Historia Prowincji

W 2005 roku przy klasztorze Braci mniejszych w Katowicach-Panewnikach, z inicjatywy o. Witosława J. Sztyka, ówczesnego rektora franciszkańskiego Wyższego Seminarium Duchownego i Prowincjalnego Sekretarza do Spraw Formacji i Studiów, zorganizowano sympozjum naukowe z racji przypadającej w tym czasie 150. rocznicy powstania Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce. Powstało pytanie, które postawił jeden z prelegentów: „Która rocznica?”.

Pytanie to nie jest bezzasadne, ale wynika ono ze skomplikowanej historii utworzenia, powstania, rozwoju i dalszych losów interesującej nas prowincji. To pytanie zostało także postawione zgromadzonym braciom na kapitule prowincjalnej Prowincji Wniebowzięcia

37 SG 151 § 1 i 2.

38 SG 208.

39 Zob. E.GAMBARI, Życie zakonne…, s. 632-634.

31 NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce rok wcześniej (20-25 czerwca 2004 roku)⁴⁰. Niniejsza dysertacja nie ma na celu opracowania szczegółowej monografii historycznej o dziejach prowincji, dlatego też ogranicza się ona do zakreślenia istotnych cezur czasowych oraz opisu ogólnej sytuacji wydarzeń historycznych. Nakreślenie ogólnych ram historycznych dziejów Prowincji pozwoli łatwiej zrozumieć zachodzące w niej zmiany i proces kształtowania się współczesnego obrazu śląskiej prowincji Braci Mniejszych.

Historię Prowincji możemy podzielić na 4 okresy rozwoju, które umożliwią skondensowane spojrzenie na jej losy. Pierwszy okres obejmuje lata 1855-1875, drugi okres to lata 1875-1923, trzeci okres to lata 1923-1991, czwarty okres obejmuje lata od 1991 roku do chwili obecnej⁴¹.

Na mocy dekretu ministra generalnego o. Wenantego z Celano In regimine universi Ordinis z dnia 12 maja 1855 roku, za zgodą Stolicy Apostolskiej, powołano do istnienia nową prowincję nadając jej oficjalną nazwę: Prowincja Niepokalanego Poczęcia NMP w Prusach Zachodnich i Wielkim Księstwie Poznańskim. Nowa prowincja składała się z nielicznych pozostałych klasztorów istniejących wcześniej prowincji reformackich: św. Antoniego w Wielkopolsce oraz Wniebowzięcia NMP w Prusach⁴²

40 Zob. R.PREJS, Która rocznica? Czy 150-lecie erygowania Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce?, „Studia Franciszkańskie” 16 (2006), s. 437-440.

41 Całość streszczenia historii Prowincji opiera się na materiałach dostępnych w następujących publikacjach: Schematyzm Prowincji Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, Katowice 1989, s. 20-36; Katalog Prowincji Wniebowzięcia N.M.P Zakonu Braci Mniejszych, Rzym-Katowice-Panewniki 1979, s. 23; Katalog Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, Katowice 2005, s. 23-29; Katalog Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, Katowice-Panewniki 2015, s. 49-57; R. PREJS, Która rocznica? Czy 150-lecie erygowania Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce?, „Studia Franciszkańskie” 16 (2006), s. 437-440; A.SZTEINKE, Reformackie korzenie Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, w: 150 lat historii prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych, red. A.BARCIAK, W.J. SZTYK,Katowice Panewniki 2008, s. 9-27; S.TOMCZAK, Zarys dziejów Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce (1923-1991), w: 150 lat historii prowincji…, s. 75-130.

