Rozwój każdego działu gospodarki kształtowany jest poprzez powstawanie i działalność podmiotów gospodarczych na określonym terenie. Nowe struktury mają zazwyczaj pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy, ale wraz z upływem czasu ulegają procesowi starzenia i powinny być zastępowane przez nowsze jednostki. Zróżnicowanie przestrzenne działalności gospodarczej traktowane jest jako niezbędny warunek rozwoju, bez którego nie byłoby potrzeby uwzględniania jego uwarunkowań i następstw w procesach planowania i logistyki [Wigier 2012, s. 264]. Przed jednostkami gospodarczymi i społecznymi staje niezmiennie istotny problem wyboru miejsca lokalizacji. Wielu ekonomistów zauważa iż problem ten ma daleko idące konsekwencje zarówno gospodarcze, jak i społeczne. A. Lösch [1961, s. 9] zauważa, że „nie mamy możliwości wybrania sobie czasu, w którym żyjemy, posiadamy natomiast znaczną swobodę wyboru miejsca naszego pobytu (…). Wybór właściwego miejsca do realizacji przedsięwzięć ma poważne znaczenie zarówno w życiu jednostki, jak i dla powodzenia przedsiębiorstwa, dla założenia trwałych osiedli ludzkich, krótko mówiąc dla egzystencji i osiągnięć grup społecznych”. M. E. Porter [2001] wyznacza źródła przewagi
29 konkurencyjnej lokalizacji, zastanawiając się nad jej istotą w minimalizacji kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa w stosunkowo zamkniętej gospodarce, gdzie decydująca rola przypada względnej przewadze czynników produkcji (pracy i kapitału) oraz efektów skali. Lokalizacja firmy ma znaczący wpływ na powiązania z nabywcami, dostawcami oraz instytucjami pozycjonując ją w ten sposób na rynkach lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych [Firlej 2009]. K. Kuciński [1994, s. 67]. stwierdza, iż odpowiednia, dopasowana do specyfiki danej działalności i istniejącej sytuacji zewnętrznej, lokalizacja jest kluczowym i podstawowym warunkiem efektywnego (pod względem ekonomicznym, społecznym i ekologicznym) funkcjonowania wszelkich jednostek gospodarczych i społecznych. Zagadnienia, dotyczące rozmieszczenia w przestrzeni (w danym czasie) działalności gospodarczej człowieka, jej uwarunkowań, rozwoju i wzajemnych powiązań, wyjaśniane były w tzw. teoriach lokalizacji, zapoczątkowanych już w XVIII w. Jej elementy obecne są już w pracach przedstawicieli klasycznej ekonomii politycznej (Smith, Ricardo) czy też fizjokratów (de Montesquieu i Quesnay). Jako odrębny przedmiot badań jednakże, teoria lokalizacji rozwinęła się dopiero w XIX w., ewoluując od teorii lokalizacji produkcji rolniczej poprzez teorię lokalizacji przemysłu (pojedynczego zakładu przemysłowego), teorię bazy ekonomicznej, teorię ośrodków centralnych do rozpowszechnionej w dobie globalizacji teorii gospodarki przestrzennej. Teoria lokalizacji działalności gospodarczej wpisuje się w nurt nowej ekonomii instytucjonalnej, wykorzystującej dorobek teorii neoklasycznej i ekonomii rozwoju przy uwzględnieniu uwarunkowań politycznych, gospodarczych i kulturowych w ramach analizy instytucjonalnej.
