Grupowa dynamika negocjacji regulowana

Podobnie jak kulturę konsensusu współtworzy podejmowanie decyzji na szczeblu urzędniczym Rady, tak ta druga cecha jest częściowo skut-kiem specyficznej dynamiki grupowej w organach tej instytucji, gdzie istotne znaczenie mają nieformalne normy postępowania. Grupową dy-namikę negocjacji trudniej uchwycić niż dwie poprzednie cechy, o czym mówią sami aktorzy procesu decyzyjnego: „Jest niewidzialna czerwona linia, której nie wolno przekroczyć, gdy zabiega się o swoje interesy”

( Tallberg 2003: 16). Wyjaśnienia racjonalistyczne będą nie tyle tłuma-czyć konstruktywistycznie interpretowane obserwacje, co przedstawiać własne sposoby ich interpretowania.

3.3.1. Wyjaśnienie racjonalistyczne

Racjonaliści wskazują na materialne ograniczenia, jakim podlega-ją przedstawiciele państw członkowskich. Z uwagi na ciągłość swej pracy i konieczność wykazania się samodzielnością w rozwiązywaniu problemów oraz wymuszoną izolację od krajowego ośrodka decyzyj-nego przyjmują oni formuły zachowań nastawione na efektywność, zwłaszcza ograniczenie czasu poświęcanego poszczególnym sprawom.

Skuteczne reprezentowanie stanowiska rządu obejmuje różne sposoby negocjowania: od twardego targowania się po ograniczoną normami

dyskusję. W istocie zatem zarówno ukształtowanie się norm niefor-malnych, stanowiące tu punkt wyjścia, jak i ich przestrzeganie można wyjaśnić racjonalną kalkulacją.

W wypowiedziach znaleźć można deklaracje priorytetu lojalności narodowej (np.  Trondal 2004: 17). Pracujący pod presją czasu urzędnicy nie mają jednak możliwości, by zgłębiać wszystkie szczegóły (Niemann 2010: 135), zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę złożoność wielu spośród poruszanych spraw (ibidem: 130) i konieczność rozwiązywania poja-wiających się problemów ( Clark, Jones 2011: 361). Głębsza dysku-sja nie ma istotnego znaczenia, zwłaszcza gdy stanowiska zostały już ustalone – wówczas „[reprezentanci są] mniej skłonni słuchać innych, prezentujących przeciwne stanowisko” ( Niemann 2010: 135).Z drugiej strony urzędnicy rozumieją, że aby skutecznie realizować swoją mi-sję, muszą dbać o dobre stosunki z Komisją Europejską (Clark, Jones 2011: 355) i prezydencją (która nie zawsze przestrzega normy neutral-ności; Tallberg 2003: 16). Wreszcie ograniczając się do działań formal-nych i odczytywania instrukcji, nie mogliby „posiadać wystarczającego wpływu” ( Lewis 2010b: 176) na proces decyzyjny.

3.3.2. Wyjaśnienie konstruktywistyczne

Zupełnie innego wyjaśnienia dostarcza ugruntowany socjologicz-nie konstruktywizm. Znaczesocjologicz-nie mają tu efekty socjalizacji, a przede wszystkim poczucie przynależności do grupy, ale też internalizacja norm i adaptacja do nich z przyczyn innych niż zwiększenie efektywności.

Reprezentanci państw odnajdują się podczas negocjacji w rzeczywistości stanowionej przez ich zakorzenienie w zbiorowości. W tym ogólnym mechanizmie można widzieć splot różnych mechanizmów szczegóło-wych (por. Lewis 2007).

W zgromadzonym materiale można znaleźć zarówno deklaracje lo-jalności względem grupy (choć słabszej niż względem kraju; Trondal 2004: 17), jak i odniesienia do bardziej ogólnego „poczucia udziału w Unii Europejskiej jako organizacji” (ibidem: 22) i zachowywania się zgodnie z unijnymi zasadami (ibidem:  17). Istotne są również przejawy lojalności grupy względem jednostek, niekiedy kosztem

lojalności względem krajowych przełożonych: „Kiedy jestem w trud-nej sytuacji, z trudnym zastrzeżeniem (…) zwracam się do moich ko-legów [z Coreperu] i mogę liczyć na przyjazne wysłuchanie” ( Lewis 2010b: 175). Rozmówca Jeffreya Lewisa przywołuje znaczącą wypo-wiedź z jednego z posiedzeń: „Panie przewodniczący, instrukcja każe mi się wy cofać, jeśli będę naciskany. Czy naciska mnie pan?” (ibidem: 175).

