Reguła

Reguła zatwierdzona z 29 listopada 1228 roku stanowi normę i podstawę prawną Zakonu Braci Mniejszych, dotyczącą zarówno sposobu życia, jak i zadań jakie stawia wobec braci włączonych do wspólnoty podległej bezpośrednio papieżowi¹³. Rozdział I Reguły zawiera dwa podstawowe wskazania, warunkujące franciszkański wymiar kaznodziejstwa wypełnianego w duchu Założyciela. Pierwszym wskazaniem jest określenie sposobu życia braci mniejszych, który „polega na zachowywaniu świętej Ewangelii Pana naszego Jezusa Chrystusa” (RZ 1,2). Ten ważny fragment, zawarty w pierwszym zdaniu Reguły, nawiązuje do ewangelicznych początków wspólnoty i doświadczenia samego Franciszka, który Ewangelię uczynił regułą życia. Nie jest wskazany tu żaden konkretny fragment, ale ukazana jest całość Ewangelii. Ujmując zatem uwarunkowania i okoliczności powstania wspólnoty z Asyżu, osobiste doświadczenie Franciszka i praktykę życia, można stwierdzić, że także nakaz misyjny Chrystusa „idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody” (Mt 28, 19) zawiera w sobie polecenie wszelkiego działania kaznodziejskiego. Obecne było ono od samego początku istnienia wspólnoty, lecz miało charakter bardziej spontaniczny i dość swobodny. Rozwój wspólnoty, a także jej prawne umocowanie w łonie Kościoła zobowiązało franciszkanów do coraz lepszego przygotowania i pełnienia posługi głosicieli słowa Bożego. Urzędowe głoszenie słowa Bożego domaga się również działania z polecenia Kościoła, jak i w jego imieniu. Dlatego ten sam rozdział zawiera w sobie również inne ważne stwierdzenie:

„Brat Franciszek przyrzeka posłuszeństwo i uszanowanie […] Kościołowi Rzymskiemu.

A inni bracia mają obowiązek słuchać brata Franciszka i jego następców” (RZ 1, 3-4).

Zatem drugie istotne wskazanie odnosi się do posłuszeństwa Kościołowi, który niejako bierze odpowiedzialność za posługę kaznodziejską braci św. Franciszka. Posłuszeństwo warunkowało również postać kaznodziejskiego zadania poprzez oficjalne posłanie w imieniu Kościoła, jak i jego jakość. Na zakończenie Reguły, w rozdziale XII jeszcze

12 Np 7, w: Św. Franciszek i św. Klara. Pisma, Kraków 2015, s. 82.

13 Mówi o tym bulla papieża Honoriusza III dołączona do Reguły zatwierdzonej: „Stolica Apostolska […] regułę waszego zakonną […] powagą apostolską wam potwierdzamy i niniejszym pismem bierzemy w opiekę” (RZ, Bulla 2-3).

65 raz Franciszek przypomina o posłuszeństwie wobec Ewangelii i Kościoła, którego widocznym znakiem ma być kardynał-protektor, „by kierował tym braterstwem, opiekował się nim i utrzymywał w karności, abyśmy zawsze poddani i położeni pod stopy tego świętego Kościoła, ugruntowani w wierze (por. Kol 1,23) katolickiej, zachowywali ubóstwo, pokorę i świętą Ewangelię Pana naszego Jezusa Chrystusa, jak to stanowczo przyrzekliśmy” (RZ 12, 4-5).

Rozdział IX Reguły Braci Mniejszych w całości został poświęcony kaznodziejom¹⁴ i ich zadaniom. Jest on niejako konsekwencją treści zawartych w I rozdziale Reguły, jak również ściślejszym określeniem regulującym prawny wymiar kaznodziejstwa podejmowanego przez franciszkanów. Rozdział ten zawiera się w czterech zdaniach. Jednak ten krótki tekst wskazuje zarówno obowiązki przełożonych, jak i kaznodziejów w posłudze głoszenia słowa Bożego. Z analizy tekstu możemy wywnioskować następujące zobowiązania, które nakłada Reguła na: 1) przełożonych, mających obowiązek egzaminowania kandydatów przeznaczonych do kaznodziejstwa oraz „powierzanie obowiązku kaznodziejskiego”, oraz 2) kaznodziejów, którzy mają przekazywać w sposób prosty i jasny prawdy wiary chrześcijańskiej.

