Sytuacja finansowa gospodarstw mlecznych FADN i jej zróżnicowanie

Trzeci z kolei czynnik wyjaśnia odpowiednio 13,40 i 15,62% dla 2004 i 2011. Po analizie składowych czynnika F3 postanowiono, że zawarte w nim cechy można określić jako składowe opisujące sytuację finansową gospodarstw mlecznych FADN w makroregionach Unii Europejskiej. W 2004 roku na sytuację finansową gospodarstw mlecznych największy wpływ wywierał cash flow II (przepływ pieniężny 2)³, dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego i cash flow I (przepływ pieniężny 1)⁴, przy czym dwie ostatnie zmienne okazały się być nieistotne w 2011 roku, co może świadczyć o poprawie sytuacji ekonomicznej gospodarstw (por. tab. 18).

Tezę o poprawie sytuacji ekonomicznej potwierdza także wzrost znaczenia kapitału własnego oraz aktywów ogółem, w tym znaczny wzrost aktywów trwałych. Ciekawym zjawiskiem wydaje się być duży wzrost znaczenia wskaźników efektywności produkcji – wydajności mlecznej krów i wartości produkcji zwierzęcej na jedną jednostkę przeliczeniową zwierząt (por. tab. 18). Wzrost znaczenia tych zmiennych może być podyktowany dużą konkurencją na unijnym rynku wewnętrznym oraz ograniczonymi możliwościami zwiększania skali produkcji ze względu na duże koszty inwestycji i ograniczenia środowiskowe, w związku z czym to właśnie od efektywności wykorzystania czynników wytwórczych w 2011 roku w dużej mierze zależała sytuacja finansowa gospodarstw mlecznych w regionach Unii Europejskiej.

Podobnie jak w przypadku poprzednich czynników konstrukcja skali porównawczej polegała na uporządkowaniu regionów począwszy od tych o najlepszych warunkach aktywności produkcyjno-gospodarczej kończąc na „najgorszych” względem wartości dla roku

3 Ukazuje zdolność gospodarstwa rolnego do samofinansowania swojej działalności i tworzenia oszczędności. Przepływ pieniężny (2) obliczany jest w następujący sposób: Przepływ pieniężny (1) + sprzedaż środków trwałych - zakupy i inwestycje w środkach trwałych + stan zobowiązań na koniec roku – stan zobowiązań na początek roku.

4 Ukazuje zdolność gospodarstwa rolnego do samofinansowania swojej działalności i tworzenia oszczędności w ramach działalności operacyjnej. Przepływ pieniężny (1) obliczany jest w następujący sposób: sprzedaż produktów + inne przychody + sprzedaż zwierząt – koszty ogółem – koszty zakupu zwierząt + saldo dopłat i podatków dotyczących działalności operacyjnej + saldo dopłat i podatków dotyczących inwestycji.

141 2011 i podzieleniu ich na 4 grupy typologiczne celem umożliwienia dynamicznej, przestrzennej prezentacji sytuacji finansowej gospodarstw mlecznych w regionach i ograniczenia subiektywizmu badacza. Pozwoliło to na określenie, w których regionach Unii Europejskiej gospodarstwa mleczne posiadają lepsza sytuację finansową, a w których jest ona mniej korzystna, przez co można by wnioskować, że mogą one w większym stopniu wymagać wsparcia. Do grupy gospodarstw mlecznych o najlepszej sytuacji finansowej w 2011 roku należały regiony angielskie – England-West (413), England-East (412) England-North (411) Scotland (431), Holandia, Dania, regiony północnych Włoch – Lombardia (230), Emilia-Romagna (260), Umbria (282) i Veneto (243) oraz Sardynia (330) oraz dwa regiony hiszpańskie – Cataluna (535) i Navarra (520) (por. rys. 16).

