Zmienne i ich wskaźniki

W niniejszym badaniu przewiduję, że matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu cechować się będą umiarkowanym lub wysokim nasileniem negatywnych postaw rodziciel-skich i niskim poziomem rodzicielskiej refleksyjności. Uznałam, iż zmienne te będą ze sobą związane, a niższy poziom refleksyjności współwystępował będzie z większym nasileniem negatywnych postaw rodzicielskich. Uważam ponadto, że refleksyjność jest pierwotna wzglę-dem postaw rodzicielskich i pełni rolę mediatora w ich związku z autyzmem dziecka.

ZMIENNA ZALEŻNA: Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich

Definicja zmiennej „Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich”: to subiektywna ocena słuszności twierdzeń zawartych w Kwestionariuszu M. Ziemskiej doko-nana przez matkę. Twierdzenia opisują wskazane przez autorkę postawy rodzi-cielskie rozumiane, jako nabyte struktury poznawczo – dążeniowo – afektyw-ne, ukierunkowujące zachowanie się rodziców wobec dziecka (Ziemska, 1965, 1969). Do wyróżnionych przez M. Ziemską negatywnych postaw rodziciel-skich należą: postawa górowania nad dzieckiem, postawa bezradności wobec dziecka i jego wychowania, postawa nadmiernej koncentracji uczuciowej na dziecku, postawa nadmiernego dystansu w kontakcie z dzieckiem.

Wskaźnik zmiennej „Nasilenie negatywnych postaw rodzicielskich”: liczba punk-tów uzyskanych osobno w czterech skalach Kwestionariusza dla Rodziców M.

Ziemskiej (1981) wyrażona na skali stenowej. Wyniki w granicach 1-4 stena (niskie) wskazują na postawy pożądane wychowawczo (brak postaw negatyw-nych), wyniki w granicach 5-6 stena wskazują na umiarkowane nasilenie

po-141 staw negatywnych, a wyniki w granicach 7-10 stena świadczą o wysokim nasi-leniu postaw negatywnych. Wynik ogólny stanowi suma wyników szczegóło-wych w zakresie czterech skal, które opisuję poniżej.

Zmienne zależne szczegółowe:

1. Nasilenie postawy górowania nad dzieckiem

2. Nasilenie postawy bezradności wobec dziecka i jego wychowania 3. Nasilenie postawy nadmiernej koncentracji uczuciowej na dziecku 4. Nasilenie postawy nadmiernego dystansu w kontakcie z dzieckiem Definicja zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy górowania nad dzieckiem”: to

subiektywna ocena słuszności twierdzeń zawartych w Kwestionariuszu M.

Ziemskiej dokonana przez matkę, wskazujących na kierowanie dzieckiem z pozycji zdecydowanej przewagi, władzy, podporządkowanie w sposób ostry lub surowy, bez liczenia się z odczuciami i pragnieniami dziecka.

Wskaźnik zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy górowania nad dzieckiem”:

liczba punktów uzyskanych w tej skali Kwestionariusza dla Rodziców M.

Ziemskiej (1981) wyrażona w stenach. Wynik w granicach 1-4 stena (niski) świadczy o braku postawy negatywnej, wynik w granicach 5-6 stena wskazuje na umiarkowane jej nasilenie, a wynik w granicach 7-10 stena świadczy o wy-sokim nasileniu postawy.

Definicja zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy bezradności wobec dziecka i jego wychowania”: to subiektywna ocena słuszności twierdzeń zawartych w Kwestionariuszu M. Ziemskiej dokonana przez matkę, wskazujących na po-czucie braku umiejętności radzenia sobie z dzieckiem, popo-czucie bezsilności wobec problemów wychowawczych i niezdecydowanie, co do wyboru okre-ślonych działań wychowawczych.

Wskaźnik zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy bezradności wobec dziecka i jego wychowania”: liczba punktów uzyskanych w tej skali Kwestionariusza dla Rodziców M. Ziemskiej (1981) wyrażona w stenach. Wyniki w granicach 1-4 stena (niskie) świadczą o braku postawy negatywnej, wyniki w granicach 5-6 stena wskazują na umiarkowane jej nasilenie, a wyniki w granicach 7-10 stena świadczą o wysokim nasileniu postawy.

