Hipotezy badawcze

H1. Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest umiarkowane lub wysokie¹²⁴.

Uzasadnienie:

W literaturze przedmiotu postawy rodzicielskie matek i ojców dzieci z niepełnosprawno-ścią określane są często jako bardziej kontrolujące i dyrektywne niż w przypadku rodzi-ców dzieci rozwijających się prawidłowo (Jones, 1980; Floyd, Philippe, 1993 za: Pisula, 2003). W zachowaniu matek widoczna jest większa aktywność zadaniowa oraz skłonność do formułowania większej liczby nakazów i nadmiernej kontroli dziecka, która, jak się

124 Oba te poziomy są bowiem wskaźnikiem negatywnych postaw rodzicielskich.

137 zakłada, jest wynikiem nikłej responsywności dziecka z autyzmem. Ze względu na cha-rakter objawów zaburzeń ze spektrum autyzmu – niski poziom ekspresji emocjonalnej, trudności w okazywaniu uczuć, niską responsywność – wydaje się, iż u matek dzieci au-tystycznych pojawiać się może również tendencja do nadmiernej koncentracji uczuciowej na dziecku. Poprzez jej realizację matki mogą starać się zaspokajać potrzebę emocjonal-nej gratyfikacji w relacji z dzieckiem. Brak jednak przewidywalnych, łatwych do zrozu-mienia dla nich reakcji dziecka, może wzbudzać z czasem ich poczucie bezsilności i bez-radności. Obie te tendencje stanowić mogą formę obrony przed zbyt trudnymi i przytła-czającymi uczuciami związanymi z niepełnosprawnością dziecka (Pisula, 2003).

H2. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest niski.

H3. Poziom refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w odniesieniu do własnych stanów mentalnych pojawiających się w relacji z dzieckiem jest niski. Pojęcia opisujące własne stany mentalne ujawniają się w wypowiedziach tych matek rzadziej lub nie pojawiają się wcale, a nawet jeśli są obecne, nie stanowią dla nich prawdopodobnego wyja-śnienia dla podejmowanych przez siebie zachowań wobec własnych dzieci.

H4. Poziom refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w odniesieniu do stanów mentalnych pojawiających się u tych dzieci jest niski. Pojęcia opisujące stany men-talne dziecka ujawniają się w wypowiedziach tych matek rzadziej lub nie pojawiają się wcale, a nawet jeśli są obecne, nie stanowią dla nich prawdopodobnego wyjaśnienia obserwowanych zachowań dziecka. Jako przyczynę zachowań swoich dzieci matki najczęściej wskazują na występujące symptomy zaburzenia ze spektrum autyzmu.

H5. Między poziomem refleksyjności matek w odniesieniu do własnych stanów mentalnych pojawiających się w relacji z dziećmi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu a poziomem re-fleksyjności tych matek w odniesieniu do stanów mentalnych ich dzieci zachodzi związek. Im niższy poziom refleksyjności w odniesieniu do własnych stanów mentalnych matek, tym niż-szy poziom refleksyjności w odniesieniu do stanów mentalnych dziecka. Matki, które nie wiążą własnych stanów mentalnych z zachowaniami podejmowanymi wobec dziecka, rza-dziej również uzasadniają zachowania dziecka poprzez odwoływanie się do jego emocji, przekonań, pragnień, potrzeb i intencji, częściej natomiast do specyficznych objawów zabu-rzenia.

Uzasadnienie (H.2, H.3, H.4, H.5):

Do tej pory nie zrealizowano badań nad poziomem refleksyjności rodziców dzieci z za-burzeniami ze spektrum autyzmu. Niniejsze analizy mają zatem charakter eksploracyjny.

Postawione hipotezy stanowią wynik moich rozważań nad rodzicielską refleksyjnością w ujęciu A. Slade (2009) oraz poznawczą koncepcją rozszerzonego fenotypu autystycz-nego (Baron-Cohen, Hammer, 1997; Baron-Cohen i wsp., 2001; Constantino, Todd, 2005; Ring i wsp., 2008). Uznałam, że zarówno większa wrażliwość matek dzieci z zabu-rzeniami ze spektrum autyzmu (Włodarczyk, Otto, 2012), jak też wyższy niż przeciętny poziom stresorów środowiskowych, mogą zakłócać zdolność matek do reflektowania nad stanami mentalnymi własnymi i dziecka (Fonagy i wsp., 2002), co dalej przekładać się

138 będzie na podejmowane przez matki zachowania (Slade, 2005). Przypuszczam więc, że matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu rzadziej niż matki dzieci prawidłowo rozwijających się opisywać będą własne emocje, przekonania, intencje czy potrzeby oraz emocje, przekonania, intencje i potrzeby własnych dzieci, a opisów tych nie będą wyko-rzystywać do wyjaśniania własnych zachowań i zachowań dziecka.

H6. Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest związane z oceną nasilenia objawów zaburzenia u dziecka dokonaną przez mat-ki. Matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, których postawy rodzicielskie wzglę-dem dziecka są bardziej negatywne, oceniają objawy jego zaburzenia jako bardziej nasilone.

H7. Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest związane z czasem, jaki upłynął od uzyskania przez dzieci diagnozy. Im dłuższy czas upłynął od uzyskania diagnozy, tym nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek jest mniejsze.

H8. Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związane z wiekiem dzieci. Matki starszych dzieci z zaburzeniami ze spek-trum autyzmu nie przejawiają mniej nasilonych negatywnych postaw rodzicielskich niż matki młodszych dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

H9. Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związane z liczbą dzieci w rodzinie. Matki, które posiadają więcej dzieci nie przejawiają mniej nasilonych negatywnych postaw rodzicielskich niż matki posiadające mniej dzieci.

