Ogólny poziom rodzicielskiej refleksyjności matek

III. WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH

2. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum

2.1. Ogólny poziom rodzicielskiej refleksyjności matek

Założyłam, iż ogólny poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu będzie niski, co spowoduje, że między tymi matkami a matkami dzieci rozwijających się prawidłowo ujawnią się istotne statycznie różnice. Bowiem uznałam, że matki z grupy porównawczej charakteryzować się będą umiarkowanym lub wysokim pozio-mem rodzicielskiej refleksyjności. Zmienna „poziom rodzicielskiej refleksyjności” jest zmienną porządkową mającą 11 kategorii (od „-1” do „9”). Częstość występowania poszcze-gólnych kategorii tej zmiennej w grupie badanej prezentuje tabela 5.

Tabela 5

Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

POZIOM RODZICIELSKIEJ REFLEKSYJNOŚCI Ogólny

-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

% 3,3 0,0 6,7 20,0 16,7 20,0 23,3 3,3 3,3 3,3 0,0

Dominantę zaznaczyłam kolorem czerwonym.

Najczęściej występującą kategorią w grupie matek dzieci z autyzmem była wartość „5”.

Ponad 23% matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu cechowało się refleksyjnością na tym poziomie. Drugimi z kolei najczęściej występującymi wartościami były „2” oraz „4”.

20% matek z grupy badanej cechowało się refleksyjnością na każdym z tych poziomów. Ka-tegoria „5” jest punktem granicznym między konkretnością a refleksyjnością w myśleniu i wskazuje na obecną u matki zdolność do dostrzegania i regulowania własnych stanów men-talnych, jak i stanów mentalnych dziecka w celu rozumienia oraz przewidywania zachowań własnych i dziecka. Kategoria „4” wskazuje na subtelne, lecz niepełne zdolności matki w tym zakresie. Wartość „2” natomiast jest utożsamiana z niskim poziomem refleksyjności i wiąże się z brakiem w wypowiedziach określeń opisujących stany mentalne oraz myśleniem utrzy-mującym się na poziomie konkretnym, w którym dominują opisy zachowań oraz fizycznych

164 cech dziecka (Fonagy i wsp., 1998; Slade i wsp., 2005a). Uznanie kategorii „5” za punkt gra-niczny i zsumowanie procentowych wartości w przedziałach „-1”„4” (poziom niski) oraz

„5”„9” (poziom umiarkowany i wysoki) pokazuje, że dwie trzecie badanych matek (66,7%) cechowało się niskim poziomem refleksyjności, a tylko jedna trzecia z nich (33,3%) poziomami umiarkowanym lub wysokim, zaliczanymi przez autorów PDI do jednej kategorii (Aber i wsp., 1985). Ta wstępna analiza pozwala stwierdzić, że hipoteza 2 twierdziła się. Uważam jednak, że niezbędna jest jeszcze jej weryfikacja na podstawie po-równania wyników matek dzieci z autyzmem z wynikami uzyskanymi przez matki dzieci prawidłowo rozwijających się.

Tabela 6

Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci prawidłowo rozwijających się

POZIOM RODZICIELSKIEJ REFLEKSYJNOŚCI Ogólny

-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

% 3,3 0,0 0,0 26,7 6,7 23,3 20,0 10,0 6,7 3,3 0,0

Dominantę zaznaczyłam kolorem fioletowym.

Najczęściej występującą kategorią w grupie matek dzieci prawidłowo rozwijających się była wartość „2”. Ponad 26% matek cechowało się refleksyjnością na tym poziomie. Drugą z kolei najczęściej występującą wartością było „4” 23,3% matek z grupy kontrolnej cechowa-ło się refleksyjnością na tym poziomie. Po zsumowaniu wartości procentowych w skalach