Definicja zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy nadmiernej koncentracji uczuciowej na dziecku”: to subiektywna ocena słuszności twierdzeń zawar-tych w Kwestionariuszu M. Ziemskiej dokonana przez matkę, wskazujących na przesadną troskę o dziecko, stosunek pełen napięcia, niepokoju, wścibstwa, dą-żenie do nadmiernego ochraniania lub stosowanie wygórowanych wymagań.

Wskaźnik zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy nadmiernej koncentracji uczuciowej na dziecku”: liczba punktów uzyskanych w tej skali Kwestiona-riusza dla Rodziców M. Ziemskiej (1981) wyrażona w stenach. Wyniki w

gra-142 nicach 1-4 stena (niskie) świadczą o braku postawy negatywnej, wyniki w gra-nicach 5-6 stena wskazują na umiarkowane jej nasilenie, a wyniki w gragra-nicach 7-10 stena świadczą o wysokim nasileniu postawy.

Definicja zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy nadmiernego dystansu w kon-takcie z dzieckiem”: to subiektywna ocena słuszności twierdzeń zawartych w Kwestionariuszu M. Ziemskiej dokonana przez matkę, wskazujących na wy-cofywanie się z bezpośrednich relacji z dzieckiem związane z brakiem czułości wobec niego, oddalenie w kontakcie z nim i brak swobodnej wymiany uczuć.

Wskaźnik zmiennej szczegółowej „Nasilenie postawy nadmiernego dystansu w kontakcie z dzieckiem”: liczba punktów uzyskanych w tej skali Kwestiona-riusza dla Rodziców M. Ziemskiej (1981) wyrażona w stenach. Wyniki w nicach 1-4 stena (niskie) świadczą o braku postawy negatywnej, wyniki w gra-nicach 5-6 stena wskazują na umiarkowane jej nasilenie, a wyniki w gragra-nicach 7-10 stena świadczą o wysokim nasileniu postawy.

ZMIENNA POŚREDNICZĄCA¹²⁵: Poziom rodzicielskiej refleksyjności

Definicja zmiennej „Poziom rodzicielskiej refleksyjności”: zdolność do rozpozna-wania i regulorozpozna-wania procesów emocjonalnych u siebie i innych osób w celu rozumienia, a także przewidywania własnych i cudzych zachowań. Polega na poddawaniu refleksji doświadczeń afektywnych pojawiających się w bliskiej relacji między rodzicem a dzieckiem. Rodzic cechujący się wysokim pozio-mem tej zdolności zapewnia dziecku możliwość rozwoju jego własnej reflek-syjności, czyli kompetencji w zakresie dostrzegania i rozumienia stanów umy-słowych (Fonagy i wsp., 2002) oraz samoregulacji emocjonalnej.

Wskaźnik zmiennej „Poziom rodzicielskiej refleksyjności”: sumaryczny wynik uzy-skany na podstawie oceny odpowiedzi na 33 pytania wchodzące w skład pol-skiej wersji Parent Development Interview (Slade, 2005) z wykorzystaniem skali 11-stopniowej (Fonagy i wsp., 1998). Ocena wyrażona zostaje jako war-tość liczbowa od „-1” (brak funkcji refleksyjnej) do „9” (funkcja refleksyjna w pełni rozwinięta i obecna). Wyniki poniżej „5” określają niski poziom reflek-syjności (lub jej całkowity brak), a mieszczące się w przedziale „5”„9” śred-ni/umiarkowany lub wysoki poziom zdolności do reflektowania.

Zmienne szczegółowe:

1. Poziom refleksyjności matki w odniesieniu do własnych stanów mental-nych pojawiających się w relacji z dzieckiem

1.1. Poziom refleksyjności w odniesieniu do radości

125 Zmienna pośrednicząca, czyli mediator to zwykle stan lub proces psychiczny pośredniczący między jakąś zmienną niezależną a jakąś zmienną zależną. Rodzicielska refleksyjność wydaje się spełniać te warunki. Inspiracją metodologiczną do stworzenia tego modelu były materiały edukacyjne autorstwa dr Pawła Kleki z Instytutu Psychologii UAM oraz indywidualne konsultacje z nim (źródło:

http://www.staff.amu.edu.pl/~kleka/?p=788).