W wywiadach pojawiają się określenia typu „duch drużyny” czy „ko-leżeństwo”, wskazujące na więzi łączące członków grupy ( Clark, Jones 2011: 358; Trondal 2004: 22), jak również odniesienia do procesu przy-swajania sobie grupowych norm ( Lempp, Altenschmidt 2008: 523).

Zachowania sprzeczne z tym, co członkowie grupy rozumieją jako lojal-ne członkostwo, w tym nieszczere oferowanie pomocy bądź apelowanie o solidarność, są dostrzegane i źle widziane (Lewis 2010b: 167–168).

4. Podsumowanie

Splecione wątki z poprzednich części książki uwzględniające spo-łeczne zakorzenienie jednostek pracujących w organach Rady Unii Euro pejskiej posłużyły w pierwszej części rozdziału wyszczególnieniu trzech cech procesu podejmowania decyzji w Radzie, które wiążą się z przyjętą perspektywą, a następnie w kolejnych częściach – w ra-mach metody śledzenia procesu – sformułowaniu indukcyjnego po-dejścia badawczego, pozwalającego zaproponować wyjaśnienia tych cech oparte na mechanizmach przyczynowych. W przypadku każdej z cech zaproponowałem wyjaśnienie racjonalistyczne oraz wyjaśnie-nie konstruktywistyczne. Rezultaty podjętych dociekań ukazuje tabe-la 7 – wiarygodność przedstawionych w tabeli konceptualizacji zostanie przetestowana w kolejnym rozdziale. O ile jednak dla indukcyjnego wariantu process tracing można było wykorzystać przekrojowe dane z przypadku ujętego bardzo szeroko, to dla śledzenia procesu służącego weryfikowaniu teorii konieczne jest skupienie uwagi na ściślej zdefi-niowanym przypadku, dla którego możliwe jest zebranie materiału jak najbardziej kompletnego. Z tego względu w kolejnym rozdziale badanym przypadkiem są urzędnicy reprezentujący Polskę podczas procesu decydowania w Radzie.

Tabela 7. Mechanizmy wyjaśniające wyróżnione cechy procesu się jedynie wówczas, gdy jest to niezbędne angażują się w rozwiązywanie problemów i znajdowanie

Wpływ socjalizacji na decydowanie w Radzie

Przedstawiona w poprzednim rozdziale analiza źródeł wtórnych po-kazała potencjał wyjaśnień niektórych istotnych cech procesu podej-mowania decyzji w Radzie uwzględniających społeczne zakorzenienie aktorów biorących udział w tym procesie. Wyjaśnienia te opierają się na mechanizmach związanych z socjalizacją wtórną. Zarazem sformu-łowane zostały też wyjaśnienia pomijające ten aspekt, a bazujące na teorii racjonalnego wyboru. W niniejszym rozdziale próbie empirycznej weryfikacji adekwatności tych mechanizmów posłuży studium przypad-ku reprezentantów Polski pracujących w organach przygotowawczych i podczas posiedzeń ministerialnych Rady.

Pierwsza część rozdziału obejmuje przedstawienie założeń meto-dologicznych badania, w tym uczestników wywiadów oraz scenariusza wywiadu zastosowanego w badaniu. Celem drugiej części jest ustalenie zakresu i ogólnej treści procesów socjalizacji dotyczących moich roz-mówców, przy wykorzystaniu typologii rozwiniętej w rozdziale drugim.

Następnie w trzeciej części przypominam konceptualizację mechani-zmów z poprzedniego rozdziału, po czym przechodzę do ich opera-cjonalizacji, tj. ustalenia obserwowalnych przejawów każdego z nich, a następnie tego, co obecność lub brak danych dowodów mówi o wy-stępowaniu mechanizmu przyczynowego (czyli jakiego rodzaju testem jest ich poszukiwanie w ramach śledzenia procesu; zob. rozdział trzeci).

W części czwartej dokonuję skonfrontowania tych operacjonalizacji z zebranym materiałem empirycznym w celu stwierdzenia, które ze skonceptualizowanych mechanizmów występują w badanym przypadku, co pozwoli sformułować przypuszczenia dotyczące ich znaczenia dla sposobu działania Rady.