Rolę lokalizacji w rozwoju działalności gospodarczej, jako jeden z pierwszych, dostrzegł Johann von Thünen, który w 1826 roku kompleksowo przedstawił podstawy racjonalnego gospodarowania w przestrzeni w zakresie rozmieszczenia rolnictwa, formułując tym samym teorię lokalizacji produkcji rolniczej. Model Thünena ukazuje hipotetyczne rozmieszczenie różnych typów produkcji rolniczej wokół centralnie usytuowanego rynku zbytu - miasta, zajmującego poniżej 0,1% powierzchni rozpatrywanego obszaru. Teorię cechuje kilka upraszczających założeń:
• istnieje samowystarczalny, izolowany obszar,
• wszystkie grunty, wchodzące w jego obręb, są jednakowo urodzajne,
• istnieje tylko jeden rynek rolniczy na tym obszarze, który jest zlokalizowany w mieście, przy czym rolnicy nie wymieniają między sobą produktów poza miastem,
• miasto znajduje się w centrum jednorodnej równiny, na której w każdym punkcie panują jednakowe warunki naturalne i transportowe,
30 • transport produktów rolniczych odbywa się w linii prostej, najkrótszymi połączeniami między miastem a gospodarstwami, wobec czego koszty transportu są wprost proporcjonalne do odległości, wagi oraz stopnia nietrwałości produktu,
• na rynku panuje wolna konkurencja między sprzedawcami, którzy dążą do maksymalizacji zysku [Parzonko 2013, s. 42].
Thünen wykazał, że wokół aglomeracji miejskiej poszczególne kierunki produkcji rolniczej układają się w koncentryczne kręgi (tzw. pierścienie), które różnią się od siebie sposobem użytkowania ziemi, a więc kierunkami produkcji rolniczej [Gudowski 2007]. Głównymi przyczynami wpływającymi na rodzaj prowadzonej produkcji w gospodarstwach rolnych są różne odległości od aglomeracji miejskich i wysokość kosztów związanych z transportem płodów rolnych [Manteuffel 1979, s. 29]. Celem minimalizacji kosztów, produkty najmniej trwałe i najcięższe będą wytwarzane najbliżej rynku zbytu. Wokół miasta (z jego wyłączeniem) istnieją cztery koncentrycznie usytuowane względem miasta pierścienie: • pierścień pierwszy, który obejmuje rolnictwo intensywnie zorganizowane, głównie uprawę warzyw i produkcję mleka. Zajmuje on około 1% powierzchni całego obszaru o odległości względnej 0,2 – 0,6 km od centrum miasta,
• pierścień drugi, zawierający produkcję leśną, przeznaczoną według Thünena na produkcję drewna na opał. Zasięgiem obejmuje 3% powierzchni obszaru o odległości 0,7 – 3,5 km od centrum,
• pierścień trzeci, w którym mieści się rolnictwo ekstensywne. Można w nim wyodrębnić trzy podpierścienie: gospodarstwa specjalizujące się w uprawie zbóż i ziemniaków, które zajmują 3% powierzchni w odległości 3,6-4,6 km od centrum miasta; gospodarstwa zajmujące się uprawą zbóż (30% powierzchni w odległości od centrum miasta 4,7-34 km) i gospodarstwa trudniące się chowem zwierząt i uprawą zbóż, zajmujące 25% powierzchni rozpatrywanego obszaru w odległości od centrum miasta 35-44 km,
• pierścień czwarty, który zawiera gospodarstwa specjalizujące się w chowie zwierząt i uprawie zbóż na pasze i spożycie przez rodzinę rolniczą. Zajmuje on 38% powierzchni rozpatrywanego obszaru w odległości względnej od centrum miasta 45-100 km.
