Historia Anny – bohaterki wybranej

Œwiêta Anna pochodzi³a z rodu Dawida, a urodzi³a siê i wychowa³a w judzkim mieœcie – Betlejem, tym samym, w którym kilkadziesi¹t lat póŸ-niej przyszed³ na œwiat jej wnuk – Jezus Chrystus. O miejscu pochodzenia bohaterki informuje Historyja o œwiêtej Annie Miko³aja z Wilkowiecka, która w pocz¹tkowym fragmencie, traktuj¹cym o Emerencji (matce œwiêtej Anny), prezentuje historiê, wykorzystuj¹c elementy prefiguracyjnoœci i konkatena-cji, tworz¹c przy tym spójn¹ opowieœæ o zwi¹zkach rodzinnych i rodowych trojga (choæ nie tylko) wymienionych wy¿ej postaci.

Prababka Jezusa, Emerencja, ukazana zostaje przez twórcê apokryfu jako ta, której poczêcie rozpoczyna ci¹g cudownych zdarzeñ. Natomiast po-dejmowane przez ni¹ ¿yciowe wybory okazuj¹ siê wzorem dla kolejnych cz³onkiñ rodu:

3 M. Adamczyk, Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do koñca XVI wieku, Poznañ 1980, s. 26.

4 Tam¿e, s. 135.

5 Por. wprowadzenia do tekstów, w: Ca³y œwiat nie pomieœci³by ksi¹g. Staropolskie opo-wieœci i przekazy apokryficzne, wyd. W. R. Rzepka, W. Wydra, Warszawa 2008, s. 105, 111.

Ta panienk¹ m³od¹ jeszcze bêd¹c, a nabo¿eñstwem, zakonu Bo¿ego rozmyœla-niem i cnotami siê bawi¹c, to sobie by³a mocno umyœli³a, aby mê¿a nie maj¹c, w czystoœci cielesnej na s³u¿bie Bo¿ej zaw¿dy ¿y³a i mieszka³a. A to sobie by³a st¹d upodoba³a, i¿ u proroków œwiêtych, ¿e siê zbawiciel œwiata z panny mia³ narodziæ, czyta³a⁶.

Jak wynika z powy¿szego fragmentu, postawa bohaterki antycypuje niejako póŸniejsz¹ decyzjê Maryi. Matka Jezusa równie¿, o czym dowiadujemy siê z innych tekstów apokryficznych, sk³ada Bogu œlub czystoœci, pragn¹c ¿yæ

„na s³u¿bie Bo¿ej”.

Jak mo¿na przypuœciæ (czego wprawdzie narrator wprost nie formu³uje, jednak na co wskazuje dalszy wywód), podjêta decyzja nie jest podyktowana wzglêdami osobistymi: wygod¹ lub chêci¹ wyró¿nienia czy wywy¿szenia siê.

Wrêcz przeciwnie: zdaje siê wyp³ywaæ z g³êbokiego szacunku i wiary wobec S³owa zawartego w Piœmie Œwiêtym, którego znajomoœæ nie jest bohaterce obca. Istotne jest, ¿e bêd¹c kobiet¹, poznaje pisma prorockie – a wszystko za spraw¹ bogobojnych i m¹drych rodziców, pozwalaj¹cych jej na odwiedzanie mnichów, u „których nie tylko siê pisma œwiêtego prorockiego trudnego

uczy-³a, ale te¿ i ¿ywota swojego porady zbawienne przyjmowauczy-³a, a przez ich rady stanu panieñskiego ¿adnym obyczajem odmieniæ nie mia³a”⁷. Mo¿na przy-puszczaæ, ¿e umi³owanie stanu dziewictwa przez prababkê Jezusa by³o natu-ralnym nastêpstwem tych kontaktów, jak równie¿ przekonania o

wyj¹tkowo-œci stanu bez¿ennego.

Jednak zamiary Bo¿e okazuj¹ siê w stosunku do bohaterki inne. Jak sugeruje tekst Miko³aja z Wilkowiecka, rodzice Emerencji (motywowani chê-ci¹ wype³nienia Prawa) pragn¹ znaleŸæ dla niej odpowiedniego partnera.