„-1”„4” (poziom niski) oraz „5”„9” (poziom umiarkowany i wysoki) okazało się, że 60%

matek dzieci prawidłowo rozwijających się cechowało się niskim poziomem refleksyjno-ści, a 40% z nich poziomem umiarkowanym lub wysokim. Aby sprawdzić, czy między grupami matek  badaną i kontrolną występują istotne statystycznie różnice, przeprowadziłam dalsze analizy. W związku z tym, że zmienna „poziom rodzicielskiej refleksyjności” jest zmienną porządkową, skorzystałam z testu istotności różnic U Manna-Whitneya. Okazało się, że różnice między grupami nie są istotne statystycznie (p=0,452). Grupy matek dzieci z za-burzeniami ze spektrum autyzmu oraz matek dzieci prawidłowo rozwijających się nie różniły się w zakresie ogólnego poziomu rodzicielskiej refleksyjności. Poziom refleksyjności więk-szości matek dzieci z autyzmem był niski, ale nie inny niż w przypadku matek z grupy kon-trolnej. Hipoteza 2 zatem potwierdziła się tylko częściowo.

165 2.2. Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek odnośnie własnych stanów mentalnych

Już na etapie planowania niniejszych badań uznałam, iż ważnym rozróżnieniem w przy-padku rozważań o refleksyjności rodzicielskiej jest podział na refleksyjność matki odnośnie własnych stanów mentalnych oraz jej refleksyjność odnośnie stanów mentalnych dziecka.

Szczególnie w przypadku matek dzieci z autyzmem wyróżnienie tych dwóch kategorii wydaje się zasadne (por. Alvarez, 2006; Baron-Cohen, Hammer, 1997). Zastanawiało mnie bowiem, czy poziom owej zdolności matek dzieci autystycznych różni się od poziomu refleksyjności matek dzieci typowo rozwijających się w ogóle, czy jedynie w odniesieniu do wybranej sfery, na przykład własnych stanów mentalnych lub stanów mentalnych dziecka (por. Slade, 2009).

Uznałam, że poziom refleksyjności matek dzieci z autyzmem odnośnie ich własnych stanów psychicznych będzie podobnie niski, jak poziom ich zdolności do refleksji w ogóle. Taką hipotezę przyjęłam w niniejszym projekcie badawczym. Aby ją zweryfikować, wyniki uzy-skane przez matki uśredniłam. Krok ten uważam za rozwiązanie, które nie jest idealne, jednak najlepsze z możliwych¹²⁹. Częstość występowania poszczególnych wartości w zakresie po-ziomu refleksyjności nad własnymi stanami mentalnymi matek dzieci z zaburzeniami ze spek-trum autyzmu prezentuje tabela 7.

Tabela 7

Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu odnośnie własnych stanów mentalnych

POZIOM RODZICIELSKIEJ REFLEKSYJNOŚCI Odnośnie własnych stanów mentalnych matki

-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

% 0,0 0,0 10,0 16,7 23,3 36,7 10,0 3,3 0,0 0,0 0,0

Gdy podobnie, jak poprzednio, podzieliłam skalę na dwie części i wyróżniłam niski po-ziom refleksyjności (oceny od „-1” do „4”) i umiarkowany/wysoki (oceny od „5”do „9”), stosunek procentowy otrzymanych wyników wyniósł 86,7% versus 13,3%. A zatem, jedynie 13,3% badanych matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu uzyskało ocenę świad-czącą o możliwości reflektowania nad własnymi emocjami (poziom „5” lub „6”). Natomiast prawie 90% z nich cechowało się ograniczoną zdolnością do refleksji (poziom „3” lub „4”)

129 Zmienna „poziom rodzicielskiej refleksyjności” jest zmienną porządkową, zatem uśrednianie wyniku jest niewskazane. Ponadto, autorzy PDI sugerują, aby w ocenie ogólnego poziomu zdolności do refleksji unikać stosowania średniej, lecz opierać się na analizie jakościowej odpowiedzi badanych i własnej subiektywnej ocenie. Wyróżnienie dwóch kategorii: „stany mentalne matki” oraz „stany mentalne dziecka”

było moim autorskim pomysłem. Uważam, że kategorie te są istotne w przypadku rozważań nad refleksyjnością matek dzieci z autyzmem.

Jednocześnie uznałam, że bardzo trudne byłoby dokonanie ich oceny z wykluczeniem wpływu pozostałych fragmentów wywiadu. Uwzględ-nienie dominanty również nie byłoby w moim odczuciu trafne. Stąd też decyzja o uśrednieniu wyniku.

