Gospodarcze uwarunkowania zmian na europejskich rynkach pracy w okresie kryzysu gospodarczegorynkach pracy w okresie kryzysu gospodarczego

Zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych kryzys finansowy szybko przeniósł się do sektora realnego i osiągnął zasięg globalny, powodując recesję gospodar-czą także w Unii Europejskiej¹ . Pierwsze spadki produkcji odnotowano w II kwartale 2008, a podczas trwającej do połowy 2009 roku recesji PKB skurczył się łącznie o 5,8% . Jak można zauważyć na rysunku 5, spadki produkcji szybko przełożyły się na pogorszenie sytuacji na rynkach pracy . Zgodnie z przeprowa-dzonymi rozważaniami teoretycznymi, rozpoznanie zmian na rynkach pracy państw członkowskich UE wymaga zbadania ich gospodarczych uwarunkowań, z których za najważniejsze uznano dynamikę wzrostu gospodarczego oraz rodzaj szoku gospodarczego wywołującego spadki produkcji .

Zasadniczym czynnikiem wpływającym na przebieg procesów dosto-sowawczych na rynkach pracy jest sytuacja na rynku produktów, mierzona dynamiką produktu krajowego brutto . Nawiązując do prawa Okuna można stwierdzić, że zróżnicowane zmiany zatrudnienia i bezrobocia oraz na ryn-kach pracy państw członkowskich mogły być rezultatem różnic w wielkości spadków produkcji . Pewne znaczenie dla zmian popytu na pracę może mieć

1 Przedstawione uwarunkowania dotyczą zjawisk zachodzących w pierwszej fazie kryzysu gospodarczego . Periodyzacja kryzysu gospodarczego została dokonana we wstępie pracy .

również czas trwania recesji . Podczas długich okresów niskiej koniunktury prawdopodobieństwo zwolnień rośnie, gdyż w przypadku występowania równie głębokich lecz krócej trwających spadków produkcji, przedsiębiorstwa będą bardziej skłonne przechowywać pracowników ze względu na wysokie koszty rotacji załogi .

Rys. 5. Kwartalna dynamika PKB i zatrudnienia (zmiana k/k) oraz stopa bezrobocia w Unii Europejskiej w okresie 2007–2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, rachunki narodowe (PKB, zatrudnienie) oraz badanie aktywności ekonomicznej ludności (stopa bezrobocia) . Dane wyrównane sezonowo .

Analiza zmian produkcji w latach 2007–2010 (por . tabela 5 w aneksie) pozwala na sformułowanie szeregu wniosków . Po pierwsze, recesja w krajach Unii Europejskiej była zjawiskiem powszechnym, a spadki produkcji były mocno zsynchronizowane . W latach 2008–2009 wszystkie państwa członkowskie Unii odnotowały okresy ujemnej dynamiki PKB, a 24 krajów – techniczną recesję . Recesji uniknęły Polska, Bułgaria i Słowacja, jednak w przypadku dwóch ostatnich krajów spadki produkcji w pojedynczym kwartale okaza-ły się bardzo dotkliwe . Ujemna dynamika produktu krajowego dotyczyła przede wszystkim lat 2008 i 2009, a w 23 krajach najniższy poziom PKB został osiągnięty w 2009 roku . W siedmiu krajach członkowskich (Dania, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Węgry, Malta, Portugalia) spadki produkcji występowały w 2007 roku, jednak nawet tam najwyższe poziomy produkcji przed wybuchem kryzysu gospodarczego odnotowano nie wcześniej niż w IV

kwartale 2007 . Jedynie w Rumunii i Grecji najniższy poziom produkcji osią-gnięto w 2010 roku, przy czym w przypadku Grecji dane Eurostatu za 2011 rok dowodzą dalszego pogłębiania się recesji .