Tabela 18 Sytuacja finansowa gospodarstw mlecznych FADN w euroregionach w latach 2004 i

2011 (konstrukcja czynnika F3)

Lp. Nazwa cechy ^{Ładunek czynnikowy}

2004 2011

1. Wydajność mleczna krów (SE125) 0,199005 0,703114

2. Produkcja zwierzęca na 1 LU (SE207) - 0,797296

3. Aktywa ogółem (SE436) 0,640984 0,795313

4. Aktywa trwałe (SE441) 0,618336 0,750268

5. Kapitał własny 0,654045 0,747501

6. Cash flow I (SE526) 0,743162 0,736540

7. Cash flow II (SE530) 0,837076 -

8. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE420) 0,780462 -

Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy czynnikowej przeprowadzonej w programie Statistica na danych FADN z 2005 i 2008 roku

W II grupie typologicznej, nad średnią dla całego badanego zbioru regionów znajdowały się wszystkie regiony skandynawskie, regiony północno-środkowych Niemiec, Irlandia, Walia i Irlandia Północna, belgijski Vlaanderen (341), Luksemburg, regiony środkowej Francji, a także północnych i środkowych Włoszech oraz hiszpańskie – Andalucia (575), Castilla-León (545) i Pais Vasco (515). W sumie nad średnią znajdowało się 49 spośród 108 regionów. Należy zauważyć, iż nie było wśród nich ani jednego regionu krajów UE-12. Świadczy to o utrzymujących się dysproporcjach w sytuacji dochodowej gospodarstw z krajów 15 i UE-12 (por. rys. 16). Do III grupy typologicznej zaliczało się większość regionów francuskich, polskie Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i Śląsk, regiony południowych Niemiec, Austria,

142 regiony południowych Włoch i południowej Portugalii, wschodnich Węgier oraz Estonia, Czechy, Słowacja oraz Słowenia. Natomiast do IV grupy, o względnie najgorszej sytuacji finansowej zaliczały się Litwa, Łotwa, polskie regiony – Mazowsze i Podlasie (795) oraz Małopolska i Pogórze (800), a także wszystkie regiony bułgarskie i rumuńskie, co świadczy o największym zacofaniu tych regionów względem innych regionów Unii Europejskiej (por. rys. 16).

Rys. 16 Zróżnicowanie regionów FADN pod względem sytuacji finansowej gospodarstw mlecznych (czynnika F3) w 2011 roku

143 Przechodząc do analizy dynamicznej, należy zauważyć, że siedem regionów straciło pozycje w I grupie typologicznej wśród regionów o względnie najlepszej sytuacji finansowej (por. tab. 19). Były to regiony położone w północnych Niemczech, południowych Włoszech i południowej Hiszpanii. Wśród nich największe względne spadki (aż o 2 grupy typologiczne) zanotowały włoskie Campania i Sycylia i hiszpańskie Baleary. Do pierwszej grupy awansowały natomiast cztery regiony z grupy II – Dania (370), England-North (411), England-East (412) oraz włoskie Veneto (243). Szczegółowy ranking przedstawiający pozycje gospodarstw mlecznych w regionach Unii Europejskiej według sytuacji finansowej (czynnika F3) w 2011 roku w porównaniu do 2004 roku został zamieszczony w aneksie do rozprawy (por. aneks 7).

Tabela 19 Makroregiony o największych względnych zmianach sytuacji finansowej gospodarstw

mlecznych (F3) w gospodarstwach mlecznych w 2011 roku względem 2004 roku (przesunięcia pomiędzy grupami typologicznymi)

Grupa typologiczna

Lp. Regiony FADN Skala wartości czynnikowych

2004 2011

Wartości powyżej średniej dla badanego zbioru gospodarstw mlecznych w makroregionach UE (1; 2,11) (222) Piemonte 2,10703 II (575) Andalucia 2,06915 II (302) Campania 1,84842 III (320) Sicilia 1,81287 III (540) Baleares 1,76732 III (113) Mecklenburg-Vorpommern 1,69696 II (112) Brandenburg 1,2546 II (0; 0,99) (370) Denmark 0,67289 I (412) England-East 0,78843 I (411) England-North 0,53095 I (243) Veneto 0,90595 I (810) Slovakia 0,04987 III (312) Basilicata 0,0473 III

Wartości poniżej średniej dla badanego zbioru gospodarstw mlecznych w makroregionach Unii Europejskiej

III (-0,99; 0) (710) Slattbygdslan -0,55347 II (720) Skogs-och mellanbygdslan -0,8569 II (350) Luxembourg -0,1488 II (515) Pais Vasco -0,10436 II (241) Trentino -0,14159 II (116) Thueringen -0,51786 II

