zmiany podaży pracy

Niski poziom aktywności gospodarczej oddziałuje nie tylko na rozmiar popytu na pracę, ale również na podażową stronę rynku pracy . Niekorzyst-na sytuacja gospodarcza może skłonić część siły roboczej do wycofania się z rynku pracy: osoby starsze mogą zdecydować o wcześniejszym przejściu na emeryturę, osoby młode o kontynuowaniu edukacji, natomiast osoby bezrobotne – zniechęcone niewielkimi szansami na uzyskanie zatrudnienia – mogą zrezygnować z aktywnego poszukiwania zatrudnienia . Pogarszająca się sytuacja materialna gospodarstw domowych może oddziaływać w prze-ciwnym kierunku, skłaniając dotychczas biernych zawodowo do aktywności zawodowej . Spadek podaży pracy może również być konsekwencją emigracji osób w wieku aktywności zawodowej . Decyzje osób o zmianie statusu wobec

rynku pracy mają często trwałe konsekwencje, dlatego zmiany podaży pracy są istotne dla długookresowego funkcjonowania rynku pracy i poziomu produkcji potencjalnej .

Inaczej niż w okresach poprzednich recesji, aktywność zawodowa w Unii Europejskiej rosła pomimo obniżenia aktywności gospodarczej . Wskaźnik aktywności zawodowej osób w przedziale wiekowym 15–64 zwiększył się z 70,8% w 2008 roku do 71,2% w roku 2011 . Wzrost aktywności zawodowej nasilał wprawdzie zjawisko bezrobocia, jednak w znacznie mniejszym stopniu niż spadek popytu na pracę . Potwierdza to dekompozycja przyrostu stopy bez-robocia na zmiany spowodowane zmniejszeniem liczby zatrudnionych (popyt na pracę) i wzrostem aktywności zawodowej (podaż pracy) . Z łącznego wzrostu bezrobocia o 2,6 p .p . w latach 2008–2011, 2,1 p .p . tłumaczy spadek popytu na pracę, a 0,5 p .p . – wzrost podaży pracy⁵⁰ . Jak można zauważyć na rysunku 26, wskaźnik aktywności zawodowej rósł nieco wolniej niż w okresie 2001–2008 . Na spowolnienie tempa wzrostu aktywności wpływ miała przede wszystkim sytuacja młodzieży . Można przypuszczać, że niewielkie szanse znalezienia pracy skłaniały młodych ludzi do kontynuowania edukacji . W pozostałych grupach wiekowych wskaźnik aktywności zawodowej rósł w podobnym tempie, jak przed kryzysem . Na uwagę zasługuje bardzo wysoki – pomimo dotkliwości recesji – wzrost aktywności osób starszych . Jest to wyraźny kontrast na tle minionych okresów niskiej koniunktury, kiedy to osoby starsze chętnie wycofywały się z rynku pracy, korzystając z uprawnień emerytalnych⁵¹ . Wzrost partycypacji osób starszych był przede wszystkim konsekwencją przeprowadzonych reform systemów emerytalnych⁵² . Na decyzję o pozostaniu na rynku pracy mogły wpływać również trudności w uzyskaniu zatrudnienia innych członków rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, zwłaszcza osób młodych⁵³ . Wzrost podaży siły roboczej osób starszych należy ocenić

50 Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu, badanie aktywności ekonomicznej ludności .

51 Por . R . Duval, M . Eris, D . Furceri, The Effects of Downturns…

52 Bardziej szczegółową analizę tej kwestii zaprezentowano w rozdziale III punkt 2 .5 .

53 Według danych z bazy Eurostatu, w 2007 roku w Unii Europejskiej 37% osób w wieku 25–29 mieszkało wspólnie z rodzicami, przy czym odsetek ten wzrósł w okresie kryzysu . W przekroju państw członkowskich istniały pod tym względem wyraźne dysproporcje:

najmniejszy odsetek osób młodych mieszkających wspólnie z rodzicami występował w krajach skandynawskich, najwyższy – w krajach śródziemnomorskich .

-0,6

Rys. 26. Średnioroczne zmiany wskaźnika aktywności zawodowej w Unii Europejskiej (27) w latach 2001–2008 i 2009–2011

w różnych grupach, [w p.p.]

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu, badanie aktywności ekonomicznej ludności .

pozytywnie . Ewentualna dezaktywizacja mogłaby wprawdzie łagodzić nie-co problem bezrobocia, jednak wysokie długookresowe koszty – w postaci rosnących pozapłacowych kosztów pracy dla finansowania systemu emery-talnego, a także obniżenia produkcji potencjalnej – znacznie przewyższają krótkookresowe korzyści .

