Operacjonalizacja mechanizmów przyczynowych stanowi w deduk-cyjnym wariancie śledzenia procesu krok pośredni między ich koncep-tualizacją a analizą materiału empirycznego. Polega ona na ustaleniu, jakich dowodów należy spodziewać się w zgromadzonych danych, jeżeli dany mechanizm wystąpił (niekiedy również jakich, jeśli nie wystąpił).
Konceptualizacja mechanizmów przyczynowych wraz ze wskazaniem ich przejawów została przeprowadzona w sposób indukcyjny w roz-dziale czwartym.
Ze względu na postulat uwzględnienia wyjaśnień alternatywnych konceptualizacji i operacjonalizacji w niniejszej publikacji poddawane są nie tylko wyjaśnienia konstruktywistyczne, to znaczy spójne z postawio-ną hipotezą, lecz również racjonalistyczne, nieuwzględniające społeczne-go zakorzenienia aktorów. Przy czym każdy z wyróżnionych dowodów, czy też poddających się obserwacji przejawów mechanizmu przyczy-nowego ma inną wagę dla weryfikacji tego, czy ów mechanizm wystą-pił. Zgodnie z typologią testów empirycznych przybliżoną w rozdziale trzecim można przyporządkować poszczególne dowody do jednego z czterech rodzajów testów: koniecznych i wystarczających, koniecznych niewystarczających, niekoniecznych wystarczających oraz niekoniecz-nych i niewystarczających. Pierwsze charakteryzują się wysokim pozio-mem unikalności dla danego mechanizmu, co oznacza, że nie występują przy mechanizmach alternatywnych. Są one zarazem pewne – jeżeli mechanizm występuje, to zawsze pojawi się dany dowód. Dzięki tym właściwościom tego rodzaju testy pozwalają zmienić przekonanie o wy-stępowaniu mechanizmu zarówno w przypadku znalezienia dowodu, jak i przy jego braku – odpowiednio zwiększając je bądź zmniejszając. Testy konieczne nie są unikalne i mogą jedynie nieznacznie zwiększyć prze-świadczenie o występowaniu mechanizmu przy pozytywnym wyniku, ale dzięki wysokiej pewności mogą znacząco je osłabić, gdy nie udaje się znaleźć powiązanych z nimi dowodów. Odwrotnie testy wystarczające, ale niekonieczne – są unikalne i niepewne, znalezienie dowodu istotnie zwiększa wiarygodność mechanizmu, ale jego brak co najwyżej nie-znacznie ją zmniejsza. Wreszcie testy niekonieczne i niewystarczające mają tylko niewielką wartość dla ustalenia występowania mechanizmów przyczynowych ze względu na niską pewność i unikalność.
3.1. Wyjaśnienia racjonalistyczne
W przypadku wyjaśnień racjonalistycznych zostało skonceptualizo-wanych pięć mechanizmów. Występowanie pierwszego z nich („przed-stawiciele państw uzgadniają wykalkulowany kompromis”) powinno przejawić się w materiale empirycznym odniesieniami do kalkulacji i poziomu satysfakcji z uzgodnień. Są to dowody konieczne, a ich brak
poważnie osłabi wyjaśnienie bazujące na koncepcji wykalkulowanego kompromisu. Ich znalezienie nie będzie jednak istotnie zwiększać prze-konania o występowaniu mechanizmu, nie są to bowiem dowody o wy-sokim poziomie unikalności dla tego wyjaśnienia – łatwo pogodzić je z wyjaśnieniami alternatywnymi. Unikalnością cechować się będą opisy dotyczące niezmienności preferencji, jednak, ze względu na specyfikę danych zbieranych w wywiadach, nie są one konieczne. Wreszcie wypo-wiedzi odnoszące się do obojętności części państw w negocjacjach oraz taktycznego dzielenia się informacjami przez reprezentantów państw w Radzie nie są ani wysoce unikalne, ani pewne, ale ich znalezienie może w niewielkim stopniu uwiarygodnić mechanizm.
Drugi mechanizm, tworzący razem z pierwszym racjonalistyczne wy-jaśnienie konsensualności Rady („przedstawiciele mniejszości dostrzegają nieużyteczność sprzeciwu”), powinien przynieść opisy motywowanej tak-tycznie (a nie społecznie) dbałości o reputację (co stanowi test konieczny).