Po drugie, spadki produkcji w państwach członkowskich trwały długo . Zgodnie z szacunkami przedstawionymi w pracy Claessens, Kose i Terrones, przeciętna długość recesji w 21 krajach OECD w okresie 1960–2007 wynosiła niespełna 4 kwartały² . Natomiast recesja 2008–2009 w większości państw UE trwała od 4 do 6 kwartałów . Co więcej, w wielu gospodarkach obok okresu recesji odnotowywano pojedyncze kwartały ujemnej dynamiki produkcji lub nawet drugą techniczną recesję . W takich sytuacjach jej przebieg nie przybiera najczęściej występującego kształtu litery V, lecz bardziej przypomina litery W lub U . Oznacza to, że faktyczny okres niskiej aktywności gospodarczej był dłuższy od czasu trwania technicznej recesji . Wydłużenie okresu niskiej koniunktury wzmacnia jego negatywne oddziaływanie na zatrudnienie, gdyż w przypadku występowania równie głębokich, lecz krócej trwających recesji, przedsiębiorstwa mogą przetrzymywać pracowników .

Po trzecie, recesja 2008–2009 charakteryzowała się bardzo dotkliwymi spadkami produktu krajowego . Na podstawie analizy krańcowych wielkości produktu krajowego³ można stwierdzić, że niemal wszystkie kraje członkowskie doświadczyły głębokich spadków, przy czym produkcja zmniejszyła przeciętnie o 8,1% . Tymczasem podczas historycznych epizodów recesji w grupie krajów OECD średni ubytek PKB wynosił niespełna 2%⁴ . Pod względem głębokości recesji wyróżnia się:

1) kraje o relatywnie niewielkich spadkach produkcji. Są to gospodarki o spadku produkcji poniżej 3% . Do tej grupy należy zaliczyć przede wszyst-kim Polskę, w przypadku której można mówić jedynie o spowolnieniu gospodarczym, a także Cypr;

2 S . Claessens, M .A . Kose, M .E . Terrones, What Happens During Recessions, Crunches and Busts, „IMF Working Paper” 2008, no 274, s . 6–7 .

3 Należy zwrócić uwagę, że wskazanie okresów ujemnej dynamiki PKB oraz najwyższego i najniższego poziomu produkcji, określanych w tabeli jako szczyt i dno, nie należy utoż-samiać z wyznaczeniem przebiegu i punktów zwrotnych cyklu koniunkturalnego . Zakres cyklicznych zmian aktywności gospodarczej jest znacznie szerszy i obejmuje również m .in . dochody, sprzedaż detaliczną czy zatrudnienie . Dopiero wzięcie pod uwagę wielu wielkości ekonomicznych pozwala na określenie punktów zwrotnych cyklu .

4 S . Claessens, M .A . Kose, M .E . Terrones, What Happens…, s . 6–7 .

2) kraje o głębokich spadkach produkcji, choć płytszych niż w Unii Euro-pejskiej ogółem . W przypadku tych gospodarek spadek PKB przekroczył już 4% . Są to: Portugalia, Belgia, Francja, Hiszpania, Holandia, Austria, Malta i Czechy;

3) kraje o bardzo głębokich spadkach produktu krajowego . Są to gospo-darki, w których produkcja obniżyła się bardziej niż w UE ogółem, jednak spadki nie osiągnęły wielkości dwucyfrowych . W tej najliczniejszej grupie znalazły się: Niemcy, Wielka Brytania, Włochy, Szwecja, Luksemburg, Dania, Bułgaria, Węgry, Słowacja, Rumunia i Słowenia;

4) kraje dotknięte depresją gospodarczą . W tej grupie spadki produkcji osiągnęły wielkość dwucyfrową . Są to: Finlandia, Grecja, Irlandia oraz trzy kraje nadbałtyckie .

W literaturze istnieje dość duży konsens dotyczący katalogu przyczyn kryzysu, jednak ich relatywne znaczenie oraz charakter występujących mię-dzy nimi współzależności wzbudzają ogromne kontrowersje . Z perspektywy badacza zmian na rynkach pracy szczegółowa prezentacja przyczyn kryzysu gospodarczego nie wydaje się celowa . Ponadto, literatura podejmująca ten problem badawczy jest już stosunkowo bogata⁵ . Wystarczy poprzestać na bardzo ogólnym stwierdzeniu, że kryzys „jest rezultatem interakcji ośmiu silnych czynników: bańki na rynku nieruchomości, eksplozji długu, słabości finansowej banków, nieumiejętnej wyceny ryzyka, błędu w polityce pieniężnej, nadmiernej skłonności do oszczędzania w Chinach i w niektórych innych krajach, pobłażliwości i niekompetencji instytucji regulujących oraz uległości agencji ratingowych”⁶ . Szczególną uwagę warto skoncentrować na tych cechach zjawisk kryzysowych, które wywierały największy wpływ na funkcjonowanie rynków pracy .

