Kobiety na ³amach „Naszego Przegl¹du

W polsko-¿ydowskiej prasie miêdzywojnia kobieta sta³a siê nie tylko podmiotem rozmowy, ale i równorzêdnym partnerem mê¿czyzny, który do tej pory z rzadka pozwala³ jej samej mówiæ o sobie. Czêsto jej wypowiedzi czy dzia³alnoœæ publicystyczno-artystyczna by³y traktowane jako twory o ni¿szej wartoœci intelektualnej. Z rzadka kobiety bra³y udzia³ w publicznym dyskursie na ³amach prasy.

Takim miejscem, w którym g³os kobiety okaza³ siê wa¿ny, by³ jeden z trzech najwiêkszych organów polsko-¿ydowskiej prasy, warszawski „Nasz Przegl¹d” (1923–1923), prosyjonistyczny dziennik prowadzony przez Jakuba

6 M.in. M. Fuks, Prasa ¿ydowska w Warszawie 1823–1939, Warszawa 1979; A. Pacz-kowski, Prasa codzienna Warszawy w latach 1918–1939, Warszawa 1983; W. W³adyka, Pra-sa Drugiej Rzeczpospolitej, w: J. £ojek, J. Myœliñski, W. W³adyka, Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988, s. 92–133; A. Landau-Czajka, Polacy to nie oni. Polska i Polacy w polsko-jêzycznej prasie ¿ydowskiej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2015.

7 Zob. E. Prokop-Janiec, Miêdzywojenna literatura polsko-¿ydowska jako zjawisko kul-turowe...; D. K. Sikorski, Spór o miêdzywojenn¹ kulturê polsko-¿ydowsk¹. Przypadek Roma-na Brandstaettera, Gdañsk 2011.

8 J. Fa³kowski, Myœl polityczna syjonistycznego „Nowego Dziennika” w pierwszym okre-sie dzia³alnoœci VII 1918–II 1919, „Prace Naukowe Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej w Czêsto-chowie. Seria: Filozofia, Socjologia” 1995, nr 4, s. 87–109; Cz. Brzoza, Pierwsze lata „Nowe-go Dziennika”, organu syjonistów krakowskich, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 1998, nr 1, s. 23–48; K. Steffen, „Polska – to tak¿e my!”. Prasa polsko-¿ydowska (1918–1939), w: Studia z dziejów trójjêzycznej prasy ¿ydowskiej na ziemiach polskich (XIX–XX w.), red.

J. Nalewajko-Kulikov, wspó³pr. G. P. B¹biak, A. J. Cieœlikowa, Warszawa 2012, s.129–146;

M. Szab³owska-Zaremba, Polsko-¿ydowskie kontakty kulturalne w krakowskim „Nowym Dzienniku” 1918–1939, w: Galicia, Bukovina and Other Borderlands in Eastern and Cen-tral Europe. Essays on Interethnic Contacts and Multiculturalism, Jews and Slavs, Vol. 23, ed. by W. Moskovich, R. Mnich and R. Tarasiuk, Jerusalem–Siedlce 2013, s. 354–370.

9 Z ob. M. Fuks, Nasz Przegl¹d, w: Polski s³ownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, red. Z. Bobrzymiñska, R. ¯ebrowski, Warszawa 2003, t. 2, s. 212–213;

J. K. Rogozik, Nasz Przegl¹d, „Zeszyty Prasoznawcze” 1997, nr 1–2, s. 123–138; ta¿, Nasz Przegl¹d, czyli pomiêdzy „hajmatyzmem” a mechesyzmem”, „Zeszyty Prasoznawcze” 1997, nr 3–4, s. 124–139; M. Szab³owska-Zaremba, Dziecko – nasz obowi¹zek i radoœæ. O walce o prawa dzieci na ³amach „Naszego Przegl¹du” 1923–1939, w: ¯ydowskie dziecko, red.

A. Jeziorkowska-Polakowska, A. Karczewska, Lublin 2013, s. 129–145.

Appenszlaka, Natana Szwalbe i Saula Wagmana; wydawc¹ pisma by³ Daniel Rozencwajg.

W jednym z artyku³ów zamieszczonym na ³amach „Ewy. Pisma tygodnio-wego”¹⁰Jakub Appenszlak z ironi¹ komentuje poczynania feministek walcz¹-cych o prawa kobiet, choæ jednoczeœnie wskazuje na potrzebê rewolucji oby-czajowej w spo³eczeñstwie ¿ydowskim. Nie wolno ju¿ myœleæ wedle sche-matu: tak by³o dawniej, zatem tak powinno byæ nadal, w zmieniaj¹cej siê rzeczywistoœci mê¿czyŸni s¹ zobowi¹zani do wspierania kobiety w walce z narzuconymi jej odgórnie rolami spo³ecznymi, np. gospodyni domowej. Jed-nak z drugiej strony apeluje, aby w tym procesie nie umknê³o to, co

warto-œciowe, czyli owa ró¿nica pozwalaj¹ca na zdefiniowanie swojej osobowoœci poprzez kategoriê kobiecoœci czy mêskoœci¹¹. Powy¿sza wypowiedŸ Appensz-laka nie ukaza³a siê co prawda na ³amach „Naszego Przegl¹du”, jednak nale¿y traktowaæ j¹ jako reprezentatywne stanowisko jednego z naczelnych redaktorów interesuj¹cego nas czasopisma.