144 Ciąg dalszy tabeli 19

(050) Nordrhein-Westfalen -0,01972 II (114) Sachsen -0,30347 II (242) Alto-Adige -0,62758 II (070) Rheinland-Pfalz -0,04988 II (100) Saarland -0,0739 II (134) Centre -0,1513 II (500) Galicia -0,1701 II IV (-1;-1,7) (193) Auvergne -1,00284 III (670) Etela-Suomi -1,05968 II (690) Pohjanmaa -1,0654 II (620) Tras-os-Montes/Beira interior -1,08529 -

(785) Pomorze and Mazury -1,09379 III

(820) Slovenia -1,10116 III

(680) Sisa-Suomi -1,10739 II

(790) Wielkopolska and Śląsk -1,11971 III

(700) Pohjois-Suomi -1,25274 II

(730) Lan i norra -1,26628 II

Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy czynnikowej przeprowadzonej w programie Statistica

Aż w osiemnastu regionach sytuacja finansowa gospodarstw mlecznych w 2011 roku polepszyła się na tyle by z pozycji zajmowanych poniżej średniej dla całego zbioru badanych regionów w 2004 roku, awansować do II grupy typologicznej, w ramach których gromadzą się regiony o sytuacji finansowej gospodarstw mlecznych powyżej średniej. Należy zaznaczyć, że wszystkie z powyższych były regionami krajów UE-15, co potwierdza tezę o dysproporcjach w rozwoju gospodarstw mlecznych w krajach UE-15 i UE-12. Najbardziej swoją sytuację poprawiły regiony skandynawskie (wszystkie regiony fińskie i jeden region szwedzki), które awansowały z IV do II grupy typologicznej. Tylko w dwóch makroregionach (Słowacja i Basilicata (312)) sytuacja finansowa pogorszyła się względem pozostałych regionów do tego stopnia, by straciły one pozycje nad średnią dla badanego zbioru. Aż 10 regionów znajdujących się w 2004 roku w IV grupie typologicznej – o względnie najgorszej sytuacji finansowej wśród badanych makroregionów zdołało poprawić swoją pozycję konkurencyjną na tyle, by awansować do wyższych grup. Wśród powyższych znajdowały się dwa polskie regiony – Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i Śląsk, w których ze względu na szybsze niż w pozostałych polskich regionach procesy koncentracyjne i poprawę wydajności produkcji, gospodarstwa mleczne osiągały lepsze wyniki finansowe niż w rozdrobnionej Małopolsce i Pogórzu, czy Mazowszu i Podlasiu, gdzie przeważa ekstensywna hodowla obarczona dużą sezonowością. W związku z tym, że są to wartości relatywne, na zmianę pozycji tych regionów,

145 duży wpływ wywarło włączenie do analizy regionów bułgarskich i rumuńskich, które dopiero od niedawna spełniają standardy unijne i korzystają z dopłat, przez co ich pozycja konkurencyjna jest względnie niska (większość z nich znajduje się w IV grupie typologicznej zawierającej gospodarstwa o stosunkowo najgorszej sytuacji finansowej).

Powyżej została podjęta próba określenia determinantów produkcji mleka w makroregionach Unii Europejskiej. Przedmiotem zainteresowania stało się zbadanie, czy i w jaki sposób czynniki decydujące o zróżnicowaniu rynku mleka w 2011 roku uległy zmianie względem 2004 roku, czemu posłużyła analiza czynnikowa w formie dynamicznej dla dwóch okresów przeprowadzona w rozdziale czwartym, w ramach której wyróżniono po trzy czynniki dla każdego roku, które wpływały na produkcję mleka w gospodarstwach mlecznych FADN w makroregionach Unii Europejskiej. Dla realizacji wyżej wymienionego celu szczegółowego rozprawy dokonano analizy porównawczej otrzymanych rozwiązań, badając siłę wpływu poszczególnych cech na wyróżnione czynniki, tj. relacje rynkowe (cenowo-kosztowe), zasoby czynników wytwórczych i sytuację finansową gospodarstw mlecznych FADN w makroregionach Unii Europejskiej. Ponadto usiłowano stwierdzić czy polskie makroregiony są konkurencyjne w produkcji mleka w skali Unii Europejskiej oraz czy poprawiły swoją pozycję względem pozostałych regionów w 2011 roku względem 2004 roku. Powyższy przekrój czasowy został wybrany ze względu na najefektywniejsze, w opinii autorki, możliwości ukazania wpływu interwencji unijnej na wyniki ekonomiczne gospodarstw mlecznych z makroregionów krajów UE-12. Aby zobrazować zróżnicowane zależności między wieloma cechami, zdecydowano o zastosowaniu analizy czynnikowej. Wybrano tę właśnie metodę badawczą ze względu na fakt, że w wielocechowej analizie stwierdzenie podobieństwa w przebiegu rozkładu wartości poszczególnych zmiennych sugeruje, iż niektóre z nich się pokrywają, a więc różnicują przypadki w ten sam sposób. Z kolei istnienie takich korelacji między zmiennymi pozwala na sformułowanie hipotezy, że u podłoża zmienności zjawisk ukrywa się jakaś bardziej istotna struktura. Przedstawiwszy uprzednio założenia i procedurę tej metody, wyodrębniono 3 czynniki wyjaśniające ponad 75% zmienności wspólnej dla obu badanych lat, co uznano za wystarczające do przeprowadzenia badań na ich podstawie. Najtrudniejszym zadaniem okazało się być nazwanie i interpretacja czynników. Jest to część analizy obarczona największym subiektywizmem autora oraz ewentualnymi zastrzeżeniami dotyczącymi wyciąganych przez niego wniosków. Celem niwelacji powyższych problemów zastosowano skalę porównawczą, dzieląc zbiór 108 makroregionów Unii Europejskiej na 4 klasy typologiczne według kryterium wartości czynnikowej. Założono, że utworzone w ten