W rozważaniach teoretycznych wykazano, że istotne znaczenie zarówno dla procesów dostosowawczych na rynku pracy, jak i kierunku prowadzonej

5 Z wielu prac poświęconych tej problematyce warto wskazać szczególnie na pozycje:

J . Taylor, Zrozumieć kryzys finansowy, Wyd . PWN, Warszawa 2010; E . Roubini, S . Mihm, Ekonomia kryzysu, Wyd . Wolters Kluwer, Warszawa 2011; J . Stiglitz, Freefall . Jazda bez trzymanki, Wyd . PTE, Warszawa 2010; A . Sławiński, Przyczyny globalnego kryzysu bankowego, [w:] Nauki społeczne wobec kryzysu na rynkach finansowych, S . Sztaba, J . Osiński [red .], Wyd . SGH, Warszawa 2009, s . 33–58 .

6 R . Bootle, The Trouble with Markets. Saving Capitalism from Itself, Nicholas Brealey Publishing, London, 2009, s . 8; za: A . Wojtyna, Gospodarki wschodzące w obliczu kryzysu finansowego, „Gospodarka Narodowa” 2010, nr 9, s . 28 .

polityki gospodarczej, ma rodzaj szoku gospodarczego . Nasilenie zmian strukturalnych w okresie niskiej koniunktury zostanie zbadane w dalszej części analizy, poświęconej dostosowaniom zatrudnienia . W tym miejscu warto natomiast rozstrzygnąć relatywne znaczenie czynników popytowych i podażowych jako źródeł negatywnego wstrząsu gospodarczego . Analiza przy-czyn kryzysu finansowego i jego transmisji do gospodarki realnej wskazuje, że globalna recesja była spowodowana przede wszystkim negatywnym szokiem popytowym . Sytuacja finansowa banków uległa gwałtownemu pogorszeniu, a wyparowanie gigantycznej kwoty pieniądza kredytowego w gospodarce oznaczało negatywny impuls popytowy⁷ . Spadek popytu wynikał także z obniżenia konsumpcji właścicieli nieruchomości i posiadaczy papierów wartościowych, którzy ponieśli straty w następstwie głębokiego spadku cen tych aktywów . Do załamania popytu przyczyniły się również silne spadki inwestycji w sektorze budowlanym⁸ . W krajach, w których sytuacja na rynku nieruchomości i w sektorze bankowym okazała się relatywnie stabilna, główną przyczyną recesji okazał się negatywny szok popytowy wywołany spadkiem popytu zagranicznego oraz obniżeniem inwestycji przedsiębiorstw wskutek pogorszenia ocen i prognoz sytuacji gospodarczej .

Potwierdzenia tezy o dominacji czynników popytowych dostarcza także analiza procesów inflacyjnych . W połowie 2008 roku średnioroczne tempo wzrostu cen mierzone wskaźnikiem cen konsumpcyjnych (HICP) przekraczało 4%, głównie na skutek rosnących cen paliw, energii i żywności . W okresie recesji nastąpiły znaczące spadki cen tych produktów oraz osłabienie ogólnej presji inflacyjnej . Od maja do października 2009 roku wskaźnik HICP kształtował się poniżej poziomu 1%, a w strefie euro odnotowano deflację . Podczas recesji silnej dezinflacji doświadczyły niemal wszystkie państwa członkowskie . Inflacja pozostała stosunkowo stabilna jedynie w Polsce, w Rumunii pomimo spadku pozostała na dość wysokim poziomie, a na Węgrzech obniżyła się na przełomie 2008 i 2009 roku, po czym ponownie zaczęła rosnąć . Takie zmiany ogólnego poziomu cen oznaczają, że w okresie najbardziej dynamicznego wzrostu

bez-7 R . Barczyk, M . Lubiński, K . Konopczak, K . Marczewski, Synchronizacja wahań koniunkturalnych. Mechanizmy i konsekwencje, Wyd . Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s . 188 .