Autorzy

Tylko czêœæ artyku³ów zawartych w „Naszym Przegl¹dzie”, a dotycz¹cych spraw kobiet, podpisana jest imieniem i nazwiskiem, zatem trudno dziœ

zidentyfikowaæ wszystkich pisz¹cych¹². Wœród autorów mo¿na wymieniæ m.in.: Jakuba Szackiego, Ludwika Frenka, Paulinê Appenszlakow¹, Judytê Horn, Michalinê Szejnfeldównê. Autorzy czêsto podpisywali siê inicja³ami, z których tylko niektóre mo¿na dziœ rozszyfrowaæ, jak np. S. H. – Samuel Hirszhorn. Pojawiali siê wœród nich fachowcy w danej dziedzinie posiadaj¹cy

10 „Ewa. Pismo tygodniowe”– gazeta ukazuj¹ca siê w Warszawie w l. 1928–1933, stwo-rzona przez Paulinê Appenszlakow¹ i Rachelê Izê Wagmanow¹, skierowana do kobiet ¿y-dowskich. Zob. wiêcej: E. Plach, Feminism and Nationalism on the Pages of „Ewa: Tygo-dnik”, 1928–1933, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2005, s. 241–263; K. Steffen, Für

„bewusste Mutterschaft” und eine „physische Erneuerung der Judenheit” – die jüdische Frauen-zeitschrift Ewa (1928–1933) in Warschau, w: Frauen und Frauenbilder in der europäisch-jüdischen Presse von der Aufklärung bis 1945, red. E. Lappin, M. Nagel, Bremen 2007, s. 103–122; M. Antosik-Piela, Feminizm po ¿ydowsku. Tygodnik „Ewa” (1928–1933), „Mi-drasz” 2008, nr 12, s. 48 oraz M. Szab³owska-Zaremba, Koncepcja „kobiety uœwiadomionej”

na ³amach tygodnika „Ewa” (1928–1933), w: Ksiêgowanie. Literatura, pieni¹dze, kobiety, red.

I. Iwasiów, A. Zawiszewska, Szczecin 2014, s. 289–307.

11 Pierrot [Jakub Appenszlak], O Ewie i Adamie, o feminizmie i kwiatach, „Ewa” 1928, nr 2, s. 1. Felietony Appenszlaka pt. Ze stanowiska mniejszoœci… ukazywa³y siê pocz¹tko-wo regularnie na ³amach „Ewy”, potem ju¿ z rzadka, lecz autor nie zmieni³ swych pogl¹-dów.12 Archiwa poszczególnych gazet ¿ydowskich, pisanych w jêzykach: jidysz, hebrajskim i polskim uleg³y zniszczeniu w czasie drugiej wojny œwiatowej, zachowa³y siê nieliczne dokumenty dotycz¹ce ich dzia³alnoœci w archiwach w Polsce i za granic¹. Zwyczajem wiêk-szoœci dziennikarzy czy czytelników w miêdzywojniu by³o podpisywanie siê wy³¹cznie ini-cja³em imienia i choæ zachowa³o siê np. 100 artyku³ów danego publicysty, nie mo¿na w wielu wypadkach rozszyfrowaæ imienia, nawet przegl¹daj¹c spisy zachowane w Dziale Genealogii ¯ydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie.

tytu³y naukowe, m.in. dr Henryk Zamenhof¹³, dr L. Liwicz, dr Sara Syrkin-Binsztejnowa, dr Henryk K³uszyñski czy dr Herman Rubinraut. Wa¿ne jest,