Możliwe jest również napotkanie uzasadnień takiego czy innego zacho-wania w trakcie negocjacji dbałością o obraz w krajowej opinii publicznej, nie są to jednak przewidywania unikalne ani pewne i mogą tylko w małym stopniu wpłynąć na ustalenia dotyczące występowania mechanizmu.
Trzeciemu mechanizmowi („przedstawiciele państw na szczeblu urzędniczym rozwiązują problemy techniczne”) przyporządkowane są trzy rodzaje dowodów: relacje wskazujące na brak samodzielności urzęd-ników w niższych warstwach oraz podkreślanie efektywności niższych warstw i ich techniczności. Wszystkie trzy należą do kategorii testów koniecznych niewystarczających: jeżeli mechanizm wystąpił, to dowody te powinny się znaleźć w materiale empirycznym, jednak mogą one również świadczyć o wystąpieniu innych, alternatywnych mechanizmów.
Podobnie jak jedyny przejaw czwartego mechanizmu („przedstawiciele państw na szczeblu politycznym angażują się jedynie wówczas, gdy jest to niezbędne”), jakim są nawiązania do polityczności wyższych warstw.
Piąty mechanizm („przedstawiciele państw starają się zmaksymalizo-wać efektywność swoich działań”) powinien przejawiać się deklaracjami rozmówców o nastawieniu w ich pracy na sprawność działania (test ko-nieczny, ale niewystarczający – te deklaracje nie są unikalne dla tego me-chanizmu); mogą również pojawić się tu deklaracje lojalności narodowej
(test wystarczający). Jeżeli rozmówcy będą uzasadniać stosowanie się do norm efektywnością, to również zwiększy to przekonanie o występowaniu mechanizmu. Odniesienia do pracy pod presją (np. czasu) bądź ich brak je-dynie w niewielkim stopniu mogą wzmocnić/osłabić postulowany mecha-nizm ze względu na niski poziom pewności i unikalności tych dowodów.
W operacjonalizacjach mechanizmów składających się na wyjaśnienia ra cjonalistyczne dominują testy konieczne niewystarczające (z wyjąt-kiem ostatniego mechanizmu). Sprzyja to traktowaniu tych wyjaśnień jako alternatywnych, a zatem takich, których odrzucenie bądź osłabienie wzmocni wyjaśnienia traktowane w badaniu jako podstawowe – kon struktywistyczne. Operacjonalizację wyjaśnień racjonalistycznych pod -sumowuje tabela 9.
Tabela 9. Operacjonalizacja wyjaśnień racjonalistycznych
Konceptualizacja mechanizmów Operacjonalizacja Mechanizm 1A:
przedstawiciele państw uzgadniają wykalkulowany kompromis
kalkulacje (K)
poziom satysfakcji z uzgodnień (K) niezmienność preferencji (W) obojętność (N)
taktyczne dzielenie się informacjami (N) Mechanizm 1B:
przedstawiciele mniejszości dostrzegają nieużyteczność sprzeciwu
taktyczna dbałość o reputację (K) postawa względem opinii publicznej (N)
Mechanizm 2A:
przedstawiciele państw na szczeblu urzędniczym rozwiązują problemy
przedstawiciele państw na szczeblu politycznym angażują się jedynie wówczas, gdy jest to niezbędne
polityczność wyższych warstw (K)
Mechanizm 3:
przedstawiciele państw starają się zmaksymalizować efektywność swoich
Skróty w nawiasach oznaczają rodzaj testu przyporządkowanego do danego obserwowalnego przejawu:
KW – konieczny i wystarczający; K – konieczny niewystarczający; W – niekonieczny wystarczający;
N – niekonieczny i niewystarczający.
Źródło: opracowanie własne.
3.2. Wyjaśnienia konstruktywistyczne
Cztery mechanizmy zostały skonceptualizowane dla wyjaśnień kon -struktywistycznych. Pierwszy („przedstawiciele państw negocjują zgod-nie z normami kompromisu i powściągliwości”) zakłada znaleziezgod-nie w materiale empirycznym odniesień do kompromisowej atmosfery w or ganach Rady oraz obowiązywania w nich norm utrudniających wyrażanie sprzeciwu – brak takich odniesień podważy zasadność me-chanizmu, ale nie są one wystarczająco unikalne, by istotnie zwiększyć przekonanie o jego słuszności. Testom wystarczającym przyporządko-wano dwa rodzaje dowodów: przejawy niezadowolenia z zachowania reprezentantów państw, którzy działają wbrew normom kompromisu, oraz opisy zmiany punktu widzenia. Wreszcie opisy tego, jak w toku negocjacji łagodzone są napięcia, tylko nieznacznie wpłyną na przeko-nanie o występowaniu mechanizmu, bo nie są pewne ani unikalne dla tego mechanizmu przyczynowego.