8 Por . N . Mankiw, Principles of Economics, s . 746–748; R . Hall, M . Lieberman, Eco-nomics. Principles and Applications, South-Western Cengage Learning, Mason 2010, s . 455–457 .

robocia, inflacja i bezrobocie zmieniały się w przeciwnych kierunkach (por . Rys . 6) . Zaistniałą sytuację można interpretować jako przesunięcie wzdłuż krótkookresowej krzywej Philipsa, co oznacza szok popytowy .

01.2008

Rys. 6. Ewolucja inflacji i bezrobocia w Unii Europejskiej w okresie styczeń 2008–grudzień 2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu .

Kolejnym argumentem świadczącym o popytowym charakterze wstrząsu gospodarczego jest wyraźne zmniejszenie wskaźnika wykorzystania mocy produkcyjnych w europejskim przemyśle . W III kwartale 2009 roku poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w większości działów produkcji był naj-niższy od początku lat dziewięćdziesiątych, a spośród 21 działów produkcji,

jedynie w dwóch był on wyższy od przeciętnej wartości w okresie 1990–2009 . W 18 działach wykorzystywano mniej niż 80% mocy produkcyjnych, przy czym największe spadki popytu dotknęły produkcję metali oraz pojazdów samochodowych (por . tabela 6 w aneksie) .

Wpływ na obniżenie aktywności gospodarczej mogły mieć także zakłócenia podażowe wynikające z ograniczenia dostępności kredytu . Wiele wskazuje jednak na to, że miały one relatywnie niewielki wpływ na załamanie inwestycji i wejście gospodarek europejskich w recesję . Przeprowadzone w okresie letnim 2009 roku badania ankietowe przedsiębiorstw w krajach Unii pokazały, że w większości firm odczuwających pogorszenie koniunktury jako przyczynę trudności wskazywano spadek popytu, kolejną okazały się problemy z uzyska-niem należności od klientów, natomiast ograniczeń w finansowaniu działalności doświadczał mniej niż co piąty badany podmiot⁹ . Co więcej, wolumen kredytów dla przedsiębiorstw niefinansowych zaczął maleć dopiero jesienią 2009 roku, a zmniejszenie akcji kredytowej wynikało nie tylko z procesu delewarowania banków, lecz również z ograniczenia popytu na kredyt¹⁰ . Czynniki podażowe nie odgrywały więc istotnej roli podczas recesji 2008-2009, choć ich wpływ mógł narastać w kolejnych latach .

Dominująca rola szoku popytowego jako źródła recesji gospodarczej ma duże znaczenie zarówno dla przebiegu procesów dostosowawczych, jak i kierunku prowadzonej polityki gospodarczej . Na podstawie rozważań teo-retycznych można dojść do wniosku, że rosnące bezrobocie miało charakter cykliczny i wynikało z pogłębiania się nierównowagi na rynku pracy . Związek między spadkiem produkcji a wzrostem bezrobocia powinien być silniejszy niż w przypadku szoków podażowych, przy mniejszych opóźnieniach reakcji bezrobocia oraz szybszej adaptacji do szoku gospodarczego . Inaczej rzecz uj-mując, wpływ szoku popytowego na produkcję i zatrudnienie powinien okazać się krótkotrwały, a wzrost bezrobocia – przejściowy . Co więcej, negatywne oddziaływanie tymczasowego spadku popytu na zatrudnienie może zostać złagodzone przez przechowywanie pracowników oraz wykorzystanie popy-towych narzędzi polityki zatrudnienia . Biorąc pod uwagę specyfikę obecnego kryzysu gospodarczego, poprzestanie na takiej interpretacji wydaje się jednak

9 European Central Bank, Labour market adjustments to the recession in the Euro Area,

„ECB Monthly Bulletin” 2010, no 7, s . 60 .