W kierunku zwiększenia zasobów siły roboczej może oddziaływać efekt przyłączenia. Najczęściej sprowadza się on do sytuacji, w której dotychczas niepracujące zamężne kobiety wchodzą na rynek pracy, gdy ich mężowie tracą pracę . Występowanie efektu przyłączenia powinno prowadzić do wzrostu aktywności zawodowej kobiet . Jak można zauważyć na rysunku 26, aktyw-ność zawodowa kobiet w wieku 25–49 lat w okresie 2009–2011 wyraźnie wzrosła, pomimo niekorzystnej sytuacji na rynku pracy . Na podstawie danych zagregowanych trudno jednak rozstrzygnąć, czy jest to konsekwencja efektu przyłączenia, czy wynika to z utrzymania się długookresowych tendencji rosnącej aktywności zawodowej kobiet . Występowanie efektu przyłączenia potwierdzają jednak wyniki analiz Komisji Europejskiej . W grupie zamęż-nych kobiet z dziećmi, wzrost wskaźnika aktywności zawodowej w okresie niskiej koniunktury okazał się 3-krotnie wyższy niż dla pozostałych kategorii kobiet . Wykazano również, że wzrostowi stopy bezrobocia mężczyzn o 1 p .p . towarzyszył wzrost aktywności zawodowej zamężnych kobiet z dziećmi

o 0,2 p .p ., natomiast aktywność pozostałych kobiet nie wykazała istotnych zmian⁵⁴ .

Zmiany aktywności zawodowej zależą również od postawy osób poszuku-jących pracy . Wysokie bezrobocie, a przede wszystkim niska kreacja nowych miejsc pracy, mogą zniechęcać bezrobotnych do aktywnego poszukiwania zatrudnienia (efekt zniechęconego pracownika). Na podstawie danych o biernych zawodowo chcących pracować, lecz nieposzukujących pracy można wnioskować, że w okresie niskiej koniunktury efekt zniechęconego pracownika rzeczywiście wystąpił . O ile w 2008 osoby o takiej charakterystyce stanowiły 14,3% nieaktywnych zawodowo, o tyle w 2011 – już 15,7% . Warto dodać, że okresie przed kryzysem (lata 2005–2008), relacja ta utrzymywała się w zasadzie na stałym poziomie . Efekt zniechęconego pracownika oddzia-łuje negatywnie na sprawność funkcjonowania rynku pracy . W krótkim okresie obniża on wprawdzie statystyczną wysokość stopy bezrobocia, jed-nak w dłuższym horyzoncie czasowym ponowne przyłączenie tych osób do rynku pracy może być utrudnione . Na podstawie doświadczeń historycznych można zakładać, że wśród części zniechęconych nastąpi utrwalenie postaw zachowawczych, ograniczające podażowe możliwości gospodarki . Nawet w sytuacji ich powrotu na rynek pracy – wraz z poprawą koniunktury – brak kontaktu z tym rynkiem może wydłużać czas potrzebny do znalezienia zatrudnienia oraz zwiększać koszty pomocy w ramach aktywnej polityki rynku pracy .

Na podstawie analizy zmian aktywności zawodowej w krajach członkow-skich (por . tabela 14 w aneksie) można stwierdzić, że w większości z nich podaż pracy rosła lub utrzymywała się na zbliżonym poziomie . W 14 państwach aktywność zawodowa ogółem rosła, pomimo niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, choć z reguły nieco wolniej niż przed kryzysem . Tendencje te oznaczają, że zwiększenie liczby bezrobotnych w tych gospodarkach okazało się silniejsze niż zmniejszenie zatrudnienia . W pozostałych krajach aktywność zawodowa obniżyła się, jednak silnie procykliczna zmiana miała miejsce jedynie w Ir-landii, Bułgarii, na Łotwie i w Słowenii . Znacznie bardziej powszechne były spadki aktywności wśród młodzieży . Miały one miejsce w 23 państwach, a minimalny wzrost wskaźnika odnotowano jedynie w Niemczech, Polsce, Rumunii i Szwecji . Aktywność zawodowa osób starszych rosła w 19 krajach

54 European Commission, Labour Market Developments in Europe 2011, s . 11 .

Unii; wśród pozostałych, silne tendencje w kierunku dezaktywizacji wystą-piły jedynie na Łotwie . W 16 gospodarkach rosła aktywność kobiet w wieku 25–49, najsilniej na Litwie, Malcie i w Rumunii .

W większości krajów członkowskich obniżenie koniunktury prowadziło do wystąpienia efektu zniechęconego pracownika . Między 2008 rokiem a 2011 rokiem udział biernych zawodowo chcących pracować, lecz niepo-szukujących pracy zwiększył się w 23 krajach UE (por . Rys . 27) . Największe przyrosty miały miejsce w Luksemburgu, Portugalii i Estonii, nieco mniejsze na Cyprze, w Danii, na Malcie, Łotwie i w Belgii . Można zakładać, że w tych krajach pogorszenie sytuacji na rynku pracy było większe, niż wskazywały na to zmiany stopy bezrobocia .