Wyznaj¹ca odmienny system wartoœci dziewczyna wyjawia zakonnikom „ta-jemnic¹ myœli swojej o chowaniu czystoœci cielesnej a¿ do œmierci i wolê przeciwn¹ rodziców swoich, którzy jej wed³ug zakonu za m¹¿ iœæ kazali […]”⁸. Mnisi, zdziwieni niecodzienn¹ postaw¹ bohaterki, szukaj¹ sposobu rozwi¹zania problemu, podejmuj¹c posty i modlitwê. OdpowiedŸ przybiera formê wizji doœwiadczanej przez wszystkich trzech zakonników:

Widzia³em […] na ko¿de te trzy nocy, modlitwy do Pana Boga uczyniwszy, drzewo dziwnie cudne, barzo osobliwe, wiel¹ rozg obros³e. A na rozdze jednej nad insze najcudniejszy widzia³em kwiat rozkoszny i œliczny, a w nim owoc zamkniony, s³odziuczki i nad wszytkie œwiata tego owoce najprzyjemniejszy⁹. Objaœnienie proroctwa jest nastêpuj¹ce:

Drzewo, które siê ukaza³o nadobne znaczy œliczn¹ Emerencyjej czystoœæ i jej

œwiêty umys³, który Pan Bóg przez œwiête ma³¿eñstwo umyœli³ wype³niæ. Rózga zasiê

6 Miko³aj z Wilkowiecka, Historyja o œwiêtej Annie…, w: Ca³y œwiat…, s. 105.

7 Tam¿e, s. 106.

8 Tam¿e.

9 Tam¿e, s. 107.

ona, nad insze œliczniejsza, znaczy córkê, która siê z niej narodzi, Annê imieniem.

Z której kwiat wyroœnie, Panna Maryja, ³aski Bo¿ej pe³na, która na wieki niepo-kalan¹ bêdzie. Z kwiatu zasiê Panny Maryjej owoc on nas³odzony na œwiat wynidzie – Syn Bo¿y, a Z bawiciel wszytkiego rodzaju ludzkiego (…). Drugie lepak rózgi tego drzewa, z ga³¹zkami i owocami, znacz¹ œwiête z niej potomstwo i rodzaj wszytkiemu œwiatu po¿yteczny¹⁰.

Powy¿szy symboliczny komunikat jest nie tylko nawi¹zaniem i rozwiniêciem historii drzewa ¿ycia ze starotestamentowej Ksiêgi Rodzaju, lecz tak¿e od-niesieniem do interpretacji Ojców Koœcio³a; symbolikê drzewa nierzadko wi¹zano z osob¹ Matki Jezusa, a tak¿e z Nim samym. Jan Damasceñski porównuje glebê ogrodu rajskiego do Maryi, z której wyros³o prawdziwe drzewo ¿ycia, to jest Chrystus. Wed³ug zaœ innej symboliki Maryja sama by³a drzewem ¿ycia wydaj¹cym owoce za spraw¹ Ducha Œwiêtego¹¹. To ostatnie z wyjaœnieñ, odnosz¹ce siê poniek¹d do proroctwa Izajasza (Iz 11,1) traktuj¹-cego o „ró¿d¿ce z korzenia Jessego”, zasadniczo pokrywa siê z wizj¹ prezen-towan¹ w analizowanym apokryfie. Tutaj jednak nastêpuje przesuniêcie zna-czenia i punktu odniesienia z osoby Matki Jezusa na Jego prababkê, która staje siê pewnego rodzaju pocz¹tkiem – pniem rodu. Uwidacznia siê w tym prefiguracyjny charakter postaci, zaœ utworzona przez narratora paralela:

Emerencja – Maryja zyskuje potwierdzenie.

W dalszej czêœci Historyi o œwiêtej Annie przysz³a prababka Jezusa, poszu-kuj¹c prawdziwej, œwiêtej mi³oœci objawionej w proroctwie, odrzuca tych kan-dydatów na mê¿a, którzy zabiegaj¹ o ni¹, kieruj¹c siê jedynie wzglêdami cielesnymi. Dopiero siódmy spoœród staraj¹cych siê, Izachar¹², okazuje siê godnym jej rêki. Emerencja rodzi mu dwie córki, z których – jak zaznacza narrator – pierworodn¹ jest Anna, urodzona „w dzieñ wtorkowy”¹³.W kolej-nych fragmentach utworu autor prezentuje genealogiê siostry œwiêtej Anny–

–Esmerii.

