumentów Unii Europejskiej, licząc, że zaowocuje to wyższą konsumpcją w przyszłości. Dotyczy to nie tylko produktów mlecznych jako takich, ale i wypracowania marek lokalnych, które rozprzestrzeniając swoje produkty wśród dzieci i młodzieży mogą liczyć na powiększenie swojego rynku zbytu i przywiązanie klientów.

97 Program polega na udzieleniu dopłaty do spożycia określonych kategorii mleka i przetworów mlecznych przez dzieci w przedszkolach, szkołach podstawowych i średnich. Dopłata w ramach popularnej „Szklanki mleka’ przysługuje do maksymalnie 0,25 l mleka bądź przetworu mlecznego na jednego ucznia na dzień nauki szkolnej. Mechanizmem objęte jest mleko pełne i półtłuste poddane obróbce cieplnej, mleko pełne i półtłuste poddane obróbce cieplnej z dodatkiem smakowym (np. czekolady) zawierające wagowo przynajmniej 90% mleka pełnego lub półtłustego oraz jogurt z mleka pełnego lub półtłustego. Dopłat udziela się w okresie od września do czerwca. Agencja Rynku Rolnego realizuje program od maja 2004 roku. W Polsce zainteresowanie programem wśród dzieci, szkół i samorządów na początku nie było zbyt duże- w 2004 roku zaledwie 12% uprawnionych dzieci korzystało z mechanizmu, podczas gdy w tak zwanych „starych krajach” Unii Europejskiej, gdzie politykę zdrowego

żywienia promuje się od wielu lat, programem objęto znacznie szerszą gamę produktów mlecznych, w związku z czym wzrosła jego popularność. W Finlandii w analogicznym okresie zainteresowanie wynosiło aż 51%, co jest najwyższym wskaźnikiem w całej Unii. Według danych zarejestrowanych w systemie informatycznym ARR, w roku szkolnym 2010/2011 w programie uczestniczyło ponad 14,4 tysięcy placówek oświatowych, a liczba uczniów uczestniczących w programie wyniosła ponad 2,2 mln. Od 1 maja 2004 roku do 2011 roku w ramach programu „Szklanka Mleka” zrealizowano dopłaty do ok. 270 tys. ton mleka i przetworów mlecznych, co było odpowiednikiem ponad 1 miliarda szklanek mleka wypitych przez uczniów, co pozwoliło, by Polska stała się liderem wśród krajów unijnych w realizacji programu „Szklanka Mleka”. Zarówno w ujęciu ilościowym (ilości mleka i przetworów mlecznych dostarczanych do placówek oświatowych w roku szkolnym 2007/2008, 2008/2009 oraz 2009/2010 Polska), jak i wartościowym (kwota środków finansowych pozyskiwanych z Unii Europejskiej przez Polskę) Polska wyprzedzała kraje UE-15 (takie jak Francja, Wielka Brytania, Niemcy, Szwecja i Finlandia), w których program jest realizowany od ponad 20 lat.

O dopłaty mogą się ubiegać gimnazja, szkoły podstawowe, przedszkola, władze działające w imieniu placówek oświatowych oraz dostawcy mleka i przetworów mlecznych. Unijne przepisy dopuszczają możliwość przeznaczania dodatkowych środków finansowych przez kraje członkowskie. Wzorując się na innych krajach Unii Europejskiej, celem zwiększenia liczby dzieci spożywających mleko w ramach programu, Polska także uruchomiła dodatkowe środki z budżetu krajowego, mające na celu obniżenie ceny mleka i przetworów mlecznych płaconej przez uczniów. W związku z tym dopłaty do spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych są finansowane z trzech źródeł:

98 • środków unijnych, obejmujących dostarczanie mleka i jego przetworów do wszystkich rodzajów uprawnionych placówek oświatowych w roku szkolnym (tj. w okresie wrzesień - czerwiec),

• środków krajowych w ramach tak zwanej dopłaty krajowej, która dotyczy dostarczania mleka i jego przetworów do szkół podstawowych w okresie październik – maj roku szkolnego przez 3 dni nauki szkolnej w tygodniu,

• środków Funduszu Promocji Mleka, które obejmują dostarczanie mleka i jego przetworów do przedszkoli i gimnazjów w roku szkolnym (tj. w okresie wrzesień – czerwiec).

Dopłatę unijną może otrzymać dostawca mleka i przetworów mlecznych, który legitymuje się co najmniej 6-miesięcznym doświadczeniem w zakresie produkcji, przetwórstwa lub obrotu mlekiem lub przetworami mlecznymi oraz dysponuje zapleczem niezbędnym do produkcji, zakupu oraz dystrybucji mleka i jego przetworów. Zaznacza się, że dopłaty muszą mieć wpływ na obniżenie cen mleka i przetworów mlecznych płaconych przez uczniów. Podmioty, posiadające zatwierdzenie do dopłaty unijnej, mogą wystąpić także o dopłatę krajową oraz dopłatę z FPM (Funduszu Promocji Mleka). Zgodnie z danymi ARR, w 2011 roku ARR wydała łącznie na dopłatę krajową oraz unijną ponad 133 mln zł oraz 4,7 mln zł z FPM. Problemem dla producentów mleka i przetworów mlecznych w ramach biorących udział w programie „Szklanka mleka” jest konieczność dostosowania asortymentu oraz opakowań, a także zbudowania siatki dystrybucji produktów do placówek oświatowych na danym obszarze. Wiążą się z tym znaczące koszty logistyczne oraz potrzeba ścisłej współpracy z placówkami oświatowymi.

Do grupy dopłat stymulujących popyt wewnętrzny zalicza się także dopłaty do sprzedaży masła po obniżonych cenach organizacjom niedochodowym i charytatywnym funkcjonujące na mocy Rozporządzenia Komisji 2191/1981 w sprawie udzielania dopłat do zakupu masła przez instytucje i organizacje o charakterze niedochodowym [Rozporządzenie Komisji 2191/1981] oraz Rozporządzenia Komisji 3149/1992 ustanawiającego zasady dostarczania żywności pochodzącej z zapasów interwencyjnych organizacjom zaopatrującym najuboższe osoby na terenie Wspólnoty [Rozporządzenie Komisji 3149/1992]. Dopłaty mogą otrzymać autoryzowani przez agencję dostawcy, pod warunkiem, że zobowiążą się dostarczyć masło do organizacji niedochodowych [Jakubiak 2007, s. 26-35]. Z uwagi na fakt, iż mechanizm jest skierowany do ograniczonej grupy beneficjentów, odsetek subsydiowanego w jego ramach masła był stosunkowo niewielki i wynosił w 2007 roku około 1% całkowitej unijnej produkcji. Wysokość dotacji ustalana jest przez Komisję Europejską we współpracy

99 z Komitetem Zarządzającym. Wypłata następuje w ciągu 60 dni od daty złożenia kompletnych dokumentów przez dostawcę masła [Seremak-Bulge 2003, s. 113-114]. Mechanizm jest finansowany z funduszu FEOGA. Każdy kraj członkowski ma prawo do zwrotu w wysokości ceny interwencyjnej obowiązującej na dane produkty, a także zwrotu kosztów transportu i kosztów administracyjnych poniesionych przez instytucje charytatywne. Na program pomocy dla najuboższych w Unii Europejskiej w 2011 roku Komisja Europejska przeznaczyła 1 544 tony masła oraz 93 956 ton OMP znajdujących się w magazynach interwencyjnych.