10 European Commission, Product Market Review 2010–2011, „European Economy” 2010, no 8, s . 78, 85 .

niewystarczające przynajmniej z dwóch powodów . Po pierwsze, wiele wskazuje na to, że dla przebiegu procesów dostosowawczych na rynkach pracy krajów Unii istotny był nie tylko popytowy charakter szoku, ale także – źródło spadku popytu . Po drugie, dostosowania popytu na pracę mogły różnić się w zależności od tego, czy w danej gospodarce występowały zakłócenia w sektorze bankowym . O ile kraje członkowskie UE charakteryzowały się wysoką synchronizacją spadków produkcji i popytowym charakterem wstrząsu gospodarczego, o tyle przyczyny załamania popytu były już różne . W niektórych gospodarkach główną przyczyną spadków produkcji było załamanie eksportu, wywołane spadkiem popytu zagranicznego i zakłóceniami w międzynarodowym łańcuchu dostaw¹¹ . W okresie II kw . 2008–II kw . 2009 wolumen eksportu krajów Unii Europej-skiej zmniejszył się łącznie o 15%, niemal trzykrotnie bardziej niż unijny PKB¹² . Takie źródło szoku oddziaływało na formułowane oczekiwania dotyczące długości recesji: przedsiębiorstwa mogły spodziewać się szybkiego ustąpienia zakłóceń . W rezultacie bodźce do redukcji zatrudnienia były ograniczone, gdyż zwalnianie pracowników na silnie zinstytucjonalizowanych rynkach pracy jest procesem kosztownym i długotrwałym . W sytuacji szybkiego powrotu popytu eksporterzy narażają się na również na dalsze koszty związane z rekrutacją i szkoleniem nowych pracowników oraz problemy z terminowym realizowaniem rosnących zamówień przy ograniczonej liczbie załogi . Załamanie eksportu rzeczywiście można uznać za krótkotrwałe – pod koniec 2010 roku poziom eksportu powrócił do wartości sprzed recesji 2008–2009 . W przedstawionej sytuacji bardziej opłacalną strategią było więc przechowywanie siły roboczej . Cykliczna zmiana eksportu w państwach członkowskich była generalnie znacznie większa od zmian produkcji, jednak między poszczególnymi krajami są widoczne istotne różnice (por . Rys . 7) . Podczas recesji 2008–2009 udział eksportu w PKB Słowacji, Luksemburga, Węgrzech, Czech i Słowenii zmniejszył się o więcej niż 10 p .p ., natomiast w Estonii, Finlandii, Bułgarii, Austrii, Belgii, Malcie, Szwecji, Holandii, Niemczech, Włoszech, Cyprze i Polsce – o więcej niż 5 p .p . W tych krajach załamanie popytu zagranicznego należy uznać za ważne źródło recesji gospodarczej .

11 Por . H . Escaith, N . Lindenberg, S . Miroudot, International Supply Chains and Trade Elasticity in Times of Global Crisis, „WTO Working Paper” 2010, no ERSD-2010-08, s . 28 .

12 Dane Eurostatu .

-25 -20 -15 -10 -5 0 5

Rys. 7. Zmiana udziału eksportu towarów i usług w produkcie krajowym brutto krajów członkowskich UE

w okresie I kw. 2008–II kw. 2009, [w p.p.]

Objaśnienia: dane dla Grecji i Irlandii stanowią wielkość szacunkową .

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu, rachunki narodowe .

Procesy dostosowawcze będą przebiegały inaczej w sytuacji silnego spadku popytu wewnętrznego wywołanego załamaniem na rynku nieruchomości w następstwie pęknięcia bańki spekulacyjnej . Załamanie w budownictwie prowadzi do silnych i stosunkowo trwałych spadków zatrudnienia, co wynika z szeregu powodów . Po pierwsze, branżę charakteryzuje wysoka pracochłon-ność produkcji . Po drugie, wiele z wykonywanych prac nie wymaga wysokich i trudnych do zdobycia kwalifikacji, co osłabia bodźce do przetrzymywania siły roboczej . Po trzecie, zakłócenia na rynku nieruchomości oddziałują nie tylko na sektor budowlany, ale również na wiele branż kooperujących . O ile budow-nictwo w rozwiniętych krajach UE stanowiło przed kryzysem 7–10% produktu krajowego, to jego udział wraz z branżami kooperującymi był szacowany już na 15–16%¹³ . Po czwarte, w przeciwieństwie do zmian w produkcji eksportowej, spadek produkcji w budownictwie miał – zgodnie z oczekiwaniami formułowa-nymi na początku kryzysu – znacznie bardziej trwały charakter: wartość dodana brutto tej branży w Unii Europejskiej pod koniec 2011 roku była o 15% niższa niż na początku 2008 roku, nie wykazując przy tym tendencji wzrostowych .