Obecnoœæ elementów genealogicznych w apokryfach jest – jak twierdzi Maria Adamczyk – wynikiem niedostatecznego uzasadnienia rozpowszech-nionej w XVI wieku pog³oski na temat rodowodu Maryi. Wówczas bowiem pojawi³o siê przypuszczenie (jako rezultat swoistej interpretacji pocz¹tkowe-go fragmentu Ewangelii œw. £ukasza) o jej rzekomym pochodzeniu z rodu Dawida. St¹d „zrodzi³a siê potrzeba przekszta³cenia ewangelicznej genealogii w genealogiê typu stricte historycznego, odtwarzaj¹c¹ w ci¹gu diachronicz-nym, i zw³aszcza »po k¹dzieli«, rodzinne parantele œwiêtej bohaterki”¹⁴.

10 Tam¿e, s. 107–108.

11 M. Lurker, Drzewo, w: tego¿, S³ownik obrazów i symboli biblijnych, Poznañ 1989, s. 49–50.

12 Autorzy przypisu w kwestii imienia wybranka Anny podaj¹: „Autor tu siê zapewne pomyli³: w ³aciñskich legendach o œw. Annie Emerencji nosi imiê Stollanus” – por. przypis 70, w: tam¿e, s. 108. W artykule, id¹c za polskim tekstem, pos³ugujemy siê jednak imie-niem Izachar.

13 Tam¿e.

14 M. Adamczyk, dz. cyt., s. 134.

Szczegó³owe przedstawienie historii rodu Jezusa mia³o nadto na celu zaskojenie potrzeb poznawczych czytelnika. Powy¿szy zabieg stosowano „ku po-kazaniu, ¿e w historii daje siê zaobserwowaæ bieg wydarzeñ zmierzaj¹cy ku przewidzianemu przez Boga celowi”¹⁵. Kreœl¹c wywód genealogiczny wzoro-wano siê m.in. na gatunku wywodz¹cym siê z Biblii, tzw. „historii etiologicz-nej”¹⁶.

W dalszej czêœci historii Jana z Koszyczek pojawiaj¹ siê fragmenty, które dostrzegamy tak¿e w pozosta³ych trzech analizowanych apokryfach. Jedy-nym wyj¹tkiem jest jeszcze, poprzedzaj¹cy wspólne wszystkim tekstom zda-rzenia, opis ma³ej Anny – zbie¿ny z portretem jej matki:

Anna w pirwym wieku swoim nic dziecinnego nie czyni³a, ale siê mno¿y³a w przykazaniu i w drodze Bo¿ej, i w obcowaniu chwalebnych obyczajów. Bo ona […] wola³a, siedz¹c doma, obieraæ siê rozmyœlaniem Boskim, ni¿li siê przy³¹czaæ zara¿onemu obcowaniu i towarzystwu pospolitemu ludzkiemu. A st¹d zawsze mi³owa³a osobliwe a godne miejsce ku nabo¿eñstwu i rozmyœlaniu, a pod³ug jako mo¿e wiek i m³odoœæ jej znosiæ, wszystki swe dni a¿ do koñca strawi³a nieprze-miennie w chowaniu dziesiêciora Bo¿ego przykazania¹⁷.

Bohaterka zostaje zatem przedstawiona jako dziecko wyj¹tkowe, wyró¿nia-j¹ce siê na tle swoich rówieœników. Jak zauwa¿a Katarzyna Kiszkowiak,

„w urywku tym odnotowujemy spetryfikowany motyw wyliczenia cnót boha-terki, ¿ywotny w hagiografii”¹⁸. Zbli¿on¹ poetyk¹ charakteryzuj¹ siê opisy córki Anny – Maryi.

W dalszej czêœci apokryfu Jan z Koszyczek prezentuje szczegó³y po¿ycia Anny z Joachimem, k³ad¹c nacisk na ich najwiêksz¹ troskê – bezdzietnoœæ.

W kulturze judaistycznej postrzeganoj¹ jako karê Bo¿¹. Dramatyzmu sytu-acji przydaje reakcja otoczenia – podczas wizyty w œwi¹tyni ofiara Joachima zostaje odrzucona z uwagi na brak potomstwa. Prowadzi to do czasowej separacji ma³¿onków – mê¿czyzna wyrusza na pustyniê, zostawiaj¹c Annê, która w rozpaczy wzywa pomocy Bo¿ej. Proœba zostaje wys³uchana; w ostat-nich czêœciach apokryfu nastêpuje opis urodzin Maryi, jej wychowania oraz ofiarowania dziewczynki w œwi¹tyni. O wymienionych wydarzeniach traktu-j¹ tak¿e Rozmyœlanie przemyskie, Protoewangelia Jakuba i Ewangelia Pseu-do-Mateusza.