¿e redaktorzy drukowali w ca³oœci materia³y przes³ane im przez czytelników, czego dowodem s¹ artyku³y dyskusyjne, jakie pojawi³y siê w „Naszym Prze-gl¹dzie” np. w marcu 1925 roku, lutym 1928 roku czy w paŸdzierniku 1932 roku. Czytelnicy równie czêsto ukrywali swoj¹ to¿samoœæ pod pseudonimami, inicja³ami, nierzadko ich wypowiedzi by³y publikowane bez ¿adnego podpisu.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e gwa³towny, silnie emocjonalny charakter tych wypo-wiedzi sta³ siê najprawdopodobniej przyczyn¹ tego, i¿ redaktorzy zdecydowa-li siê zast¹piæ je przedrukami artyku³ów z czasopism zachodnich; g³osy czy-telników by³y zbyt rewolucyjne w odniesieniu do obyczajowoœci ¿ydowskiej i polskiej. W latach trzydziestych czêsto pojawia³y siê przedrukowywane w ca³oœci artyku³y dziennikarzy i pisarzy z prasy francuskiej: Maurice’a Bedela, André Mauroisa czy Clementa Vautela¹⁴, które dotyczy³y co prawda sfery kontaktów damsko-mêskich, lecz albo traktowano je z przymru¿eniem oka, albo opisywano doœæ stereotypowo, mówi¹c o paniach zbyt zapatrzonych w modê czy panach nieradz¹cych sobie ze zmienn¹ natur¹ kobiet. Co wiêcej, w artyku³ach tych nie zajmowano siê sytuacj¹ egzystencjaln¹ ¿ydowskiej kobiety. Pisano o kobiecie w ogóle – bez ¿adnych odniesieñ do narodowoœci, kultury czy religii, w jakiej siê wychowa³a. Rzeczy te mog³y zatem ukazaæ siê zarówno we francuskich i angielskich, jak i polskich czasopismach. Pojawi³y siê w „Naszym Przegl¹dzie” chyba te¿ i dlatego, by wprowadziæ czytelniczki w kr¹g europejskich dysput o naturze kobiecej, aczkolwiek nie uwa¿am, aby by³o to dobre rozwi¹zanie. „Nasz Przegl¹d” powinien bardziej dbaæ o œrodowi-sko, do którego by³ skierowany i zajmowaæ siê sprawami pilniejszymi, takimi jak choæby status spo³eczny i kulturowy ¯ydówek wychowanych w Polsce.

Tematy

Strona poœwiêcona kobietom nie by³a wyodrêbniona graficznie, nie mia³a swojej winiety, jak np. „Nasz Przegl¹d Radiowy” czy „Nasz Przegl¹d Sporto-wy”. Niemniej jednak pojawia³a siê regularnie w niedzielê, najczêœciej w wydaniu rozszerzonym¹⁵. Prze³omem by³ rok 1928, kiedy to rubryka

zy-13 Henryk Zamenhof (1871–1932) – lekarz, esperantysta, brat Ludwika Zamenhofa. W Warszawie prowadzi³ Kursy Kosmetyczne. W „Naszym Przegl¹dzie”, rok po œmierci Zamen-hofa, ukaza³ siê anons reklamuj¹cy owe kursy: „Kursy kosmetyczne dr Z amenhofa zatwier-dzone przez Departament Zdrowia daj¹ce prawo otwarcia gabinetu kosmetycznego. VI rok nauki, Senatorska 36, godz. 3–6”. NP 1933, nr 1, s. 13. Aby tekst by³ czytelny, dla u³atwie-nia w dalszej czêœci artyku³u bêdê stosowa³a skrócony zapis – zamiast pe³nej nazwy „Nasz Przegl¹d” – NP, po czym bêdzie podawany rok, numer i strona, np. NP 1923, nr 23, s. 3.

14 M.in. M. Bedel, Z³oœliwoœæ mê¿czyzn wobec kobiet, NP 1934, nr 201, s. 20; M. Bedel, Kobiety skandynawskie, NP 1934, nr 208, s. 29; A. Maurois, W pogoni za idea³em kobiecym, NP 1933, nr 317, s. 14; C. Vautel, Co mo¿na zabraæ kobietom?, NP 1933, nr 352, s. 22.

15 Choæ œwi¹tecznymi nale¿y nazwaæ dwa wydania: pi¹tkowe i sobotnie.

ska³a ju¿ sta³y kszta³t. Jednak nale¿y mocno podkreœliæ, ¿e nie by³a ona jedynym miejscem, w którym przedstawiano zagadnienia zwi¹zane ze spra-wami kobiet. Artyku³y o tej tematyce by³y stale obecne na ³amach „Naszego Przegl¹du”, zaœ rubryka ta zas³uguje na odrêbn¹ uwagê z racji skomasowa-nia w jej zawartoœci kwestii kobiecych.