H10. Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związane z wiekiem matek. Starsze matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie przejawiają bardziej nasilonych negatywnych postaw rodzicielskich niż młodsze matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

H11. Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związane z czasem, jaki upłynął od urodzenia przez matki pierwszego dziec-ka. Matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu z dłuższym stażem macierzyńskim nie przejawiają mniej nasilonych negatywnych postaw rodzicielskich niż matki dzieci z zaburze-niami ze spektrum autyzmu z krótszym stażem macierzyńskim.

H12. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest związany z oceną nasilenia objawów zaburzenia u dzieci dokonaną przez matki. Matki, które cechują się niższym poziomem refleksyjności, oceniają objawy zaburzeń autystycznych u dziecka jako silniejsze.

H13. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest związany z czasem, jaki upłynął od uzyskania diagnozy. Im dłuższy czas upłynął od uzy-skania diagnozy, tym poziom refleksyjności jest wyższy.

H14. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związany z wiekiem dzieci. Matki starszych dzieci z zaburzeniami ze spektrum

auty-139 zmu nie reflektują łatwiej nad własnymi emocjami i przekonaniami pojawiającymi się w rela-cji z dziećmi oraz nad emocjami i przekonaniami tych dzieci niż matki młodszych dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

H15. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związany z liczbą dzieci w rodzinie. Matki, które posiadają więcej dzieci nie przeja-wiają wyższego poziomu rodzicielskiej refleksyjności niż matki posiadające mniej dzieci.

H16. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związany z wiekiem matek. Starsze matki nie reflektują łatwiej nad własnymi stanami mentalnymi pojawiającymi się w relacji z dziećmi oraz nad stanami mentalnymi tych dzieci niż matki młodsze.

H17. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest związany z czasem, jaki upłynął od urodzenia przez nie pierwszego dziecka. Matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu z dłuższym stażem macierzyńskim nie cechują się wyższym poziomem rodzicielskiej refleksyjności niż matki dzieci z zaburzeniami ze spek-trum autyzmu z krótszym stażem macierzyńskim.

Uzasadnienie (H.7  H.17):

Ze względu na eksploracyjny charakter niniejszego projektu badawczego, hipotezy te sformułowałam na podstawie analizy wyników badań nad poziomem stresu matek dzieci z niepełnosprawnością, w tym matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (por.

np. Dąbrowska, Pisula, 2010; Bromley i wsp., 2004; Hastings, 2003; Hastings i wsp., 2005; Hoffman i wsp., 2008) oraz refleksyjności matek dzieci rozwijających się prawi-dłowo. Zakładam, że specyfika zaburzenia, jakim jest autyzm, objawiająca się dużą nie-przewidywalnością reakcji dziecka, a co się z tym wiąże, znacznie wyższym niż przecięt-ny nasileniem stresorów, których doświadczają matki dzieci z tym zaburzeniem, powodu-je zablokowanie rozwoju oraz możliwości korzystania na co dzień z rodzicielskiej reflek-syjności w taki sposób, w jaki jest to dostępne matkom dzieci bez autystycznych zabu-rzeń. To w rezultacie wpływa pośrednio na postawy rodzicielskie przyjmowane przez matki względem dzieci.

H18. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu związany jest z nasileniem ich negatywnych postaw rodzicielskich. Niższy poziom rodziciel-skiej refleksyjności wiąże się z większym nasileniem wszystkich negatywnych postaw rodzi-cielskich tych matek.

Uzasadnienie:

Do tej pory nie przeprowadzono badań, które pozwoliłyby określić związki między po-stawami rodzicielskimi, a poziomem rodzicielskiej refleksyjności, tym bardziej w grupie matek dzieci z zaburzeniami rozwoju. Prowadzone analizy w głównej mierze koncentro-wały się na pomiarze obserwowanych zachowań. Ich wyniki pokazały wyraźnie, iż po-ziom refleksyjności determinuje jakość działań wychowawczych podejmowanych wobec dziecka (Slade, 1999; 2006). Hipotezy, które formułuję w swoich badaniach opierają się

140 więc na teoretycznych i empirycznych rozważaniach nad statusem i przydatnością poję-cia postaw rodzicielskich, rozumianych jako struktury poznawczo – dążeniowo – afek-tywne, ukierunkowujące zachowanie się rodziców wobec dziecka (Ziemska, 1969). Za-kładam, że postawy rodziców, ujawniające się w ich zachowaniach względem dzieci, są związane z leżącymi u ich podłoża stanami mentalnymi, które determinują charakter po-dejmowanych działań (Holden, Buck, 2002). Dlatego też, jak wskazuje się w nowszych opracowaniach zagadnienia postaw rodzicielskich, przy ich określaniu konieczne jest uwzględnianie pomiaru komponentów tzw. społecznego poznania (Holden, Buck, 2002), do których zdecydowanie zaliczyć można rodzicielską refleksyjność. Badania nad reflek-syjnością rodziców dzieci prawidłowo rozwijających się pokazują, że wyższy jej poziom stanowi czynnik ochronny w wychowaniu dziecka. Większa refleksyjność pozwala ro-dzicowi podejmować zachowania bardziej świadome, nieautomatyczne i takie, które są dopasowane do potrzeb jego i jego dziecka (Slade i wsp., 2005). Stąd też założyłam, że niższy poziom refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu będzie związany z większym nasileniem negatywnych postaw rodzicielskich względem dziecka i będzie wyrażać się w postaci niekorzystnych zachowań względem niego.