Warto zwróciæ ponadto uwagê na trzy elementy ró¿nicuj¹ce analizowane przekazy. S¹ nimi: historia dwóch powtórnych ma³¿eñstw Anny w ¯ywocie Jana z Koszyczek, listy biskupów poprzedzaj¹ce Ewangeliê Pseudo-Mateusza

15 W. C. Kaiser Jr., Stary Testament. Pierwsza Ksiêga Kronik, w: tego¿, P. H. Davis, F. F. Bruce, M. T. Bursh, Trudne fragmenty Biblii, konsultacja naukowa wydania polskiego W. Chrostowski, Warszawa 2011, s. 155.

16 Por. tam¿e, s. 134–135.

17 Jan z Koszyczek, ¯ywot œwiêtej Anny, w: Ca³y œwiat…, s. 111.

18 K. Kiszkowiak, W¹tki maryjne w apokryfach staropolskich. Wybrane zagadnienia, Gdañsk 2013, s. 121.

oraz motyw cudów zwi¹zanych z osob¹ œwiêtej Anny, równie¿ zawarty w opowieœci staropolskiego autora.

Pierwszy z wymienionych motywów stanowi uzupe³nienie genealogii bo-haterki:

Anna – matka trzech córek (w tym dwu przyrodnich sióstr Marii o tym samym imieniu) – rodzi je z „napomnienia anielskiego” po to, aby one z kolei urodzi³y

„trzech aposto³ów i jednego zwolennika” oraz dwu jeszcze innych aposto³ów (Ja-kuba Wiêkszego i Jana ewangelistê), przez co do koñca mo¿e siê wype³niæ […] prorocze widzenie alegorycznego drzewa¹⁹.

Listy poprzedzaj¹ce Ewangeliê Pseudo-Mateusza wyjaœniaj¹ cel powstania utworu staro¿ytnego. Otó¿ dwaj biskupi, Chromacjusz i Heliodor, zwracaj¹ siê w pierwszym z listów do œw. Hieronima i prosz¹ go o przet³umaczenie ksiêgi zawieraj¹cej opis narodzenia Maryi i dzieciñstwa Jezusa „nie tyle dla przekazania œwiadectwa o Chrystusie, ile raczej dla pokonania g³upoty here-tyków”²⁰. Hieronim, wyra¿aj¹c zgodê, w odpowiedzi stwierdza: „postawiono mi trudne zadanie do wykonania, gdy¿ Wasze Wielebnoœci nakazaliœcie mi prze³o¿yæ dzie³o, którego œwiêty Mateusz aposto³ i ewangelista nie chcia³ rozpowszechniaæ. Gdyby bowiem [ksiêgi – dop. M.W.] nie mia³y byæ tajne, zapewne do³¹czy³by je do wydanej przez siebie ewangelii”²¹. Sformu³owania te wyraŸnie wskazuj¹, i¿ tekst, który nast¹pi po listach, nie jest zalecany do czytania (jako niekanoniczny), niemniej jednak nie dementuj¹ autorstwa

œwiêtego Mateusza – zapewne w celu uwiarygodnienia przekazu.

Wspó³cze-œni badacze podwa¿aj¹ bowiem zarówno autorstwo apokryfu, jak i samego przek³adu²².

Ostatni z trzech elementów ró¿nicuj¹cych zbadane Ÿród³a – cuda œwiêtej Anny – pojawia siê w ¯ywocie Jana z Koszyczek. Bohaterka przedstawiana jest w nim jako œwiêta czyni¹ca cuda po œmierci (miracula), zgodnie z poety-k¹ przekazu hagiograficznego: „Przeto na tym mieœcu, gdzie ta œwiêtoœæ jest, wielka sie wieloœæ ludu i pielgrzymow schodzi, bowiem przez zas³ugi œwiêtej Anny wszytki niemocy ludzi niemocnych bywaj¹ oddalone: zimnice, bolenie zebow, powietrzem zabicie, cieczenie krwie, powietrze morowe, bolenie g³owy i insze wielkie a rozmaite niemocy”²³.