Zgodnie z teorią Thünena na obszarze oddalonym powyżej 100 km względnych od centrum miasta, oddziaływanie miejskiego rynku zbytu nie ma znaczenia [Parzonko 2013, s. 43]. Model Thünena wiąże się w literaturze z teorią renty, której maksymalizację osiąga się w wyniku konkurencji rolników o grunty położone w lepszej lokalizacji [Mazurkiewicz- Pizło i Pizło 2011, s.6].W związku ze stałą, ustaloną przez rolnika na podstawie kosztów produkcji
31 i transportu, ceną produktu finalnego w centrum aglomeracji, renta gruntowa jest równa oszczędnościom, jakie zdoła uzyskać rolnik w kosztach transportu. Renta gruntowa jest „maksymalna w pierwszym ze współśrodkowych kręgów, maleje w miarę wzrostu odległości od centrum miasta i osiąga poziom zerowy w najodleglejszym kręgu, leżącym w granicach wyizolowanego państwa” [Blaug 1994, s. 620]. Uproszczenia przyjęte w modelu Thünena i zmieniające się uwarunkowania zewnętrzne, wśród których można wymienić: malejące koszty transportu, zwiększony za sprawą skrócenia czasu transportu (w wyniku ulepszeń dróg i szybszego transportu) zasięg rynkowy surowców rolnych i produktów żywnościowych, ekspansję miast polegającą na sukcesywnym wchłanianiu przylegających obszarów wiejskich, większą możliwość migracji ludności i kapitału, a także interwencjonizm państwowy szczególnie w sferze rolnictwa, sprawiają, że płynące z modelu wnioski w praktyce sprawdzają się nie wszędzie [Bórawski 2010, s. 181]. W związku z tym, zaczęły się pojawiać nowe teorie (por. rys. 2 i 3). Rozwinięciem modelu była stworzona przez Sinclaira [1967] w 1967 roku teoria odwróconych kręgów Thünena, zgodnie z którą produkcja rolnicza (intensywność organizacyjna mierzona za pomocą wyników produkcyjnych i wydajności z jednostki powierzchni) rośnie wraz z oddalaniem się od miasta (zmniejszaniem urbanizacji). W myśl modelu Sinclaira pierwszy krąg obejmuje rolnictwo miejskie, drugi- ziemie użytkowane chwilowo, trzeci- uprawę zbóż i produkcję mleka, a czwarty produkcję artykułów wymagających szczególnie dobrych i stabilnych warunków produkcyjnych, wśród których wymienia produkcję sadowniczą i ogrodniczą.
Rys. 2. Pierścienie produkcji rolniczej w teorii Thünena według Chisholma
1- hodowla zwierząt, 2 – gospodarka trójpolowa, 3 – gospodarka roślinna z trwałymi ugorami, 3 – intensywny płodozmian, 5- gospodarka leśna, 6- ogrodnictwo i mleczarstwo
Źródło: Zgliński W., 1994, Kształtowanie się strefy żywicielskiej aglomeracji warszawskiej, Prace geograficzne nr 162, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków, s. 24
32
Rys. 3 Strefy rolnicze wokół aglomeracji miejskiej według teorii Dickinsona i Jonassona
1 – uprawy kwiatowe i warzywne, 2 –rolnictwo intensywne, 3 – rolnictwo ekstensywne, 4 - ekstensywna hodowla, 5- strefa lasów
Źródło: Zgliński W., 1994, Kształtowanie się strefy żywicielskiej aglomeracji warszawskiej, Prace geograficzne nr 162, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków, s. 25
W myśl tej teorii wartość ziemi rolniczej w pobliżu miasta jest odwrotnie proporcjonalna do jej ceny rynkowej. Inną modyfikację teorii Thünena przedstawili w 1964 roku R. E. Dickinson i O. Jonasson [1964], wyznaczając wokół miasta koncentryczne kręgi produkcji rolnej o malejącej intensywności względem miasta. W ich modelu najbliżej ośrodka aglomeracyjnego usytuowane są gospodarstwa zajmujące się ogrodnictwem, dalej rolnictwem intensywnym i produkcją mleka, następnie ekstensywną uprawą zbóż i hodowlą zwierząt. Ostatni krąg stanowią lasy (por. rys. 2).