Jednym ze stale pisz¹cych tu autorów by³ dr Henryk Zamenhof, który do

œmierci w 1932 r. prowadzi³ Pogadanki z zakresu kosmetyki i kaloplastyki, dotycz¹ce spraw kobiecych, jak i opieki nad dzieckiem (m.in. O szkodliwym wp³ywie tytoniu na zdrowie i urodê wspó³czesnych kobiet, NP 1929, nr 248, s. 18; O jednym z narkotyków kosmetycznych, NP 1930, nr 330, s. 14;

U Ÿróde³ zdrowia i piêknoœci, NP 1931, nr 46, s. 11 czy Higiena piêknoœci

¿ycia codziennego, NP 1932, nr 66, s. 12). Po œmierci Zamenhofa dzia³ ten dwukrotnie zmienia³ nazwê na Pogadanki kosmetyczne, a potem Pogadanki higieniczno-kosmetyczne (1936). Prowadzi³ je do ostatniego numeru „Naszego Przegl¹du” z 20.09.1939 roku dr L. Liwicz, autor znanej broszury Kosmetyka wspó³czesna (Warszawa 1937). Liwicz nie tylko opisywa³ dane zjawisko, jak np. skrzywienia krêgos³upa czy choroby skóry¹⁶, lecz wskazywa³ na konkret-ne rozwi¹zania dostêpkonkret-ne ka¿dej kobiecie (mamy przepisy na wyrób mase-czek, kremów domowym sposobem¹⁷). Z czasem pojawia³y siê odpowiedzi na pytania czytelniczek, co dowodzi, ¿e tematy poruszane przez Liwicza cieszy³y siê popularnoœci¹¹⁸.

Bogactwo tematyczne pozwala na wyodrêbnienie kilku rodzajów

artyku-³ów skupiaj¹cych siê na zagadnieniach: obyczajowych, prawnych i spo³ecz-nych, a przybieraj¹cych formê dyskusji, felietonu, krótkiego opowiadania czy reporta¿u.

Strona „kobieca” najczêœciej by³a wype³niona anegdotami, ploteczkami, sensacyjnymi informacjami dotycz¹cymi ¿ycia mniej lub bardziej znanych osób (Rozwód w minutê, NP 1928, nr 242, s. 12; Kobieta, która od nêdzy dosz³a do milionów, NP 1928, nr 251, s. 14; Zawiadomienia o rozwodach w prasie chiñskiej i Rady dla blondynek gwiazdy Esther Ralson, NP 1929, nr 255, s. 11; Pawe³ Holt, Miliony w nogach, NP 1936, nr 270, s. 15). Teksty te dotyczy³y w 80 % sytuacji kobiet w œwiecie. Czytelniczki mog³y zapoznaæ siê z opowieœciami o losach królowych, wielkich dam (np. Królowa Margot

– mêczennica na tronie, NP 1934, nr 290, s. 22; Kleopatra – uwodzicielka, NP 1934, nr 346, s. 22; Tajemnica metryki piêknej Heleny, NP 1936, nr 55, s. 12;

Romans cesarzowej z nauczycielem jazdy konnej (El¿bieta Sissi Habsburg),

16 M.in.: £ojotok, jego skutki i leczenie, NP 1932, nr 252, s. 12; Skrzywienia krêgos³upa i ich zwalczanie, NP 1933, nr 308, s. 14; Deformacja klatki piersiowej, NP 1933, nr 345, s. 24; Twarz – zwierciad³o zdrowia i choroby, NP 1934, nr 346, s. 22.

17 M.in.: O pudrach, kremach, maseczkach i innych œrodkach upiêkszaj¹cych, NP 1933, nr 352, s. 22; Œrodki domowe. Jak zrobiæ maœæ i krem glicerynowy, NP 1934, nr 290, s. 22;

Naturalne preparaty kosmetyczne, NP 1936, nr 48, s. 13; Zastosowanie mleczek kosmetycz-nych, NP 1938, nr 9, s. 19.

18 Np. Odpowiedzi na listy Czytelniczek, NP 1936, nr 55, s. 12.

NP 1936, nr 323, s. 15; Prywatne ¿ycie pani Simpson. Kobieta, dla której król opuœci³ tron, NP 1937, nr 39, s.15). Opisywano równie¿ ¿ycie kobiet w innych pañstwach, od egzotycznej Afryki i Chin poczynaj¹c¹⁹, a koñcz¹c na ZSRR, kraju, który wprowadzi³ nowy system polityczny zrównuj¹cy kobietê i mê¿-czyznê w prawach polityczno-spo³ecznych, a przede wszystkim obyczajowych, z uwzglêdnieniem mody (m.in. Pracuj¹ce kobiety w ZSRR, NP 1933, nr 314, s. 14; Sowiecka moda. Autorzy „12 krzese³” opisuj¹ mody sowieckie I.Ilf i J. Petrow, NP 1934, nr 133, s. 12). Pojawia³y siê ró¿norodne porady: m.in.

Napoje sylwestrowe, NP 1928, nr 361, s. 10; Szminka jako specjalny rodzaj sztuki, NP 1930, nr 180, s. 9 czy André Maroisa Jak zwalczyæ nudê w

ma³-¿eñstwie, NP 1929, nr 318, s. 6).

Z ca³ego bogactwa poruszanej tematyki najwa¿niejsze dla nas wydaj¹ siê te artyku³y, które faktycznie odnosz¹ siê do sytuacji spo³eczno-prawnej kobiety ¿ydowskiej.