19 M. Adamczyk, dz. cyt., s. 137.

20 Ewangelia Pseudo-Mateusza, w: Apokryfy Nowego Testamentu, red. M. Starowieyski, Lublin 1980, s. 211.

21 Tam¿e.

22 Por. wprowadzenie do tekstu apokryfu, tam¿e, s. 210.

23 Jan z Koszyczek, ¯ywot…, s. 124.

Ma³¿eñstwo z Joachimem. Anna ¿on¹

Na temat ma³¿eñstwa Joachima i Anny pisze Jan z Koszyczek w nastê-puj¹cy sposób: „A gdy mia³a piêtnaœcie lat, tak i¿ siê godzi³a za m¹¿, nie dla

¿¹dliwoœci z³¹czenia mêskiego, ale z przypêdzenia zakonu, dana a z³¹czona Joachimowi œlachetnemu a sprawiedliwemu”²⁴. Podobnie jak matka, bohater-ka poszukuje towarzysza ¿ycia wy³¹cznie przez wzgl¹d na Boga i obowi¹zek wype³nienia nakazów prawa moj¿eszowego. Zawarty zwi¹zek wykazuje wszelkie cechy wzorcowej relacji: „Ona chcia³a mê¿a jako pana, a mi³owa³a jako ojca. On zasiê czci³ ¿onê jako matkê, a mi³owa³ jako siostrê, a oboje przyzwala³o”²⁵. W opisie ma³¿eñstwa Joachima i Anny uwidacznia siê trady-cyjny podzia³ ról mê¿czyzny i kobiety, zalecany zarówno w starohebrajskiej kulturze patriarchalnej, jak i w œredniowiecznej rodzinie²⁶.

Charakterystyczny motyw bezdzietnoœci pary i odrzucenia przez lokaln¹ spo³ecznoœæ stanowi integraln¹ czêœæ ¯ywota: „Ale i¿ s¹dy Bo¿e s¹ g³êbokoœæ wielka, ci z dopuszczenia Najwyszego mieszkali sprawiedliwie dwadzieœcia lat w ma³¿eñstwie niep³odni, a w zakonie wzgardzeni”²⁷. Anna i Joachim postanawiaj¹ b³agaæ Boga o zmi³owanie, uciekaj¹c siê do trzech sposobów dostêpnych dobremu chrzeœcijaninowi: modlitwy i ja³mu¿ny. W miejsce postu pojawia siê motyw œlubu: „œlubili Panu Bogu z p³aczem, jeœliby oddali³ z³o-rzeczenie niep³odnoœci od Anny, a da³ jej p³ód, chc¹-æ ofiarowaæ on p³ód na s³u¿bê Bo¿¹ do koœcio³a, jako sieczcie w pirwym rozdzieleniu Krolewskich Ksi¹g”²⁸. Istotne, ¿e narrator dodatkowo akcentuje suwerennoœæ decyzji Anny podejmuj¹cej wspomniane praktyki na osobnoœci, niezale¿nie od

ma³-¿onka.

Motyw œlubowania pojawia siê równie¿ w innych analizowanych Ÿró-d³ach. W niektórych obietnicê sk³ada sama Anna; np. w Ewangelii Pseudo-Mateusza ju¿ na pocz¹tku trwania ma³¿eñstwa postanawia oddaæ swoje pier-worodne dziecko do œwi¹tyni²⁹. W innych tekstach decyzja o ofiarowaniu Maryi zapada póŸniej, ju¿ po zapowiedzi jej narodzin (w przypadku Proto-ewangelii Jakuba) jako wotum wdziêcznoœci za otrzyman¹ ³askê³⁰ albo ju¿

po jej narodzinach (w przypadku Rozmyœlania przemyskiego)³¹.

24 Ewangelia Pseudo-Mateusza..., s. 112.

25 Tam¿e.

26 Por. W. Po³ubicki, Kwestia kobieca w spo³ecznej doktrynie judaizmu, chrzeœcijañstwa i islamu, Warszawa 1989, s. 78–87.

27 Jan z Koszyczek, ¯ywot…, s. 112.

28 Tam¿e, s. 113.

29 Por. Ewangelia Pseudo-Mateusza..., s. 213.

30 Por. Protoewangelia..., s. 185.

31 Rozmyœlanie przemyskie, w: Ca³y œwiat…, s. 148.