166 albo jej brakiem (poziom „1” lub „2”). Ta analiza wydaje się potwierdzać hipotezę 3, mó-wiącą o niskim poziomie refleksyjności matek dzieci z autyzmem odnośnie własnych sta-nów mentalnych.

Aby możliwe było sformułowanie jednoznacznych wniosków, za niezbędne uznałam przeprowadzenie dodatkowych porównań wyników matek dzieci z autyzmem z wynikami uzyskanymi przez matki dzieci prawidłowo rozwijających się. Rozkład procentowy wyników w tej grupie prezentuje tabela 8.

Tabela 8

Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci prawidłowo rozwijających się odnośnie własnych stanów mentalnych

POZIOM RODZICIELSKIEJ REFLEKSYJNOŚCI Odnośnie własnych stanów mentalnych matki

-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

% 0,0 0,0 3,3 13,3 26,7 40,0 10,0 6,7 0,0 0,0 0,0

Wartości uzyskane przez matki z grupy porównawczej przedstawiają się podobnie, jak te, które zaobserwowałam w grupie badanej. Jedynie 16,7%, czyli 5 osób, cechowało się zdolno-ścią do refleksyjnego myślenia o własnych stanach mentalnych, aż 83,3% natomiast cecho-wało się niskim poziomem refleksyjności lub jej brakiem. Analiza testem rangowym U Man-na-Whitneya wykazała, że różnice między matkami dzieci z zaburzeniami ze spektrum auty-zmu a matkami dzieci prawidłowo rozwijających się w zakresie poziomu refleksyjności odno-śnie własnych stanów mentalnych nie są istotne statystycznie (p=0,415). Hipoteza 3 zatem, podobnie jak poprzednie hipotezy, potwierdziła się jedynie częściowo. Matki dzieci z auty-zmem przejawiają niski poziom refleksyjności odnośnie własnych stanów mentalnych, lecz nie różni on się od poziomu charakteryzującego matki dzieci prawidłowo rozwijających się.

Uważam, że jest to wynik zaskakujący nie tyle z perspektywy rozważań o autyzmie, lecz ro-dzicielskiej refleksyjności w ogóle (Slade i wsp., 2005b).

Kolejnym działaniem, które zdecydowałam się wykonać, była analiza zdolności do re-fleksji matek dzieci z autyzmem na jeszcze bardziej szczegółowym poziomie, a mianowicie w zakresie ich własnych poszczególnych stanów mentalnych. Do stanów tych zaliczyłam: (1) radość (2) cierpienie w relacji z dzieckiem, (3) niepokój o dziecko, a także (4) złość, (5) po-czucie winy, (6) potrzebę wsparcia matki oraz (7) popo-czucie utraty dziecka. Dokonałam takie-go rozróżnienia, ponieważ przypuszczałam, że w przypadku tej grupy matek zdolność do re-fleksji może różnić się w zależności od rodzaju przeżywanego stanu mentalnego (por.

Dą-167 browska, 2005; Hastings, 2003; Włodarczyk, Otto, 2012). Wyniki tych analiz prezentuje tabe-la 9¹³⁰.

Tabela 9

Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu odnośnie własnych stanów mentalnych – analiza szczegółowa

POZIOM RODZICIELSKIEJ REFLEKSYJNOŚCI Odnośnie własnych stanów mentalnych matki (analiza szczegółowa)

-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Radość 3,3% 0% 6,7% 33,3% 36,7% 10% 6,7% 3,3% 0% 0% 0%

Cierpienie 3,3% 0% 20% 13,3% 20% 23,3% 6,7% 6,7% 3,3% 0% 0%

Niepokój 3,3% 0% 16,7% 23,3% 16,7% 20% 10% 3,3% 3,3% 0% 0%

Złość 3,3% 0% 3,3% 16,7% 10% 16,7% 23,3% 16,7% 3,3% 3,3% 3,3%

Poczucie

winy 3,3% 0% 13,3% 16,7% 6,7% 26,7% 16,7% 6,7% 6,7% 3,3% 0%

Potrzeba

wsparcia 3,3% 0% 20% 20% 20% 16,7% 10% 10% 0% 0% 0%

Poczucie utraty dziecka

6,7% 0% 20% 16,7% 23,3% 10% 10% 10% 3,3% 0% 0%

Dwie najczęściej występujące wartości zaznaczyłam kolorem czerwonym¹³¹.

