Konstytucje i statuty generalne

Posoborowa odnowa prawodawstwa zakonnego rozpoczęła się tuż po zakończeniu Vaticanum II. Jej owocem były odnowione konstytucje generalne obowiązujące od 1970 roku. Na kapitule generalnej Zakonu w Asyżu w 1985 roku przyjęto wypracowany tekst nowych Konstytucji generalnych, uwzględniające nowy Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Na mocy kan. 587 KPK powstały dwa różne zbiory prawne: Konstytucje Generalne, które wraz z Regułą tworzą kodeks fundamentalny prawodawstwa, oraz Statuty Generalne, zawierające pozostałe przepisy, stanowiące uzupełnienie Konstytucji Generalnych²⁰. Oba dokumenty zostały w ostatnich latach uaktualnione podczas kapituł generalnych. Obecnie moc obowiązującą mają teksty

19 K.PANUŚ, Zarys historii kaznodziejstwa…, s. 159.

20 Dekret ministra generalnego br. Johna Vaughna OFM z 2 sierpnia 1987 roku promulgujący Konstytucje Generalne, w: Reguła i Konstytucje Generalne Zakonu Braci Mniejszych, Wrocław 2005, s. 41.

68 Konstytucji Generalnych promulgowanych 15 lipca 2004 roku²¹, z późniejszymi zmianami niektórych artykułów dokonanymi na kapitule generalnej w 2010 roku²², oraz Statutów Generalnych promulgowanych 8 grudnia 2009 roku²³, zaktualizowanych na kapitule z 2015 roku²⁴. Powyższe dokumenty stanowią istotny punkt odniesienia w tworzeniu prawodawstwa na poziomie poszczególnych prowincji i kustodii. Wszystkie dokumenty prawa partykularnego, jak i innych dokumentów odnoszących się np. do formacji, muszą uwzględniać aktualne prawo ogólne Zakonu (KG 16 § 1-2). Jedynie kapituła generalna ma władzę „wykładni deklaratywnej konstytucji generalnych”, natomiast Stolicy Apostolskiej zawsze przysługuje prawo „wykładni autentycznej”

(KG 15 § 1).

Kwestię formacji kaznodziejskiej w omawianych dokumentach Konstytucji i Statutów Generalnych, można zawrzeć w 4 punktach, określających tożsamość i zadania franciszkańskiego głosiciela słowa Bożego. Stanowią one podstawowy punkt odniesienia dla uwidocznienia w posłudze kaznodziejskiej charyzmatu franciszkańskiego, jak również określają główne tematy stanowiące treść przepowiadania.

Pierwszym elementem odnoszącym się do źródeł franciszkańskiego sposobu przepowiadania, na który wskazują dokumenty prawne Zakonu, jest aspekt powołaniowy.

Ewangelia jest tą rzeczywistością, która wzywa powołanych braci do realizowania jej we wspólnocie Kościoła, w wierności duchowi, który wskazał św. Franciszek z Asyżu (KG 1 § 1; 4 § 1)²⁵. Domaga się ona również posłuszeństwa wobec Kościoła, zwłaszcza wobec biskupów, w sprawach dotyczących podejmowanego i powierzanego obowiązku duszpasterskiego, do którego, z natury rzeczy, należy przepowiadanie słowa Bożego (KG 4 § 2)²⁶.

21 Dekret ministra generalnego br. José Rodrigeza Carballo OFM z 15 lipca 2004 roku promulgujący odnowione Konstytucje Generalne, w: Reguła i Konstytucje Generalne…, s. 48-49.

22 Dekret ministra generalnego br. José Rodrigeza Carballo OFM z 2 lutego 2010 roku promulgujący uaktualnione Konstytucje Generalne, w: Constituzione generali dell`Ordine dei Frati Minori, Roma 2016, s. 20.

23 Dekret ministra generalnego br. José Rodrigeza Carballo OFM z 8 grudnia 2009 roku promulgujący Statuty Generalne, w: Statuty Generalne Zakonu Braci Mniejszych, Katowice-Kraków-Poznań-Wrocław 2010, s. 7-8.

24 Dekret ministra generalnego br. Michela A. Perry`ego OFM z 8 grudnia 2015 roku promulgujący uaktualnione Statuty generalne, w: Statuti generali dell`Ordine dei Frati Minori, Roma 2016, s. 73.

25 Testament, w. 14-15; KPK 573; 662.

26 KPK 678 § 1.

69 Drugim elementem jest aspekt kontemplacyjny. Jest on nieodzownym elementem każdej formacji franciszkańskiej. Obejmuje on całość życia modlitwy, które koncentruje się zarówno na modlitwie wspólnotowej, jak i indywidualnej. W modlitwie wspólnotowej pierwszeństwa udziela się sakramentowi Eucharystii, która jest „centrum i źródłem całej jedności braterskiej” (KG 21 § 2)²⁷, Liturgii Godzin (KG 23 § 1-3)²⁸ oraz nabożeństwu słowa Bożego (KG 22 § 2), podczas których głosi się homilię, zwłaszcza wtedy, gdy odprawia się je z udziałem ludu (SG 7). Codzienne rozmyślanie, odprawiane wspólnotowo bądź indywidualnie, nie tylko jest przejawem troski o ducha modlitwy i pobożności (KG 24), ale stanowi także konieczny element przygotowania duchowego do posługi kaznodziejskiej. Kolejnym elementem kształtowania duchowości kaznodziei franciszkańskiego jest również sprawowanie i pielęgnowanie innych nabożeństw pobożnościowych (SG 7), które wynikają ze zdrowej i właściwej pobożności ludowej.