143 1.2. Poziom refleksyjności w odniesieniu do cierpienia

1.3. Poziom refleksyjności w odniesieniu do niepokoju o dziecko 1.4. Poziom refleksyjności w odniesieniu do złości

1.5. Poziom refleksyjności w odniesieniu do poczucia winy 1.6. Poziom refleksyjności w odniesieniu do potrzeby wsparcia 1.7. Poziom refleksyjności w odniesieniu do poczucia utraty dziecka

Definicja zmiennej szczegółowej „Poziom refleksyjności matki w odniesieniu do własnych stanów mentalnych pojawiających się w relacji z dzieckiem”: jest to zdolność do rozpoznawania i regulowania własnych procesów emocjonal-nych pojawiających się w relacji z dzieckiem w celu rozumienia, a także prze-widywania własnych zachowań względem niego.

Wskaźnik zmiennej szczegółowej „Poziom refleksyjności matki w odniesieniu do własnych stanów mentalnych pojawiających się w relacji z dzieckiem”:

uśredniony wynik uzyskany przez matkę w 7 pytaniach wchodzących w skład polskiej wersji Parent Development Interview (Slade, 2005) dotyczących jej radości, cierpienia, niepokoju o dziecko, złości, poczucia winy, potrzeby wsparcia i poczucia utraty dziecka doświadczanych w relacji z nim. Podobnie, jak w przypadku ogólnego poziomu rodzicielskiej refleksyjności, ocena wyra-żona zostaje jako wartość liczbowa od „-1” (brak funkcji refleksyjnej) do „9”

(funkcja refleksyjna w pełni rozwinięta i obecna). Wyniki poniżej „5” określają niski poziom refleksyjności (lub jej całkowity brak), a mieszczące się w prze-dziale „5”„9” średni/umiarkowany lub wysoki poziom zdolności do reflekto-wania.

2. Poziom refleksyjności matki w odniesieniu do stanów mentalnych dziecka 2.1. Poziom refleksyjności w odniesieniu do poczucia zdenerwowania

u dziecka

2.2. Poziom refleksyjności w odniesieniu do poczucia odrzucenia u dziecka 2.3. Poziom refleksyjności w odniesieniu do poczucia zależności u dziecka

2.4. Poziom refleksyjności w odniesieniu do poczucia niezależności u dziecka

2.5. Poziom refleksyjności w odniesieniu do potrzeby rodzicielskiej uwagi u dziecka

Definicja zmiennej szczegółowej „Poziom refleksyjności matki w odniesieniu do stanów mentalnych dziecka”: jest to zdolność do rozpoznawania i regulowa-nia procesów emocjonalnych pojawiających się u dziecka w celu rozumieregulowa-nia, a także przewidywania jego zachowań.

Wskaźnik zmiennej szczegółowej „Poziom refleksyjności matki w odniesieniu do stanów mentalnych dziecka”: uśredniony wynik uzyskany przez matkę w 5 pytaniach wchodzących w skład polskiej wersji Parent Development Interview (Slade, 2005) dotyczących doświadczanego przez dziecko zdenerwowania,

je-144 go poczucia odrzucenia, poczucia zależności i niezależności oraz potrzeby ro-dzicielskiej uwagi. Również i w tym przypadku ocena wyrażona zostanie na 11-stopniowej skali  jako wartość liczbowa od „-1” (brak funkcji refleksyjnej) do „9” (funkcja refleksyjna w pełni rozwinięta i obecna). Wyniki poniżej „5”

określają niski poziom refleksyjności (lub jej całkowity brak), a mieszczące się w przedziale „5”„9” średni/umiarkowany lub wysoki poziom zdolności do re-flektowania.

ZMIENNE NIEZALEŻNE:

I. Ocena nasilenia objawów autyzmu u dziecka dokonana przez matkę

Definicja zmiennej: to subiektywna ocena częstości występowania wybranych, specyficznych dla autyzmu zachowań u dziecka (epizody uwspólnionej uwagi, za-bawy z udawaniem, rozwoju językowego, zachowań stereotypowych i innych przejawów społecznej komunikacji) (Allison i wsp., 2008).

Wskaźnik zmiennej: liczba punktów uzyskanych w Teście Q-CHAT (Allison i wsp., 2008; wersja polska Pisula, Rynkiewicz 2014).

II. Czas, jaki upłynął od uzyskania diagnozy

Wskaźnik zmiennej: liczba miesięcy określona na podstawie dokumentacji (dia-gnozy lekarskiej stwierdzającej występowanie zaburzenia ze spektrum autyzmu u dziecka).

III. Wiek dziecka

Wskaźnik zmiennej: wiek chronologiczny dziecka obliczony na podstawie porów-nania daty urodzenia podanej przez matkę w arkuszu danych osobowych oraz daty przeprowadzenia badania.