Procentowa analiza uzyskanych wyników sugeruje, że dla matek dzieci z autyzmem naj-trudniejszymi do objęcia refleksją stanami mentalnymi były (1) radość w kontakcie z dziec-kiem (90% wyników poniżej „5”), (2) niepokój o dziecko (80% wyników poniżej „5”) , (3) własna potrzeba wsparcia (80% wyników poniżej „5”) oraz cierpienie w relacji z dzieckiem (79,9% wyników poniżej „5”). Również trudna dla tych matek była refleksja nad poczuciem utraty dziecka, którą – jak sugeruje wstępna analiza jakościowa odpowiedzi  matki wiązały z sytuacją „zamykania się dziecka w autystycznym świecie” (76,7% wyników poniżej „5”).

Wartości środkowe dla poszczególnych skal były zbliżone do siebie i wynosiły kolejno: dla refleksji nad radością Me=4,00; dla refleksji nad cierpieniem Me=4,00; dla refleksji nad nie-pokojem o dziecko Me=4,00, dla refleksji nad poczuciem utraty dziecka Me=4,00; dla reflek-sji nad potrzebą wsparcia Me=4,00, dla reflekreflek-sji nad poczuciem winy Me=5,00 oraz dla re-fleksji nad złością Me=5,50. Nad większością z tych przeżyć matki nie mogły więc w pełni reflektować¹³², nie uświadamiały ich sobie, a w ich myśleniu odnośnie tych emocji

130 W tym przypadku, podobnie, jak w przypadku wyniku ogólnego, ocena była wynikiem mojej subiektywnej decyzji podjętej zgodnie z wskazówkami zawartymi w Podręczniku PDI.

131 W przypadku kategorii „Cierpienie” oraz „Niepokój” liczba wywiadów wziętych pod uwagę w analizie wynosiła N=29 (brak danych w jednym przypadku wynikał z zakłóceń w przeprowadzaniu wywiadu).

132 Termin „reflektować wprowadzam za: Dziernowska, Klawiter, 2006.

168

Dwie najczęściej występujące wartości zaznaczyłam kolorem fioletowym.

ła konkretność (Fonagy i wsp., 1998). W narracji matek pojawiały się co prawda etykiety (określenia werbalne) opisujące poszczególne stany, lecz nie były przez matki w pełni wyko-rzystywane do rozumienia i regulowania własnych zachowań. Zaskakującym rezultatem jest wyróżniający się na tle pozostałych wyników wysoki poziom refleksyjności matek odnośnie własnej złości i poczucia winy. W przypadku poczucia winy aż jedna trzecia matek uzyskała wyniki świadczące o zdolności do refleksji („5” i więcej), w tym aż 10% matek cechowało się wysokim poziomem zdolności do reflektowania nad tą emocją („7” i więcej). W przypadku złości matki dzieci z autyzmem uzyskały jeszcze lepsze rezultaty. Aż 50% z nich było zdol-nych do podejmowania refleksji nad tą emocją, z czego 9,9% uzyskało wynik wskazujący na wysoki poziom zdolności do refleksji (oceny od „7” do „9”). Ponadto, tylko w zakresie tych dwóch skal medianę stanowiła wartość „5” świadcząca o możliwości refleksji. W pozostałych przypadkach medianą była wartość „4”. Można zatem przypuszczać, że złość i poczucie winy z jakiś przyczyn nie stanowią dla badanych tak trudnych do uświadomienia sobie emocji, jak radość, czy niepokój w kontakcie z dzieckiem. Zdecydowanie wyróżniającym się w tej anali-zie pozostaje więc wyjątkowo wysoki poziom refleksji nad złością i zaskakująco niski poziom refleksyjności nad radością.

Za równie interesującą, a ponadto konieczną dla zrozumienia wyników matek dzieci z au-tyzmem, uznałam analizę poziomu refleksyjności matek dzieci rozwijających się prawidłowo.