1. Metodologia analizy

Badania prowadzone w ramach konstruktywizmu bywają krytyko-wane za zbytnią ogólnikowość i niejasność co do tego, czego właściwie poszukują w analizowanym materiale (por.  Moravcsik 2001). Ujęcie przyjęte w tej książce skupia się na łączących różne elementy badanej rzeczywistości mechanizmach i dzieli proces badawczy na dwa etapy (formułowanie i weryfikowanie teorii), uwzględniając ponadto wyjaś-nienia alternatywne. Stanowi ono próbę bardziej rygorystycznej oceny poznawczej użyteczności konstruktywistycznego skupienia na spo-łecznym zakorzenieniu dla zrozumienia tego, jak funkcjonują organy międzynarodowe (por.  Trondal 2001: 4). Przyjęte podejście uwzględnia zarazem kluczowe dla konstruktywizmu wątki, takie jak rozpatrywanie związków stanowiących i ich efektów ( Wendt 2008: 87–89), poszuki-wanie dróg internalizacji norm (ibidem: 129–130) czy próby dotarcia do motywacji aktorów ( Risse, Kleine 2010: 711).

Analizowanym tu przypadkiem jest socjalizacja i sposób funkcjo-nowania w organach Rady polskich urzędników, którzy w nich pra-cowali bądź pracują. Warto w tym miejscu powtórzyć główny (oprócz względów praktycznych) argument za wyborem właśnie Polaków jako rozmówców w badaniach służących określeniu znaczenia socjalizacji dla procesów decyzyjnych w Radzie¹. Reprezentanci Polski w pierwszych latach po przystąpieniu do UE (w 2004 r.) byli bowiem postrzegani jako wyjątkowo (na tle innych nowych państw członkowskich) niedo-stosowani do panujących w Radzie reguł postępowania (por.  Lempp, Altenschmidt 2008: 521; Novak 2013: 1098). Zbiorowość tę można zatem uznać za przypadek najmniej prawdopodobny (least likely case) dla postawionej hipotezy. Pozytywna weryfikacja występowania mecha-nizmów związanych z wpływem socjalizacji na proces decyzyjny stano-wić będzie zatem stosunkowo mocny argument na rzecz użyteczności proponowanego tu ujęcia.

Materiał empiryczny poddawany analizie w tym rozdziale pocho-dzi z 10 rozmów, przeprowadzonych w okresie od marca do września

1 Proces i uzasadnienie wyboru przypadku do badań zostały szerzej przedstawione we wstępie.

2015 r. w Warszawie (trzy wywiady) i Brukseli (siedem wywiadów).

Kontakt z rozmówcami nawiązany został za pomocą rozesłanej (w grudniu 2014 r.) pocztą elektroniczną krótkiej ankiety (zob. wstęp), skierowanej do wszystkich pracowników Stałego Przedstawicielstwa Rzeczypospolitej Polskiej przy Unii Europejskiej².

Wybrani rozmówcy są doświadczonymi urzędnikami. Staż pracy w Stałym Przedstawicielstwie sześciorga z nich wynosi powyżej pię-ciu lat, w pozostałych przypadkach to co najmniej trzy lata. Połowa rozmówców pracowała zarówno na szczeblu urzędniczym, jak i poli-tycznym (jako członkowie delegacji). Trzy osoby miały doświadczenie jedynie z niższych warstw Rady, a dwie również z posiedzeń Corepe -ru. Ponadto dwie osoby pracowały wcześniej w Komisji Europejskiej, a wszyscy rozmówcy – w administracji krajowej. Zakres obowiązków poszczególnych rozmówców był zbliżony i obejmował przygotowywa-nie stanowiska, w tym często dialog ze stolicą służący jego wypraco-waniu, obecność na posiedzeniach w ramach delegacji, a w przypadku przewodzenia jej również zabieranie głosu i przedstawianie stanowiska.

Rozmówcy podkreślali znaczenie obowiązków związanych ze śledze-niem prac i przygotowywaśledze-niem sprawozdań dla przełożonych.