13 D . Myers, Construction Economics: A New Approach, Taylor & Francis, London and New York, 2008, s . 217 .

Identyfikacji krajów doświadczających pęknięcia bańki spekulacyjnej można dokonać na podstawie dwóch kryteriów: wahań cen nieruchomości oraz zmiany wartości dodanej brutto w budownictwie . Należy jednak zwrócić uwagę, że choć istotną cechą baniek spekulacyjnych jest nieuzasadniony czynnikami fundamentalnymi wzrost cen, to z punktu widzenia oddziaływania turbulencji na rynku nieruchomości na rynek pracy istotniejszym kryterium będą wahania wartości dodanej . W tabeli 1 przedstawiono kraje charakteryzujące się bądź

Tab.1. Wahania produkcji w budownictwie i cen nieruchomości w wybranych krajach UE

Kraje Zmiana udziału budownictwa w WDB, [w p .p .]¹

Wzrost cen nie-ruchomości przed

kryzysem, [w %]²

Spadek cen nieru-chomości w okresie

kryzysu, [w %]³

Irlandia –9,4 36,9% –39,5%

Grecja –6,4 ( .) –14,5% ⁴

Cypr –5,8 ( .) –21,6%

Litwa –5,3 ( .) –38,3%

Łotwa –5,1 ( .) –49,8%

Estonia –4,8 ( .) –43,6%

Hiszpania –4,7 ( .) –21,9%

Rumunia –3 ( .) –48,2% ⁴

Bułgaria –2,8 ( .) –37,9%

Słowenia –2,5 ( .) –10,4%

Węgry –1,5 ( .) –22,9%

Dania –1,4 44,7% –23,3%

Słowacja –1,1 ( .) –21,4%

Wielka Brytania –0,8 38,7% –14,7%

Malta –0,6 93,8% ⁴ –10,7%

Objaśnienia: ( .) – Brak danych; ¹ Obliczona jako różnica między najwyższym udziałem w okresie 2003–2008, a najniższym w okresie 2008–2011; ² Całkowita zmiana indeksu cen nieruchomości (house price index) w latach 2003–2007, skorygowanego o wzrost cen konsumpcyjnych; ³ Cał-kowita zmiana urealnionego indeksu cen nieruchomości w latach 2009–2011; ⁴ Dane stanowią wielkość szacunkową .

Źródło: opracowanie własne na podstawie rocznych danych Eurostatu .

największymi spadkami udziału budownictwa w wartości dodanej brutto, bądź najsilniejszymi spadkami cen oraz – jeśli takie dane były gromadzone – najsilniejszym wzrostem w okresie przedkryzysowym . Na jej podstawie można stwierdzić, że załamanie w branży budowlanej wystąpiło w Irlandii, Grecji, Cyprze, krajach nadbałtyckich, Hiszpanii, Rumunii i Bułgarii . Pogorszenie sytuacji w branży odczuły jednak także pozostałe kraje członkowskie, bądź przez większy niż w pozostałych branżach spadek wartości dodanej brutto, bądź przez silny spadek cen nieruchomości .