Tabela 10

Poziom rodzicielskiej refleksyjności matek dzieci prawidłowo rozwijających się odnośnie własnych stanów mentalnych – analiza szczegółowa

POZIOM RODZICIELSKIEJ REFLEKSYJNOŚCI Odnośnie własnych stanów mentalnych matki (analiza szczegółowa)

-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Radość 0% 3,3% 23,3% 30% 16,7% 13,3% 10% 0% 3,3% 0% 0%

Cierpienie 0% 3,3% 3,3% 43,3% 30% 10% 3,3% 6,7% 0% 0% 0%

Niepokój 0% 0% 10% 26,7% 30% 13,3% 13,3% 0% 6,7% 0% 0%

Złość 3,3% 0% 0% 13,3% 3,3% 20% 13,3% 13,3% 33,3% 0% 0%

Poczucie

winy 0% 0% 13,3% 10% 10% 23,3% 13,3% 10% 13,3% 6,7% 0,%

Potrzeba

wsparcia 0% 0% 13,3% 10% 26,7% 6,7% 23,3% 13,3% 3,3% 3,3% 0%

Poczucie utraty dziecka

10%

16,7% 20% 16,7% 13,3% 13,3% 3,3% 3,3% 0% 0%

169 Wyniki uzyskane przez matki z grupy porównawczej okazały się w podobnym stopniu zaskakujące, jak wyniki uzyskane przez matki z grupy badanej. Największa liczba matek, bo aż 89,9%, cechowała się poziomem wskazującym na niską refleksyjność lub jej brak w zakre-sie (1) cierpienia w relacji z dzieckiem. Podobna liczba matek, bo 86,6% nie była w stanie reflektować nad (2) radością w kontakcie z dzieckiem lub robiła to w ograniczonym zakresie.

80% badanych z grupy kontrolnej charakteryzowało się niską refleksyjnością lub nie przeja-wiało jej wcale także w odniesieniu do (3) poczucia utraty dziecka, którą matki często wią-zały z jego usamodzielnianiem się i stopniową separacją. Prawie 80% matek również nie po-trafiło dokonać refleksji (4) nad własnym niepokojem o dziecko. W przypadku poczucia winy i potrzeby wsparcia wyniki rozkładały się prawie równomiernie z delikatną przewagą liczby matek nierefleksyjnych (56,6%). Interesujący rezultat, po raz kolejny, ujawnił się w zakresie refleksji nad złością, w przypadku której aż niemal 60% matek z grupy kontrolnej uzyskało wyniki wskazujące na ich umiarkowaną lub wysoką refleksyjność. I aż jedna trzecia tych matek uzyskała w tej kategorii wyniki powyżej „7”. Zaskakujące jest, że wartości środ-kowe dla poszczególnych skal były bardziej zróżnicowane niż w przypadku matek dzieci z autyzmem i wynosiły kolejno: dla refleksji nad radością Me=3,00; dla refleksji nad cierpie-niem Me=3,50; dla refleksji nad niepokojem o dziecko i poczuciem utraty dziecka Me=4,00;

dla refleksji nad potrzebą wsparcia Me=4,50, dla refleksji nad poczuciem winy Me=5,00 oraz dla refleksji nad złością Me=6,00. Wartości te wskazywałyby, że matki dzieci prawidłowo rozwijających się, podobnie, jak matki dzieci z autyzmem, potrafią w pełni reflektować jedy-nie nad własnym poczuciem winy oraz nad złością w stosunku do dziecka (wartości powyżej

„5”). W przypadku radości, cierpienia, niepokoju o dziecko, poczucia jego utraty oraz potrze-by wsparcia matki, zdolność ta jest ograniczona.

Istotność różnic wewnątrzgrupowych w zakresie poziomu zdolności do refleksji nad po-szczególnymi stanami mentalnymi w obu grupach potwierdził wynik nieparametrycznego testu Friedmana (dla grupy badanej: Chi²=17,052; df=6; p=0,009 i dla grupy kontrolnej:

Chi²=41,008; df=6; p=0,000)¹³³. Podsumowanie tych analiz prezentuje tabela 11.