42 Obie prowincje uległy skasowaniu na mocy dekretu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 30 października 1810 r. zakładające całkowitą likwidację życia zakonnego. Dekret ten od razu położył kres istnieniu klasztorów w Gliwicach i na Górze św. Anny. Pozostawiono tylko niektóre klasztory, które zostały skazane na wymarcie starszych zakonników. Pozostawiono czynnymi klasztory w Wejherowie i Łąkach Bratiańskich, gdzie znajdowały się wielkie sanktuaria maryjno-pasyjne, gdzie mieszkańcy i pielgrzymi wymusili na władzach pruskich pozostawienie zakonników w tych miejscach. Młodsi kapłani i zakonnicy pozostałych klasztorów albo wyjechali do innych krajów europejskich, albo przeszli do duchowieństwa diecezjalnego, przeszli do innych prowincji lub też zostali zsekularyzowani. Ostatecznie prowincje te uległy likwidacji w latach 30. XIX w. W pozostałych przy życiu klasztorach widoczne były również problemy jurysdykcyjne w zarządzaniu klasztorami, gdyż 9 klasztorów prowincji Wniebowzięcia NMP leżało na terenach polskich i podległo polskiemu prowincjałowi, natomiast dwa (Wejherowo i Łąki Bratiańskie) znajdowały się na terenie Prus Zachodnich, pozostając pod władzą komisarza. Wewnętrzne spory w zarządzaniu prowincją, brak karności zakonnej i naganne naruszenie zachowania obserwancji, w relacji wizytatora generalnego o. Bernarda Horna z wizytacji klasztorów w Wejherowie, Łąkach

32 zlikwidowanych kilkadziesiąt lat wcześniej. Na mocy nowej konstytucji rządu pruskiego z 30 stycznia 1850 roku otworzyła się możliwość odnowienia życia zakonnego na terenach państwa pruskiego, poprzez zawarty w niej rozdział o tolerancji religijnej. Fakt ten stał się początkiem do rozpoczęcia zabiegów u władz kościelnych i świeckich o przejęcie byłych klasztorów franciszkańskich w Wielkopolsce i Prusach Zachodnich.

W 1853 roku udało się odkupić od władz gminnych klasztor w Miejskiej Górce na tzw. Goruszkach. Oprócz tego czynne były klasztory w Wejherowie, Łąkach Bratiańskich i Poznaniu (Boże Ciało). Początki nowej prowincji w 1855 roku obejmowały te cztery klasztory, gdzie mieszkało w sumie 33 braci (w tym 18 kapłanów). W dalszych latach przejęto jeszcze cztery klasztory: Bysławek (1857), Osieczna (1861), Wronki (1868) i Zamarte (1870). Szybko rozwijająca się prowincja posiadała swój nowicjat w Wejherowie, natomiast studium seminaryjne w Miejskiej Górce (filozofia) i w Łąkach Bratiańskich (teologia). Siedzibą prowincjała był początkowo klasztor w Miejskiej Górce, a następnie w Łąkach Bratiańskich. Bracia pielęgnowali odradzające się życie zakonne i franciszkańskie. Podejmowali różne formy działalności duszpasterskiej, zwłaszcza przez głoszenie misji i rekolekcji. Wypracowali również własną metodę prowadzenia misji ludowych opierającą się na dwutygodniowym cyklu⁴³. Podejmowali również posługę kaznodziejów odpustowych, spowiedników, kapelanów wojskowych, duszpasterzy pielgrzymów w sanktuarium maryjnym w Łąkach Bratiańskich (nazywanym „Częstochową Północy” lub „Pruską Częstochową”) i Męki Pańskiej w Wejherowie (nazywanym „Kaszubską Jerozolimą”) oraz kaznodziei katedralnego.

W ciągu tych 20 lat liczba braci nowej prowincji wzrosła do 120 zakonników. Pomyślny rozwój prowincji został przerwany pruską ustawą o zniesieniu zakonów z dnia 31 maja 1875 roku i wprowadzeniem tzw. Kulturkampfu. Prowincja została zlikwidowana przez władze świeckie. Jednak władze kościelne i zakonne nie przyjęły tego do wiadomości i nakazano przełożonym wyższym trwać na swoich stanowiskach. Bardzo bolesnym faktem nowego etapu historii prowincji było całkowite zniszczenie sanktuarium

Bratiańskich i Miejskiej Górce, która rozpoczęła się 5 sierpnia 1854 roku, skutkowały nałożeniem stosownych kar, łącznie z suspensą wszystkich ojców w Łąkach Bratiańskich, złożeniu przełożonych z urzędu i uporządkowaniem sytuacji. Dzięki oczyszczeniu atmosfery starano się dalej o utworzenie samodzielnej jednostki, co nastąpiło w 1855 roku.