146 sposób grupy gospodarstw mlecznych w euroregionach charakteryzowały się podobnymi determinantami produkcji mleka, a co za tym idzie zbliżonym typem i stadium rozwoju gospodarczego. Przewidywano, że największy wpływ na wielkość produkcji w makroregionach wywierają czynniki cenowe, wobec czego postawiono hipotezę, mówiącą o tym, że produkcja mleka w makroregionach Unii Europejskiej determinowana jest głównie przez czynniki cenowe, natomiast uwarunkowania zasobowe i instytucjonalne odgrywają mniejszą rolę, którą w powyższych badaniach zweryfikowano. Formułując wnioski płynące z powyższego rozdziału można powiedzieć, że:

• wciąż utrzymuje się duże zróżnicowanie rozwoju gospodarstw mleczarskich z regionów krajów UE-15 oraz regionów „nowych” krajów członkowskich. Gospodarstwa z regionów krajów starej UE charakteryzują się znacznie lepszymi relacjami cenowo-kosztowymi, względnie większymi zasobami czynników wytwórczych oraz lepszą sytuacją finansową gospodarstw mlecznych w makroregionach Unii Europejskiej, co w wynikach przeprowadzonej analizy wyraża się pozycjami powyżej średniej dla całej Unii Europejskiej we wszystkich czynnikach.

• za wiodący należy uznać czynnik pierwszy (F1), przedstawiający relacje cenowo-kosztowe w gospodarstwach mlecznych w makroregionach Unii Europejskiej, gdyż wyjaśnia on największy zasób badanej zmienności wspólnej (37,33% dla 2004 i 45,56% dla 2011 roku). W 2011 roku były one warunkowane głównie dopłatami do zużycia pośredniego i kosztów czynników zewnętrznych, kosztami czynników zewnętrznych, kosztami utrzymania maszyn i budynków oraz kredytami krótkoterminowymi, natomiast nieistotne okazały się być dopłaty do produkcji zwierzęcej oraz dopłaty do pozostałego bydła, które w istotny sposób warunkowały relacje cenowo-kosztowe w 2004 roku. Znaczenia nabrały z kolei nieistotne w 2004 roku wynagrodzenia, kredyty krótkoterminowe i inwestycje netto, a także saldo podatków i dopłat do działalności operacyjnej oraz płatności „decoupled”. Zmiany te można kojarzyć z konsolidacją produkcji i czynionymi po 2004 roku inwestycjami usprawniającymi proces produkcji w perspektywie zniesienia limitowania produkcji. Wzrost znaczenia produkcji roślinnej, ograniczającej ryzyko wahania cen pasz i ich wpływu na efektywność produkcji oraz wartości wołowiny i cielęciny na relacje rynkowe w gospodarstwach mlecznych w regionach Unii Europejskiej w 2011 roku w porównaniu do 2004 roku może oznaczać, że gospodarstwa mleczne w obliczu spadku cen w latach 2007-2009 były skłonne w większym stopniu dywersyfikować swoją produkcję.