133 Wyniki testu Friedmana potwierdziły kolejność prawie wszystkich zmiennych, za wyjątkiem poziomu refleksji nad poczuciem utraty dziecka w grupie badanej oraz poziomem refleksji nad radością w kontakcie z dzieckiem w grupie kontrolnej. W rezultacie porangowania wyników refleksja nad poczuciem utraty uplasowała się na czwartym miejscu, przed poziomem refleksji nad cierpieniem. Refleksyjność nad radością natomiast na pierwszym miejscu pod względem trudności w reflektowaniu nad nią. Ten ostatni wniosek jest niezwykle ciekawy bowiem wskazuje, że matki z obu grup największe trudności przejawiały w zakresie refleksji nad właśnie tą emocją.

170 Tabela 11

Poziom refleksyjności matek z grup badanej i porównawczej nad własnymi stanami mentalnymi Średnia

3,64 Potrzeba wsparcia 80% 80% Poczucie utraty dziecka 3,36 3,95 Cierpienie w relacji

Kolejność malejąca od największej do najmniejszej wartości % badanych o niskim poziomie refleksyjności.

Pogłębiona analiza wyników nie byłaby jednak kompletna bez sprawdzenia istotności statystycznej różnic w poziomie refleksyjności nad poszczególnymi stanami mentalnymi między tymi dwiema grupami matek. Podobnie, jak poprzednio, w tej analizie również sko-rzystałam z nieparametrycznego testu U Manna-Whitney’a. Okazało się, że w zakresie wszystkich powyższych zmiennych szczegółowych ponownie nie ujawniły się istotne staty-stycznie różnice (z poziomem istotności kolejno: dla radości p=0,407; dla cierpienia p=0,470; dla niepokoju p=0,599; dla poczucia winy p=0,305 oraz dla poczucia utraty dziecka p=0,782). Jedynie w przypadku potrzeby wsparcia odnotowałam różnice zbliżone do po-ziomu istotności statystycznej (U=330,500; p=0,073; średnia ranga dla matek z grupy bada-nej=26,52 dla matek z grupy kontrolnej=34,48). Gdyby wynik ten uzyskał status istotnej sta-tystycznie różnicy, można byłoby stwierdzić, iż matki dzieci z autyzmem przeżywają większe niż matki dzieci prawidłowo rozwijających się trudności w zakresie reflektowania nad własną potrzebą wsparcia (uświadamiania jej sobie). Wniosek ten wydaje się przywoływać na myśl obraz matki dziecka z niepełnosprawnością, która nieustannie „walczy”, nie pozwalając sobie na zmęczenie i słabość. Takie reakcje mogą być interpretowane jako mechanizm obronny chroniący przed depresją, stanowiący element jednego z etapów godzenia się z niepełno-sprawnością dziecka (przepracowywania żałoby po utracie dziecka oczekiwanego) (Kościel-ska, 1998; Pisula, 1998). Do zagadnienia tego wrócę jeszcze w rozdziale „Dyskusja”.

Ostatnim z kroków w tej fazie analizy było sprawdzenie związków między poziomami refleksyjności nad poszczególnymi stanami mentalnymi osobno dla matek z obu grup.

171 Tabela 12

Związki między poziomami refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu odnośnie wła-snych poszczególnych stanów mentalnych

Radość Cierpienie Niepokój Złość Poczucie winy

Kolorem czerwonym zaznaczyłam związki istotne statystycznie, kolorem zielonym tendencję w istotności; r-wartość współ-czynnika Rho-Spearmana, p-istotność statystyczna.

Analiza zależności między poziomami refleksyjności matek dzieci z autyzmem w zakre-sie własnych poszczególnych stanów mentalnych ujawniła liczne związki. Najsilniejszą kore-lację zaobserwować można było w przypadku refleksji nad cierpieniem w relacji z dzieckiem oraz niepokojem o dziecko. Oznacza to, że im gorzej matki radziły sobie z reflektowaniem nad własnym zamartwianiem się o dziecko, tym mniej uświadamiały sobie własne cierpienie w relacji z nim. Ponadto, właśnie te dwie zmienne utworzyły najwięcej związków z innymi zmiennymi: refleksja nad cierpieniem ze wspomnianą już refleksją nad niepokojem, ale tak-że z refleksją nad radością i potrzebą wsparcia matek (3 związki). Natomiast refleksyjność matek w odniesieniu do niepokoju była w pozytywny sposób związana, oprócz refleksji nad cierpieniem, z refleksją nad radością, potrzebą wsparcia oraz w nieco słabszym stopniu z refleksją nad złością (4 związki). Silny pozytywny związek ujawnił się między poziomem refleksyjności nad potrzebą wsparcia oraz nad poczuciem winy. Refleksja nad potrzebą wsparcia również związana była z poziomem refleksji nad dwoma innymi stanami mental-nymi (łącznie 3 związki). Poziom refleksyjności nad poczuciem utraty dziecka matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie był natomiast związany z żadną inną zmienną.