43 Pierwszy tydzień misji ludowych polegał na obchodzeniu wszystkich miejscowości należących do danej parafii, gdzie nawiązywano bliższy kontakt z wiernymi, zachęcając ich do słuchania kazań w kościele i pouczając oznaczeniu i potrzebie misji. Istotne było również to, że bracia utrzymywali się wtedy z jałmużny i gościnności mieszkańców. Drugi tydzień to misje właściwe, polegające na głoszeniu kazań w kościele parafialnym, odprawianiu nabożeństw i procesji, słuchaniu spowiedzi świętej i odwiedzaniu chorych w ich domach.

33 maryjnego (kościoła i klasztoru) w Łąkach Bratiańskich, który ucierpiał wskutek pożaru w 1882 roku, a pozostałości nakazano rozebrać na inne budowle. Udało się jedynie uratować cudowna figurę Matki Bożej z ołtarza głównego i przenieść ją do kościoła w Nowym Mieście Lubawskim. Klasztor nie został już nigdy odbudowany.

Drugi okres historii prowincji (lata 1875-1923) to czas upadku prowincji wskutek działań rządu pruskiego. Spora część zakonników poszukała schronienia w innych prowincjach lub wyjechała na misje do Kustodii Ziemi Świętej, Rzymu, Konstantynopola i Ameryki. Na miejscu pozostało kilkunastu starszych i schorowanych braci. Przy klasztorze w Miejskiej Górce zamieszkał o. Pacyfik Bydłowski – pierwszy prowincjał.

Po jednym kapłanie pozostało w innych kościołach klasztornych: we Wronkach, Wejherowie i Poznaniu. Pozostali kapłani rozeszli się po parafiach diecezjalnych lub zamieszkali w domach rodzinnych. Klerycy i bracia po wygaśnięciu ślubów czasowych opuścili Zakon. Urzędujący prowincjał o. Rogeriusz Binkowski zamieszkał w Nowym Mieście Lubawskim, skąd utrzymywał kontakt z pozostałymi zakonnikami. Po upływie kadencji prowincjała, ponieważ nie mogła się odbyć kapituła wyborcza, na prośbę generała o. Binkowski pozostał na stanowisku aż do złożonej rezygnacji z urzędu w 1890 roku z powodu podeszłego wieku. W jego miejsce mianowano komisarzem prowincjalnym o. Anastazego Szpręgę, który rezydował w Miejskiej Górce, a później w Osiecznej, gdzie zmarł w 1911 roku. Po jego śmierci urząd komisarza prowincjalnego pozostawał nieobsadzony przez kolejne dwa lata. Od 1913 do 1923 roku urząd ten został powierzony, przez kurię generalną, ministrom prowincji galicyjskiej. Choć nie było to całkowicie zadowalające rozwiązanie nie ustały starania o odrodzenie pruskiej prowincji.

W 1887 roku pojawiły się pierwsze symptomy odwilży podczas Kulturkampfu z roku 1875. Władze pruskie jednak nie zgadzały się na otwarcie zlikwidowanych klasztorów.

Wszelkie próby odrodzenia życia zakonnego w Wielkopolsce władze pruskie tłumiły w zarodku. Umożliwiono jednak formację nowicjuszy w innych prowincjach.

O. Anastazy Szpręga, za namową władz kościelnych i świeckich, prowadził szeroko zakrojoną korespondencję z prowincjałem prowincji saksońskiej. Kontakty te stanowiły jakiś punkt wyjścia w kierunku odrodzenia się prowincji. Jednak te starania nie znalazły pozytywnej atmosfery do zrealizowania. Komisariat liczył tylko 3 ojców i 3 braci zakonnych. Rząd pruski łagodniejszą politykę wobec Zakonu prowadził na Śląsku. Tam franciszkanie wrócili do Prudnika już w 1882 roku, a w pięć lat później na Górę św. Anny.