Wpływ na przebieg procesów dostosowawczych na rynku pracy może mieć również fakt, że w wielu krajach recesji gospodarczej towarzyszył systemowy kryzys bankowy¹⁴ . W obszernej monografii poświęconej kryzysom finansowym Reinhard i Rogoff zauważają, że wzrost bezrobocia towarzyszący recesjom na-stępującym po poważnych kryzysach bankowych, którym towarzyszy załamanie na rynku nieruchomości, jest silniejszy i bardziej długotrwały niż w następstwie recesji niepoprzedzonych eskalacją ryzyka systemowego¹⁵ . Badania wyjaśniające zależności między zakłóceniami na rynkach finansowych a dostosowaniami na rynku pracy znajdują się na stosunkowo wczesnym etapie . Warto jednak zwrócić uwagę na interesujące spostrzeżenia zawarte w pracy Boeriego, Garibaldiego i Moena . Punktem wyjścia ich rozważań jest teza, że firmy w większym stopniu wykorzystujące dźwignię finansową są bardziej narażone na skutki kryzysów bankowych . W rezultacie kryzysu kredytowego doświadczają poważniejszych problemów z płynnością, które przekładają się na konieczność ograniczenia działalności i utrzymywanych miejsc pracy . Korzystając z prostego modelu poszukiwań z endogenicznym finansowaniem, Autorzy udowadniają, że przedsiębiorstwa (a także całe sektory) o wysokich wskaźnikach lewarowania charakteryzują się ponadproporcjonalnie wysokim wskaźnikiem destrukcji

14 Systemowy kryzys bankowy (systemic banking crisis) oznacza poważne zaburzenia systemu bankowego, podczas którego sektor przedsiębiorstw i sektor finansowy doświadczają wielu upadłości, a instytucje finansowe i przedsiębiorstwa mają wielkie trudności z ter-minową spłatą zobowiązań . W rezultacie, rosną szybko kwoty niespłacanych pożyczek, a cały system bankowy bądź znaczna jego część cierpią na brak kapitału . Por . L . Laeven, F . Valencia, Systemic Banking Crises: A New Database,” IMF Working Paper” 2008, no 224, s . 5 .

15 C . Reinhart ., K . Rogoff, This Time is Different. Eight Centuries of Financial Folly, Princeton University Press, Princeton 2009, s . 224–230 .

miejsc pracy . Wyniki te potwierdzają także przytoczone przez nich badania mikroekonomiczne¹⁶ .

Wielkość zadłużenia firm może mieć konsekwencje nie tylko na począt-kową skalę redukcji zatrudnienia, ale również na możliwości odbudowania popytu na pracę . Cennych spostrzeżeń na ten temat dostarcza hipoteza kryzysu bilansowego (balance-sheet crisis), sformułowana przez R . Koo na podstawie obserwacji doświadczeń Japonii . Według Koo, długotrwały charakter recesji w Japonii w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wynikał nie tyle z ograniczenia podaży kredytu przez banki, ile raczej ze zmniejszenia zapo-trzebowania na kredyt zgłaszanego przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe . Przedsiębiorstwa podejmowały decyzję o oddłużaniu dążąc do jak najszybszego zmniejszenia wielkości zobowiązań i poprawy ich relacji wzglę-dem dochodów . Chęć naprawy bilansów wyjaśniała, dlaczego nie były one skłonne do korzystania z niemal zerowego kosztu kredytu¹⁷ . Takie postępo-wanie, racjonalne z perspektywy mikroekonomicznej, w skali ogólnogospo-darczej prowadzi do przedłużania się recesji, w tym również utrzymywania się niskiego popytu na pracę i wysokiego bezrobocia . Porównując aktualne tendencje makroekonomiczne USA i niektórych krajów Unii Europejskiej z sytuacją Japonii, Koo dostrzega wysokie ryzyko scenariusza „straconej de-kady” gospodarek zachodnich¹⁸ . Dążenie do poprawy bilansów należy więc jednak uznać za jedną z możliwych barier wzrostu popytu na pracę w średnim okresie w krajach o wysokim zadłużeniu przedsiębiorstw .

Identyfikacja systemowego kryzysu bankowego w krajach UE wymaga przyjęcia określonych kryteriów . Laeven i Valencia uznali, że zakłócenia w sek-torze bankowym miały charakter systemowy, gdy spełnione zostały łącznie dwa kryteria: wystąpienie poważnych problemów finansowych w systemie

Identyfikacja systemowego kryzysu bankowego w krajach UE wymaga przyjęcia określonych kryteriów . Laeven i Valencia uznali, że zakłócenia w sek-torze bankowym miały charakter systemowy, gdy spełnione zostały łącznie dwa kryteria: wystąpienie poważnych problemów finansowych w systemie