Dotyczące zarówno teorii, jak i praktyki przestrzennego rozmieszczenia produkcji rolniczej, prace H. H. Herlemanna i H. Stamera [1962] oraz B. L. Browna [1963] natomiast uwzględniły w kosztach transportu nie tylko zmiany odległości, ale i szybkość transportu. Redukcja kosztów i skrócenie czasu transportu, mające szczególne znaczenie dla towarów łatwo psujących się, powoduje wzrost obszaru ciążeń do ośrodków aglomeracyjnych, a tym samym maksymalne zbliżenie miejsc produkcji do rynku zbytu. W związku z tym, produkcja łatwo psujących się produktów rolnych, takich jak kwiaty, warzywa, czy mleko, odbywa się w niedalekiej odległości od miasta, a poniesione nakłady i stworzona infrastruktura nasilają jej dalszą koncentrację [Zgliński 1994, s. 24]. Poglądy i twierdzenia Thünena były zatem podwaliną dla racjonalnego tworzenia stref żywicielskich dużych miast [Domański 2000].
33 Mimo wielu, wspominanych wcześniej, uproszczeń teorię kręgów Thünena uznano za pionierską w ekonomii przestrzennej. Była ona rozwijana przez wielu ekonomistów, wśród których można wymienić: Launhardta (matematyczne ujęcie teorii lokalizacji), Hottelinga (modele lokalizacji), Webera (modele lokalizacji przemysłu) i Löscha (teoria rdzenia i peryferii) [Pietrzykowski 2011, s. 97-98].
Obecnie uznaje się, że rozmieszczenie produkcji rolnej oraz wszelkie decyzje gospodarcze są także wynikiem dyfuzji i absorpcji informacji o nowych uprawach, technikach i technologiach, czy innowacjach. Na tej podstawie powstały modele przestrzennego użytkowania ziemi, w myśl których użytkowanie ziemi uzależnione jest nie tylko od zespołu uwarunkowań zewnętrznych (odległość od rynków zbytu, koszty transportu, popyt rynkowy, system cen, zasoby siły roboczej, interwencjonizm państwowy), ale również od uwarunkowań wewnętrznych (wydajność pracy, zasoby kapitałowe, techniczne uzbrojenie pracy, wielkość gospodarstwa i struktura przestrzenna, jakość gleb, kwalifikacje zawodowe, powiązanie z przemysłem) [Wigier 2012, s. 265]. Analizując powyższe czynniki zewnętrzne i wewnętrzne można określić optymalny pod względem maksymalizacji zysku sposób zagospodarowania ziemi [Kuciński 2000].
Inny sposób spojrzenia na lokalizację produkcji rolniczej prezentuje model międzyregionalnej równowagi działalności rolniczej [Zawalińska 2009], który pozwala na określenie, w jaki sposób zmiana sposobu użytkowania ziemi na jednym terenie wpłynie na strukturę produkcji na innym. W ramach tego modelu odchodzi się od, występującego modelu Thünena, założenia samowystarczalności danego obszaru (w tym przypadku regionu), co oznacza, iż dany rynek zaopatrywany jest w produkty żywnościowe również z dalszych, czasami dzięki zmianom technologii produkcji bardzo odległych, obszarów.
Autorka przychyla się do zdania A. Parzonko [2013, s. 45], który uważa, że obecnie chcąc właściwie określić możliwe zmiany w produkcji regionalnej surowców rolniczych, należy patrzeć kompleksowo. Za najważniejsze komponenty uznaje: proces zmian globalnych (produkcja, liczba ludności, trendy żywieniowe), wynikające z uwarunkowań naturalnych i szeroko rozumianego poziomu rozwoju, koszty wytwarzania danych surowców rolniczych, stopień rozwoju przetwórstwa surowców rolniczych oraz uwarunkowania polityczne, takie jak: filozofia funkcjonowania rolnictwa, czy ludność na obszarach wiejskich i związane z nią ograniczenia środowiskowe, cła, dopłaty itp. W rozprawie podjęto próbę oceny stanu i możliwości rozwoju sektora mleczarskiego z uwzględnieniem wymienionych czynników.
34
5. Globalizacja i regionalizacja produkcji rolniczej ze szczególnym uwzględnieniem