IV. Liczba dzieci w rodzinie

Wskaźnik zmiennej: liczba podana przez matkę w arkuszu danych osobowych.

V. Wiek matki

Wskaźnik zmiennej: wiek chronologiczny matki obliczony na podstawie porów-nania daty urodzenia podanej przez matkę w arkuszu danych osobowych oraz daty przeprowadzenia badania.

VI. Czas, jaki upłynął od urodzenia pierwszego dziecka

Wskaźnik zmiennej: liczba miesięcy określona na podstawie daty urodzenia pierwszego dziecka podanej przez matkę w arkuszu danych osobowych.

145 Graficzny model zmiennych uwzględnionych w badaniu został zaprezentowany na rys. 14.

Rysunek 14

Mediacyjna rola refleksyjności w związku między autyzmem dziecka a postawami rodzicielskimi matki

W niniejszym badaniu przyjmuję, że rodzicielska refleksyjność stanowi najważniejszy bufor chroniący przed niekorzystnym wpływem autyzmu na relację między matką a dziec-kiem, u którego diagnozuje się to zaburzenie, ponieważ przeciwdziała nasilaniu się jej nega-tywnych postaw rodzicielskich. Zakładam jednak, że w przypadku matek dzieci z autyzmem, rodzicielska refleksyjność może być czasowo zablokowana na skutek doświadczanego przez nie ogromnego stresu wynikającego ze specyfiki tego zaburzenia. W konsekwencji dochodzi

Opracowanie własne.

A

B C

ZMIENNA POŚREDNICZĄCA

ZMIENNA ZALEŻNA RODZICIELSKA

REFLEKSYJNOŚĆ

NEGATYWNE POSTAWY RODZICIELSKIE

ZMIENNE NIEZALEŻNE

Ocena nasilenia objawów zaburzenia u dziecka dokonana przez matkę

Liczba dzieci w rodzinie

Wiek matki

Czas, jaki upłynął od otrzymania diagnozy

Czas, jaki upłynął od urodzenia pierwszego

dziecka Wiek dziecka

146 do nasilania się negatywnych postaw rodzicielskich i uruchomienia, a następnie utrwalenia niekorzystnych mechanizmów psychopatologicznych (por. Kościelska, 2000).

Uważam, że w związku z wyższą niż przeciętna wrażliwością matek dzieci z autyzmem (Włodarczyk, Otto, 2012) oraz wyższą niż przeciętna liczbą stresorów środowiskowych, ja-kich one doświadczają (Pisula, 2007, 2012), te czynniki, które w przypadku matek dzieci rozwijających się typowo (wiek dziecka, liczba dzieci w rodzinie, wiek matki, staż macie-rzyński) wspierać mogą zdolność do reflektowania, nie będą wpływać na zdolność do reflek-sji matek dzieci autystycznych. Natomiast nasilenie objawów autyzmu, a przede wszystkim jego postrzeganie przez matkę oraz czas od uzyskania przez dziecko diagnozy staną się dla ich refleksyjności kluczowe. Obniżony poziom refleksyjności matek dzieci z autyzmem spo-woduje dalej, że negatywne postawy rodzicielskie tych matek będą się nasilać, co zwrotnie wpływać może niekorzystnie na rozwój dziecka.

W literaturze przedmiotu wiele mówi się o postawach rodzicielskich matek dzieci z nie-pełnosprawnością, w tym matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (por. rys. 14, droga A). Dyskusje jednak dotyczą głównie ich behawioralnych przejawów, czyli zachowań matek. Współcześni badacze postaw rodzicielskich wskazują natomiast, iż w badaniach po-staw rodzicielskich konieczne jest wzięcie pod uwagę komponentów tzw. społecznego pozna-nia (Holden, Buck, 2002) (por. rys. 14, droga B i C). Uważam, że jest to cenne spostrzeżenie, a oddziaływania pomocowe skoncentrowane jedynie na modyfikacji negatywnych rodziciel-skich zachowań, szczególnie w przypadku rodziców dzieci z niepełnosprawnością doświad-czających znaczących psychicznych obciążeń, uznaję za powierzchowne i nieefektywne. Stąd też dostrzegam konieczność zbadania psychologicznych mechanizmów leżących u podłoża postaw rodzicielskich, do których zdecydowanie zaliczyć można rodzicielską refleksyjność.