Stanowią one tradycję Zakonu, a odnosząc się do tajemnic życia Chrystusa, Jego Najświętszej Matki oraz „Serafickiego Ojca”, są wzorcem mniejszych – forma minorum.

„Wszystkie pobożne praktyki powinny być mocno oparte na Piśmie świętym, nauce teologicznej i dostosowane do przepisów liturgicznych Kościoła” (KG 26 § 1-4; SG 11

§ 1-2; 12 a-c). Indywidualny wymiar życia kontemplacyjnego, który jest fundamentem wszelkiej działalności apostolskiej, charakteryzujące Zakon Braci Mniejszych, opiera się na „oddawaniu się czytaniu i rozważaniu świętej Ewangelii, aby czyniąc postępy w rozumieniu słowa Bożego, mogli osiągnąć pełniejszą doskonałość swojego stanu”

(KG 22 § 1).

Trzecim elementem franciszkańskiej formacji kaznodziejskiej jest aspekt świadectwa. Jest on nieodzownym elementem wpływającym na obiór postaci kaznodziei w myśl słów św. Franciszka: „Zawsze należy głosić Ewangelię; a gdyby to było konieczne, to także słowami”. W rozdziale IV Konstytucji generalnych, w tytule I zawarte są słowa zaczerpnięte z Reguły zatwierdzonej 3, 11: „Niosący pokój i pokorni”. Ta część poświęcona jest charakterystyce brata mniejszego, a co za tym idzie, braci kaznodziejów.

Będąc naśladowcami Jezusa Chrystusa „bracia niech idą przez świat w radości i weselu (KG 64), uważając się za „słabych, prostych i godnych pogardy” (KG 65), jako mniejsi

„mają przyczyniać się do nadejścia Królestwa Bożego” (KG 66 § 1). Zobowiązani są również do nieustannego nawracania się (KG 67), głosząc wszystkim sprawiedliwość,

27 LZ 12; 30-33; KPK 663 § 2; 902.

28 RZ 3,1-3; KPK 1174.

70 pokój i dobro, nie dając innym powodów do gniewu lub zgorszenia (KG 68 § 1-2).

W kolejnych dwóch częściach IV rozdziału Konstytucji wskazuje się na inne aspekty świadectwa braci mniejszych. Należą do nich świadectwo życia „ubogiego i pokornego w służbie Kościoła i świata” (KG 72 § 1; SG 35), podejmując i kształtując w sobie stałe przyzwyczajenie do pracy, która jest „zwyczajnym i podstawowym sposobem zapewnienia sobie tego, co jest konieczne do życia” i pozwala „unikać lenistwa jako nieprzyjaciela duszy” (KG 76 § 2; 77; SG 31). Praca, którą podejmują bracia, także ta w wymiarze duszpasterskim i apostolskim, zapewniająca rzeczy potrzebne do życia, nie może być „celem pierwszorzędnym, ani jedynym kryterium w wyborze prac; co więcej, bracia niech także będą gotowi do pełnienia swojej posługi bez zapłaty” (KG 78 § 2;

SG 20; 31 § 1; 34 § 1-3).

Czwarty aspekt formacji kaznodziejskiej ukazany w fundamentalnych dokumentach zakonnych jest wynikiem trzech powyższych. Ich konsekwencją jest podjęcie zadania ewangelizacji i misji. Temu zagadnieniu poświęcony jest V rozdział Konstytucji oraz Statutów. Dzieło ewangelizacji podjęte pod natchnieniem Ducha Świętego, rozpoczyna się od osobistego doświadczenia Boga, którego głosi się przez

„słowa i przykład”, za wzorem św. Franciszka, dla zbudowania słuchaczy (KG 83 § 1-2).

To zadanie dotyczy każdego brata, czy to poprzez życie kontemplacyjne, działalność w sferze intelektualnej lub „posługę duszpasterską w parafiach” głosząc Ewangelię

„świadectwem samej obecności franciszkańskiej” (KG 84; SG 46 § 1; 54 § 1; 56; 57), będąc samemu pierwszym podmiotem ewangelizacji (KG 86). Ewangelizacja misyjna ad gentes jest szczególnym wymiarem posługi słowa wśród różnych ludów, które jeszcze nie słyszały Dobrej Nowiny i pozwala budować i ugruntować Kościół partykularny wśród tych, którzy już są chrześcijanami (KG 117 § 2; SG 66). Szczególnym przejawem ewangelizacji misyjnej za pomocą samej „obecności franciszkańskiej” są misje w krajach muzułmańskich. W takich warunkach siłę ma wyłącznie świadectwo życia braci, będących przede wszystkim „strażnikami kultury” (KG 93 § 2; 94; 95 § 1-3; SG 46

§ 1-2)²⁹.