Udało im się nawet wybudować nowe klasztory we Wrocławiu-Karłowicach (1897 r.),

34 Nysie (1900-1902 r.), Borkach Wielkich (1906 r.) i Panewnikach (1902 r.), z których utworzona została Kustodia św. Jadwigi (1902 r.) podniesiona do rangi prowincji w 1911 roku. Sytuację skomplikowały z kolei kolejne przemiany polityczne. Po odrodzeniu Polski w 1918 r. tereny Wielkopolski i Prus Zachodnich oraz niewielka część Górnego Śląska, przypadły Polsce. W wyniku Powstań Śląskich i przeprowadzonego plebiscytu, spora część Górnego Śląska, z istniejącymi tam klasztorami prowincji św. Jadwigi, pozostała po stronie polskiej. Zarząd prowincji św. Jadwigi postanowił utworzyć dla tych klasztorów Komisariat Zależny, w skład którego wchodziły klasztory w Panewnikach (1902 r.) i Rybniku (1921 r.). Dołączono także odzyskane klasztory z byłego zaboru rosyjskiego w Choczu (1920 r.) i Wieluniu (1921 r.). W wyniku prowadzonych rozmów, mających na celu uporządkowanie podziału terytorialnego prowincji z ich domami w nowej rzeczywistości politycznej, generał zakonu o. Bernardyn Klumper, 17 marca 1923 r. dekretem Antiqua Ordinis Provincia, dokonał włączenia Komisariatu Zależnego św. Jadwigi do formalnie istniejącej prowincji w Wielkopolsce, i mianował zarząd prowincji z komisarzem na czele. Prowincja złożona z domów wielkopolskich i śląskich nosiła nazwę: Prowincja Niepokalanego Poczęcia NMP w Wielkopolsce (in Polonia Maiore). Spośród 64 członków nowej prowincji 58 z nich stanowili zakonnicy z prowincji św. Jadwigi. Siedzibą prowincjałatu stały się odtąd Panewniki.

Trzeci okres rozwoju Prowincji obejmuje lata 1923-1991. Był to czas szybkiego rozwoju, który został znów brutalnie przerwany w 1939 roku przez wybuch II wojny światowej. W okresie międzywojennym prowincja objęła nowe placówki: Wronki (1924), Kobylin (1929), Pakość-Kalwaria (1931), Turze (1933-1937), Jarocin (1934), Chorzów-Klimzowiec (1935). Przy klasztorach w Panewnikach, Rybniku i Chorzowie-Klimzowcu erygowano parafie, co otwarło prowincję na nowy etap działalności duszpasterskiej. Otwarto na powrót nowicjat i zorganizowano studium filozoficzno-teologiczne. Ważną datą był rok 1932. Już od 3 lat prowincja funkcjonowała w pełni jako samodzielna jednostka z własnym prowincjałem i definitorium. Minister Generalny 13 października 1932 roku wydał dekret zmieniający nazwę prowincji z Niepokalanego Poczęcia NMP w Wielkopolsce na Wniebowzięcia NMP w Polsce. Było to spowodowane chęcią uniknięcia niejednoznacznego określania prowincji na jednym terenie, gdyż istniała już Prowincja Niepokalanego Poczęcia NMP w Małopolsce, z siedzibą prowincjałatu we Lwowie. W momencie wybuchu II wojny światowej liczba członków

35 prowincji wynosiła 206 zakonników, w tym 56 kapłanów. Działania wojenne drastycznie przerwały proces odradzania się prowincji. Tereny, na których prowincja miała klasztory zostały włączone do III Rzeszy. Likwidacji uległy wszystkie klasztory na terenie Wielkopolski. Większe możliwości działań duszpasterskich miały jedynie parafie przyklasztorne na Śląsku, choć i tam większość zakonników została wysiedlona z klasztorów lub znalazła schronienie w innych prowincjach. Spora część zakonników została wcielona do armii niemieckiej, aresztowana lub wywieziona do obozów koncentracyjnych, z których nie wszyscy powrócili⁴⁴. Wojna przerwała także dobrze rozwijającą się drukarnię i wydawnictwo franciszkańskie przy klasztorze w Panewnikach, które już nigdy więcej nie powróciło do swojej działalności. Prowincja poniosła również ogromne straty materialne w postaci kradzieży i zniszczeń ruchomości klasztornych, a zwłaszcza cennych księgozbiorów i dzieł sztuki⁴⁵. Po zakończeniu działań wojennych prowincja znajdowała się w bardzo trudnym położeniu materialnym i personalnym. Jednak determinacja braci pozwoliła na kolejną w historii prowincji jej odbudowę. Czas powojenny to nowa, trudna rzeczywistość komunistyczna z przejawami represji⁴⁶. Czas ten, oprócz przejmowania nowych klasztorów i obejmowania nowych placówek duszpasterskich, zmienił także charakter prowincji, która bardziej nastawiła się na działalność duszpasterską w powierzanych sobie parafiach przyklasztornych.