Zmiany podaży pracy w reakcji na obniżenie aktywności gospodarczej mogą wynikać także z procesów migracji, zarówno między poszczególnymi krajami członkowskimi, jak i Unią a krajami trzecimi . Relatywnie silniejszy spadek popytu na pracę i wzrost bezrobocia na krajowym rynku na tle innych gospodarek mógł stanowić czynnik wypychający z danej gospodarki, oddziału-jący w kierunku zwiększenia się emigracji i ograniczenia imigracji . Precyzyjne porównanie strumieni migracji przed i w czasie kryzysu jest jednak utrudnione z powodu zmian w metodyce, definicjach i źródłach danych wykorzystywanych do opracowywania statystyk dotyczących migracji i obywatelstwa, wprowadza-nych w 2008 i 2009 roku⁵⁵ .Również sam pomiar migracji jest skomplikowany, szczególnie w odniesieniu do emigracji . Pomimo tych ograniczeń, analiza danych dostępnych w bazie Eurostat i opracowań analitycznych pozwala na rozpoznanie pewnych ogólnych tendencji⁵⁶:

55 Zob . Eurostat, Statystyki dotyczące migracji i populacji migrantów, http://epp .eurostat . ec .europa .eu/statistics_explained/index .php/Migration_and_migrant_population_sta-tistics/pl, [dostęp: 23 .04 .2014] .

56 European Commission, Employment and Social Developments in Europe 2011, s . 245–286;

OECD, Free Movement of Workers…, s . 71–97; J . Koehler, F . Laczko, C . Aghazarm, J . Schad, Migration and the Economic Crisis in the European Union: Implications for Pol-icy, International Organization for Migration, 2010, s . 12–26; D . Holland, T . Fic, A . Rincon-Aznar, L . Stokes, P . Paluchowski, Labour mobility within the EU – The impact of enlargement and the functioning of the transitional arrangements, National Institute of Economic and Social Research, London 2011, s . 99–102 .

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

2008 2011

Rys. 27. Udział osób gotowych do podjęcia zatrudnienia, lecz nieposzukujących pracy, w ogólnej liczbie biernych zawodowo

w krajach UE w latach 2008 i 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, badanie aktywności ekonomicznej ludności .

1) Największe znaczenie dla procesów migracyjnych w UE miało zmniejszenie napływu osób z krajów trzecich . W porównaniu z okresem 2003-2008, w latach 2009–2010 napływy netto do Unii zmniejszyły się mniej więcej 3-krotnie . Wciąż jednak poziom emigracji z krajów trzecich przewyższał poziom imigracji, a obywatele krajów nienależących do UE stanowili więk-szość wśród obcokrajowców żyjących na terenie państw członkowskich . 2) Przepływy osób z nowych do starych krajów członkowskich uległy

zmniejszeniu . W odniesieniu do krajów UE 10, liczba osób emigrujących do krajów starej Unii w 2009 roku była tylko nieznacznie większa od liczby imigrantów, natomiast w kolejnym roku odpływy netto ponownie zwiększyły się, jednak do poziomów niższych niż w latach przed kryzysem . Emigracja z krajów UE 2 (Rumunia i Bułgaria) utrzymała się na dość wysokim poziomie na tle tendencji sprzed kryzysu, jednak była 2–3-krot-nie m2–3-krot-niejsza niż w rekordowym 2007 roku . Szacunki ekonometryczne przeprowadzone w pracy Hollanda i in . wskazują, że recesja gospodarcza spowodowała zmniejszenie salda migracji z krajów UE 8 (UE 10 bez Cypru i Malty) o 2/3, a z UE 2 – o połowę .

3) Nie odnotowano znaczącego zwiększenia przepływów od starych do nowych państw członkowskich . Migracje powrotne obywateli nowych krajów członkowskich nie okazały się więc powszechnym zjawiskiem . 4) Silne spadki imigracji odnotowano zwłaszcza w tych krajach, w których

napływy osób przed kryzysem były bardzo duże, tj . w Hiszpanii, Irlandii i Włoszech, a w mniejszym stopniu – w Wielkiej Brytanii . Natomiast w Niemczech napływy zwiększały się, a w Austrii i Holandii pozostały relatywnie stabilne . Można zakładać, że stwierdzone tendencje wynikają zarówno z odmiennej sytuacji na rynkach pracy, jak i różnej polityki wobec migrantów z nowych krajów członkowskich .

5) W niektórych krajach kryzys gospodarczy doprowadził do nasilenia emi-gracji . Sytuacja ta miała miejsce przede w krajach najsilniej dotkniętych kryzysem na rynkach pracy: Łotwie, Litwie, Irlandii oraz Hiszpanii . Wiele wskazuje na to, że w Irlandii i Hiszpanii nasilenie emigracji dotyczyło nie tylko zamieszkałych w tym kraju cudzoziemców, ale również własnych obywateli .

Oceniając znaczenie procesów migracyjnych dla sytuacji na rynku pracy można dojść do wniosku, że odgrywały one istotną rolę w przebiegu procesów dostosowawczych przede wszystkim w Irlandii, na Łotwie, Litwie i w Hisz-panii, oddziałując w kierunku spowolnienia tempa wzrostu podaży pracy . W pozostałych krajach procesy migracyjne nie wpłynęły istotnie na rozmiar zasobów siły roboczej .