Powyższe wskazania są przyczynkiem do ukazania osoby kaznodziei w Zakonie Braci Mniejszych. Specyfiką franciszkańską jest fakt, że munus praedicandi może być

29 Zob. Jedna wiara w wielu kulturach. Doświadczenie franciszkańskie, w: Jeden jest Pan, t. 8, red.

S.B.BRZUSZEK,Z.M. STYŚ, Warszawa – Rzym 2011, s. 251-272.

71 powierzone każdemu bratu w Zakonie, zarówno posiadającemu święcenia kapłańskie, jak i bratu bez święceń, w takim zakresie, jakie określa powszechne prawo Kościoła, jak i prawo własne. Bracia, posiadający władzę wynikającą z sakramentu święceń, mają możliwość spełniania swego urzędu przepowiadania słowa Bożego, wszędzie tam, gdzie zostaną posłani, z zachowaniem przepisów prawa (SG 58 § 1-3). Bracia nie posiadający święceń mają tę samą władzę przepowiadania „wszędzie […] współbraciom i wiernym świeckim” z wyjątkiem homilii liturgicznej, z zachowaniem odnośnych norm według ustaleń konferencji episkopatu, na podstawie upoważnienia swojego ministra (KG 101

§ 1). Kaznodzieja winien odbyć odpowiednie przygotowanie teologiczne, zakończone egzaminem dla kandydatów do posługi słowa, zatwierdzone, po uznaniu zdatności, przez właściwego ministra (KG 101 § 2; SG 113 § 1-2). W przypadku alumnów seminarium zakonnego obowiązek ten spełniany jest w trakcie realizacji programu studiów i odpowiednich egzaminów przewidzianych w Ratio studiorum. Gdy zaś chodzi o braci nie zdążających do kapłaństwa i nie będących kapłanami, obowiązek ten spoczywa na ordynariuszu własnym, którym jest minister prowincjalny. W kościołach i kaplicach klasztornych do głoszenia kazań dla braci Konstytucje wymagają zezwolenia ministra lub gwardiana (KG 101 § 4). Artykuł 107 Konstytucji generalnych wskazuje również na charakterystyczny rys adresatów kaznodziejskiej posługi ministrów słowa, którymi mają być „ludzie prości i niewykształceni”, którym odpowiednio należy „przedstawić prawdę Ewangelii”. W obecnej rzeczywistości duszpasterskiej w Prowincji Wniebowzięcia NMP w Polsce, poza szczególnymi okolicznościami i jednostkowymi wydarzeniami, nie ma praktyki kaznodziejstwa powierzanego niewyświęconym szafarzom.

Rzeczywistość odnowienia posługi kaznodziejskiej i dowartościowanie jej priorytetu nie jest rzeczą nową w zakonie franciszkańskim. Pewne aspekty pojawiają się w prawodawstwie Braci Mniejszych na kilka lat przed soborowym aggiornamento.

Konstytucje z 1953 roku (przetłumaczone i wydane w języku polskim w 1963 roku)³⁰ kaznodziejstwo wiążą z franciszkańską troską o właściwie sprawowany kult Boży (art. 140) oraz traktują ją jako wypełnianie charyzmatu i sposobu pracy (art. 218 § 4-6), także w charakterze posługi apostolskiej (art. 219 § 1-2). Ciekawą rzeczą, nieobecną już osobno w następnych wersjach konstytucji, jest poświęcenie całego rozdziału osobie kaznodziei. Jego obowiązki określone są w artykułach 544-554 konstytucji z 1953 roku.

Po Soborze Watykańskim II, pierwsze odnowione konstytucje mają już całkiem inny

30 Archiwum Prowincji WNMP, nr kat. 7-B-4/15-16.

72 schemat, który bardzo ogólnie nakreśla charakter kaznodziei. Ogłoszone w 1969 roku Konstytucje³¹ zadania głosiciela słowa Bożego traktują jako życie apostolskie w wymiarze wypełnianego obowiązku pracy (art. 55-109), zobowiązując kaznodzieję do pogłębiania własnej formacji (art. 155-163) oraz przykładania większej dbałości o pełnienie powierzonej posługi w trosce o jakość kazań i związanego z nimi sprawowania sakramentu pokuty i pojednania (art. 123-125). Kolejna weryfikacja ustawodawstwa zakonnego zawartego w Konstytucjach generalnych z 1976 roku³² wskazuje, że głoszenie kazań jest częścią podejmowanego apostolstwa (art. 62-65) w duchu franciszkańskim (art. 93-97) traktując kaznodziejstwo jako wzniosłe zadanie, którego podstawą ma być Pismo święte i liturgia (art. 114). O konieczności formacji franciszkańskiej jako tożsamości franciszkańskiego kaznodziei wspominają również art. 160-165 Konstytucji generalnych z 1986 roku³³.