Połączony z poprzednim w ciąg przyczynowy drugi mechanizm („przed stawiciele państw przekonują zwierzchników do porozumie-nia”) zakłada trzy rodzaje dowodów odnoszących się do relacji między reprezentantem państwa, jego zwierzchnikami oraz grupą, w której negocjuje. Koniecznym, choć niewystarczającym dla stwierdzenia wy-stępowania mechanizmu dowodem są opisy znaczących kontaktów ze stolicą, to znaczy takich, które mogą wpłynąć na formułowanie stano-wiska (por. Chelotti 2013). Uzgadnianie z grupą sposobu radzenia sobie z „nieodpowiednimi” instrukcjami oraz występowanie w jej imieniu wobec przełożonych to z kolei wysoce unikalne przewidywania, których wykrycie wzmocni wyjaśnienie, ale ich brak nie osłabi go znacząco (ze względu na niewystarczającą pewność).
Kluczowym przejawem występowania trzeciego mechanizmu („przed-stawiciele państw na szczeblu urzędniczym angażują się w rozwiązy-wanie problemów i znajdorozwiązy-wanie rozwiązania w swojej grupie”) jest deklarowane poczucie odpowiedzialności – zarówno jego wystąpienie, jak i brak stanowią istotną przesłankę dla wnioskowania na temat tego mechanizmu. Trzy inne dowody przypisane są testom niekoniecznym wystarczającym: traktowanie braku uzgodnienia w swojej grupie jako
porażki, dystans względem instrukcji otrzymywanych ze stolicy oraz deklarowanie samodzielności bądź swobody działania. Każdy z tych dowodów cechuje wysoka unikalność dla śledzonego mechanizmu, ale brak pewności ich odnalezienia. Nieunikalnym i niepewnym dowodem będą tu relacje wskazujące na ukierunkowanie działań w grupie na roz-wiązywanie wspólnych problemów.
Ostatni mechanizm („przedstawiciele państw negocjują w rzeczy-wistości stanowionej przez ich zakorzenienie w zbiorowości”) wyma-ga znalezienia deklaracji istnienia w orwyma-ganach Rady więzi, tzw. ducha drużyny (test konieczny i wystarczający). Określenie to odnosi się do poczucia solidarności i wspólnego działania. Konieczne jest również zna-lezienie przejawów zaufania. Różnica między tymi dwoma kategoriami dowodów wynika z tego, że „duch drużyny” łączy się w sposób unikalny z poszukiwanym mechanizmem, natomiast deklaracje zaufania można wywodzić również z innych źródeł (zaufanie może mieć inne źródła niż zakorzenienie w zbiorowości). Wzmacniać wiarygodność mechanizmu, jako dowody wystarczające, będą przejawy lojalności względem grupy, jak również tzw. poczucia „my” (we-feeling): włączania się w grupę, czy wręcz pozyskiwania aspektów tożsamości związanych z zakorzenieniem w niej.
Operacjonalizacja mechanizmów przynależnych wyjaśnieniom kon-struktywistycznym jest bardziej zróżnicowana i zawiera więcej dowodów unikalnych, pozwalających pozytywnie wnioskować o występowaniu tych mechanizmów. Podsumowanie powyższego opisu przedstawia tabela 10.
Tabela 10. Operacjonalizacja wyjaśnień konstruktywistycznych Konceptualizacja
mechanizmów
Operacjonalizacja
Mechanizm 1A:
przedstawiciele państw negocjują zgodnie z normami kompromisu i powściągliwości
znaczące kontakty ze stolicą (K)
uzgodnienia z grupą przeciw instrukcjom (W) występowanie w imieniu grupy względem stolicy (W)
Konceptualizacja angażują się w rozwiązywanie problemów i znajdowanie rozwiązania w swojej grupie
poczucie odpowiedzialności (KW) brak uzgodnień jako porażka (W) dystans do instrukcji (W)
samodzielność, swoboda działania (W)
ukierunkowanie na rozwiązywanie problemów (N)
Mechanizm 3:
Skróty w nawiasach oznaczają rodzaj testu przyporządkowanego do danego obserwowalnego przejawu:
KW – konieczny i wystarczający; K – konieczny niewystarczający; W – niekonieczny wystarczający;
N – niekonieczny i niewystarczający.
Źródło: opracowanie własne.