Utworzył jednak związki bliskie tendencji w istotności z dwiema zmiennymi: poziomem re-fleksji nad cierpieniem i potrzebą wsparcia.

Wydaje się więc, że w przypadku matek dzieci z autyzmem, stanami mentalnymi, nad którymi refleksja powiązana jest w największym stopniu z refleksyjnością odnośnie innych stanów mentalnych, są niepokój o dziecko, poczucie cierpienia w relacji z nim oraz

potrze-172 ba wsparcia. Być może zatem, wspieranie refleksyjności w tym zakresie przyniosłoby  na zasadzie reakcji łańcuchowej  najlepsze rezultaty w postaci podwyższenia poziomu zdolno-ści do refleksji nad pozostałymi stanami mentalnymi. Interesującym pozostaje brak istotnych związków między poziomem refleksji nad poczuciem utraty dziecka a innymi zmiennymi.

Prawdopodobnie więc, z jakiś przyczyn, zmienna ta pozostaje niezależna od poziomu zdolno-ści do reflektowania nad pozostałymi stanami mentalnymi. Hipotezy te zweryfikuję w dalszej części pracy.

Rysunek 17

Zależności między poziomami refleksyjności matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu odnośnie wła-snych stanów mentalnych– analiza szczegółowa

Osobną analizę statystyczną przeprowadziłam dla związków poziomu refleksyjności odnośnie własnych stanów mentalnych w grupie matek dzieci prawidłowo rozwijających się.

Tabela 13

Związki między poziomami refleksyjności matek dzieci prawidłowo rozwijających się odnośnie własnych po-szczególnych stanów mentalnych

Radość Cierpienie Niepokój Złość Poczucie winy

Kolorem czerwonym zaznaczyłam zmienne, które utworzyły najwięcej związków z innymi zmiennymi; natomiast linią prze-rywaną związki o statusie tendencji w istotności lub jej bliskie.

Kolorem czerwonym zaznaczyłam związki istotne statystycznie, kolorem zielonym tendencję w istotności; r-wartość współczyn-nika Rho-Spearmana, p-istotność statystyczna.

173 Analiza zależności między poziomami refleksyjności matek z grupy kontrolnej w zakre-sie własnych poszczególnych stanów mentalnych ujawniła odmienne niż w grupie badanej związki. Najsilniejszą korelację zaobserwować można w przypadku refleksji nad poczuciem winy oraz cierpieniem w relacji z dzieckiem. Oznacza to, że im gorzej matki radziły sobie z refleksją nad własnym poczuciem winy odnośnie dziecka, tym trudniej im było rozmyślać nad poczuciem bólu w relacji z nim. Przypuszczalnie więc można założyć, iż matki z tych dwóch grup inaczej pojmowały istotę rodzicielskiego cierpienia. Dla matek dzieci z autyzmem cier-pienie wiązałoby się raczej z niepokojem o dziecko, przede wszystkim  na co wskazuje ana-liza jakościowa ich wypowiedzi  w kontekście jego funkcjonowania na co dzień, jak i przy-szłego życia. Cierpienie łączyłoby się w doświadczeniach tych matek także z poczuciem ra-dości w kontakcie z dzieckiem, której – jak można przypuszczać – jest im trudniej doświad-czać niż matkom dzieci prawidłowo rozwijających się. Dla matek z grupy porównawczej zaś osią rodzicielskiego cierpienia byłoby poczucie winy, które w wypowiedziach wiązane było z różnorodnymi czynnikami, m.in. podjęciem pracy zawodowej przez matki, posiadaniem większej liczby dzieci, nie poświęcaniem dziecku wystarczającej ilości czasu, a przede

W dokumencie Postawy rodzicielskie a refleksyjność matek dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (Stron 163-200)