Obejmowano kolejne placówki: Opole (1945), Wejherowo, Wschowa i Hel (1946), Poznań (1947/48), Bytom (1954), Zabrze (1957), Stare Panewniki (1958), Pakość-Miasto (1971), Wieżyca (1977), Woźniki (1978), Rybnik-Zamysłów i Częstochowa (1983), Toruń-Podgórz (1987), Koszarawa Bystra (1989), Górki Wielkie (1990). Na rzecz diecezji utracono jedynie klasztor w Choczu w 1957 roku, zwrócony Prowincji wraz z objęciem prowadzenia parafii w 2005 roku. Pierwsze 15 lat powojennej rzeczywistości były czasem intensywnych działań nad odbudowaniem materialnego zaplecza prowincji.

Lata 60. XX w. cechowały się pewną małą stabilizacją. Był to czas pewnego okrzepnięcia i przyjrzenia się dalszym perspektywom rozwoju prowincji. Lata 70. XX w. dały impuls do podjęcia posługi misyjnej w Afryce i Boliwii oraz pracy duszpasterskiej w Niemczech i Austrii. Sprzyjał temu również liczebny wzrost członków prowincji, która w 1979 roku

44 Zob. S.TOMCZAK, Zarys dziejów Prowincji…, s. 97-100.

45 Zob. Tamże, s. 101-106.

46 Zob. Tamże, s. 123-129.

36 liczyła 272 zakonników, a w 10 lat później 391. Prowincja Wniebowzięcia NMP w Polsce swoim zasięgiem rozciągała się od Beskidu Śląskiego aż do Helu.

Ostatni okres rozwoju prowincji liczy się od roku 1991 do dnia dzisiejszego. Ten właśnie rok stał się momentem powstania nowej prowincji w Polsce – pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu z siedzibą w Poznaniu, na mocy dekretu ministra generalnego o. Johna Voughna z 19 marca 1991 roku. Do nowo utworzonej prowincji weszło 12 klasztorów z prowincji śląskiej, kilka z prowincji krakowskich „reformatów” Matki Bożej Anielskiej oraz z „bernardyńskiej” prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP.

Prowincja Wniebowzięcia NMP utraciła najwięcej klasztorów (od Poznania aż do Helu).

Z wielkopolskich klasztorów przy prowincji pozostały jedynie klasztory w Kobylinie i Miejskiej Górce. W latach 90. XX w. prowincja objęła i utworzyła nowe placówki:

Tychy i Podłęże Królewskie (1995), Cieszyn (1996) i wspomniany już wcześniej Chocz (2005). W 2001 roku powstała w Prowincji pustelnia franciszkańska (romitorium), najpierw w ramach klasztoru w Wieluniu, a od 2003 roku w Jaworzynce. Po upadku państw bloku byłego Związku Radzieckiego pojawiły się również możliwości działalności duszpasterskiej na tych terenach. Otwarto nowe domy na Ukrainie (Sądowa Wisznia – 1993; Tarnopol – 1994), w Estonii (Athme – 1993; Narwa – 1995), na Białorusi (Słuck – 1992) oraz w Rosji (Smoleńsk – 1992). Otwarto również nowe domy w Czechach (Bogumin – 1992; Jabłonków – 1994), we Włoszech (Pereto – 2000;

Viareggio – 2007). Oprócz tego kontynuowana jest posługa misyjna w Afryce, Tanzanii, Maroku, Boliwii i Ziemi Świętej oraz pomoc duszpasterska w krajach języka niemieckiego.