147 • należy odnotować spadek znaczenia dopłat ogółem (z wyłączeniem dopłat do inwestycji) w 2011 roku względem roku 2004. Można zatem wnioskować, że w późniejszym okresie gospodarstwa mleczne w mniejszym zakresie uzależniały swoje wyniki finansowe od uzyskiwanych dopłat, co w połączeniu ze spadkiem wpływu zobowiązań ogółem może być podstawą do twierdzenia o poprawie sytuacji materialnej gospodarstw mlecznych w 2011 roku w stosunku do 2004 roku.

• zasoby czynników wytwórczych w gospodarstwach mlecznych w euroregionach w 2004 roku warunkowane były przez nakłady pracy ogółem, nakłady pracy najemnej, powierzchnię użytkowanych użytków rolnych i dodzierżawionych użytków rolnych. W 2011 roku znaczenia nabrało saldo dopłat i podatków dotyczących inwestycji i działalności operacyjnej oraz dopłaty – do inwestycji, rolnośrodowiskowe i do rozwoju obszarów wiejskich. Pozwala to przypuszczać, że mimo przeprowadzonych w okresie akcesyjnym inwestycji i modernizacji, gospodarstwa mleczne swoją produkcję i zasoby czynników wytwórczych w znaczącym stopniu uzależniają od interwencji na unijnym rynku mleka.

• w 2004 roku na sytuację finansową gospodarstw mlecznych największy wpływ wywierał cash flow II (przepływ pieniężny 2), dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego i cash flow I (przepływ pieniężny 1), przy czym dwie ostatnie zmienne okazały się być nieistotne w 2011 roku, co może świadczyć o poprawie sytuacji ekonomicznej gospodarstw. Tezę o poprawie sytuacji ekonomicznej potwierdza także wzrost znaczenia kapitału własnego oraz aktywów ogółem, w tym znaczny wzrost aktywów trwałych. Ciekawym zjawiskiem wydaje się być duży wzrost znaczenia wskaźników efektywności produkcji – wydajności mlecznej krów i wartości produkcji zwierzęcej na jedną jednostkę przeliczeniową zwierząt. Wzrost znaczenia tych zmiennych może być podyktowany dużą konkurencją na unijnym rynku wewnętrznym oraz ograniczonymi możliwościami zwiększania skali produkcji ze względu na duże koszty inwestycji i ograniczenia środowiskowe, w związku z czym to właśnie od efektywności wykorzystania czynników wytwórczych w 2011 roku w dużej mierze zależała sytuacja finansowa gospodarstw mlecznych w regionach Unii Europejskiej.

• wszystkie polskie regiony przesunęły się z IV grupy typologicznej do III pod względem relacji cenowo-kosztowych w 2011 roku względem roku 2004. Pod względem zasobności w czynniki wytwórcze wszystkie polskie regiony (wśród których najwyżej sklasyfikowane zostało Mazowsze i Podlasie, dalej Wielkopolska i Śląsk, a na końcu zbliżone do siebie pod względem wartości czynnikowych Pomorze i Mazury oraz

148 Małopolska i Pogórze) znajdowały się w trzeciej, najliczniejszej (liczącej 73 ze 108 regionów poddanych badaniu) grupie pod średnią dla całego zbioru, wobec czego można stwierdzić, że cechowały je podobne warunki do produkcji mleka, jak w większości makroregionów Unii Europejskiej. Pozytywnym zjawiskiem dla Polski jest znaczna, pozwalająca na awans z IV do III grupy typologicznej, poprawa sytuacji finansowej Pomorza i Mazur oraz Wielkopolski i Śląska, w których ze względu na szybsze niż w pozostałych polskich regionach procesy koncentracyjne i poprawę wydajności produkcji, gospodarstwa mleczne osiągały lepsze wyniki finansowe niż w rozdrobnionej Małopolsce i Pogórzu, czy Mazowszu i Podlasiu, gdzie przeważa ekstensywna hodowla obarczona dużą sezonowością. Należy jednak zauważyć, że Mazowsze i Podlasie oraz Małopolska i Pogórze w 2011 roku należały do IV grupy, o względnie najgorszej sytuacji finansowej, co świadczy o największym zacofaniu tych regionów względem innych regionów Unii Europejskiej.

149

ROZDZIAŁ V

Zróżnicowanie produkcji mleka w makroregionach Unii Europejskiej

1. Metodyka