Rozmówcy reprezentowali różne obszary działania Stałego Przed-stawicielstwa. Większość zajmowała się pewnym zakresem polityk UE:

trzy osoby kwestiami ekonomiczno-finansowymi, dwie osoby sprawami rolnictwa i rybołówstwa, po jednej ochroną środowiska, polityką zagra-niczną i bezpieczeństwa oraz sprawami instytucjonalnymi. Pozostałe osoby miały w swoich obowiązkach szeroki zakres spraw jako dyplomaci.

Rozmowy przybrały charakter indywidualnych wywiadów pogłębio-nych (por.  Kvale 2010; Wiśniewska 2013). Każdy z wywiadów trwał około 90 minut i był przeprowadzany zgodnie z ramowym scenariu-szem – w taki sposób, aby umożliwić uchwycenie procesów i mecha-nizmów omówionych w rozdziale czwartym, przy jednoczesnym uni-kaniu sugerowania rozmówcom odpowiedzi, co mogłoby zniekształcić uzyskane wyniki.

2 Dotarcie do czterech osób umożliwiło zastosowanie metody „kuli śnieżnej”, tzn.

zostałem do nich skierowany przez innych rozmówców.

Scenariusz wywiadu składał się z pięciu części. W pierwszej to pro-wadzący rozmowę miał przedstawić prowadzone przez siebie badania i cel wywiadu, a następnie odpowiedzieć na związane z tym ewentu-alne wątpliwości rozmówcy. Druga część wywiadu służyła uzyskaniu informacji o doświadczeniu zawodowym rozmówcy – od jak dawna pracuje w Radzie, w jakich organach, jak często odbywają się ich po-siedzenia i jakie są jego obowiązki z tym związane. Gdy rozmówca pracował w więcej niż jednym organie Rady, pytałem w tym miejscu o różnice, jakie dostrzega między nimi. Trzecia część wywiadu miała na celu samookreślenie się rozmówcy, zdefiniowanie roli, w jakiej się sytuuje, pracując w Radzie. W zależności od udzielonych odpowiedzi dopytywałem o kwestie, takie jak względne znaczenie cech osobistych, stosunków społecznych i reprezentowanego państwa dla postrzegania urzędnika przez innych w organach przygotowawczych Rady i tego, jakim wpływem na tok procesu negocjacyjnego urzędnik dysponuje.

Czwartą część wywiadu stanowiła rozmowa o zmianach, jakie ujawniają się w osobach pracujących w Radzie wraz z upływem czasu i nabiera-niem doświadczenia – czy w ogóle widać różnice między nowicjuszami a doświadczonymi, a jeżeli tak, to na czym one polegają. Dopytywałem między innymi o wytwarzanie się więzi i ich charakter, sposoby ra-dzenia sobie z problemami i stosunek do otrzymywanych instrukcji.

Ostatnia sekcja wywiadu była najbardziej otwarta i stanowiła próbę uzyskania od rozmówców opisów ich doświadczeń z konkretnych sytu-acji. Prosiłem o opisanie przebiegu jakiegoś posiedzenia lub przebiegu jakiejś sprawy, najlepiej zaskakującego, niezgodnego z oczekiwaniami.

Dodatkowo pytałem w tym miejscu o kwestię uzyskiwania kompromisu przy jednomyślności i formalnie obowiązującym głosowaniu większoś-cią kwalifikowaną.

Szczegółowe notatki z rozmów zostały opracowane w formie cy-frowej i poddane analizie wspomaganej komputerowo. Kodowanie za-wartości wywiadów prowadzone było przy użyciu trzech, częściowo nachodzących na siebie zestawów kategorii: (1) teoretycznych, wynika-jących z typologii socjalizacji zaproponowanej w rozdziale drugim; (2) analitycznych, związanych z mechanizmami wyróżnionymi w rozdziale czwartym i na podstawie operacjonalizacji przedstawionej niżej; (3)

opisowych, obejmujących pozostałe kwestie poruszane przez rozmów-ców. Kolejne części rozdziału posłużą zaprezentowaniu efektów tych analiz: w przypadku aspektów socjalizacji umocowanej teoretycznie analizie opisowej, zaś w przypadku kategorii analitycznych zastosowa-niu śledzenia procesu służącego weryfikowazastosowa-niu teorii, obejmującego konceptualizację i operacjonalizację mechanizmów przyczynowych, a następnie ocenie występowania ich obserwowalnych przejawów w ma-teriale empirycznym.