Zapis o obowiązkach przełożonych oznacza zarówno odpowiedzialność za odpowiednie przygotowanie teologiczne, jak i zarazem posiadanie przez nich święceń, umożliwiające głoszenie homilii. Warto zaznaczyć, że kaznodziejstwo jest terminem szerokim i do tego zadania byli posyłani również bracia nieposiadający święceń.

Kaznodziejstwo bowiem realizowało się często w formie kaznodziejstwa wędrownego.

Jednakże i ci bracia musieli posiadać odpowiednie przygotowanie i posłanie ze strony Zakonu. W następnych latach po śmierci św. Franciszka, w kształtowaniu się zakonu i poszczególnych prowincji, ten zapis Reguły delegowano na poszczególnych ministrów prowincjalnych, którzy sprawują władzę we własnej prowincji w imieniu ministra generalnego. Taki sposób egzaminowania i powierzania zadań kaznodziejskich odbywa się współcześnie. Prowincjał, jako kierownik studiów i odpowiedzialny za formację w całej prowincji, za pomocą dostępnych ośrodków studiów, domów formacyjnych i odpowiednio przygotowanej kadry, wypełnia ten obowiązek. Minister prowincjalny,

14 Reguła zatwierdzona, rozdział IX, Kaznodzieje: „Bracia niech nie głoszą kazań w diecezji biskupa, który by im tego zabronił. I żaden z braci niech się nigdy nie waży głosić kazań do ludu, dopóki go minister generalny tego braterstwa nie podda egzaminowi, nie zatwierdzi i nie powierzy obowiązku kaznodziejskiego. Upominam również i zachęcam braci, aby ich słowa w kazaniach, jakie głoszą, były wypróbowane i czyste (por. Ps 11, 7); 17, 31) na pożytek i zbudowanie ludu. Niech mówią mu o wadach i cnotach, o karze i chwale słowami zwięzłymi; bo słowo skrócone uczynił Pan na ziemi (por. Rz 9, 28)”.

66 jako ordynariusz własny, ma władzę wystawiania dymisoriów kandydatom do święceń, jak i udzielania zezwolenia na głoszenie kazań braciom-niekapłanom własnej prowincji, z wyjątkiem tych, które związane są z władzą święceń. Pośrednio ukazana jest tu także rola biskupa¹⁵, który w ramach swojej diecezji posiada władzę jurysdykcyjną nad posługą kaznodziejską na jej terenie. Także współcześnie, obecność i posługa braci, uzależniona jest od zgody biskupa miejsca, z zachowaniem przywileju egzempcji Zakonu Braci Mniejszych.

Obowiązkiem braci oddających się obowiązkowi kaznodziejskiemu był zawsze sposób życia, który Franciszek nazywa świadectwem. Jest to zadanie odkrywania obecności Boga w jego słowie, poddane praktyce kontemplacji i przekazane przez

„wypróbowane i czyste” słowo skierowane do słuchaczy. Rola świadectwa życia osobistego jest przedkładana ponad wypowiadane słowa przez osobę kaznodziei¹⁶. W Regule niezatwierdzonej z 1221 roku, w rozdziale XVII, zawarte zostało to określenie, którego nie znajdziemy w Regule zatwierdzonej: „Wszyscy […] bracia niech głoszą kazania czynami” (RnZ 17, 3). Choć Franciszek sam nie był biegłym w kwestiach teologiczno-naukowych, i nawet w Regule odradzał braciom naukę pisania i czytania, gdyby chcieli ją posiąść z powodu pychy i chciwości (RZ 10, 8), zalecał jednak usilnie studiowanie teologii „byle nie gasić ducha modlitwy i pobożności” (por. RZ 10, 9;

LA 2). Zachęcał również braci do szacunku wobec uczonych, teologów i innych duchownych¹⁷ (Testament 13). Uwidocznione w tym rozdziale wymagania wobec treści, jakie miał podejmować kaznodzieja odzwierciedlają ogólnie panujący trend w kaznodziejstwie średniowiecznym. Przeciwstawienie sobie dwóch rzeczywistości:

wady i cnoty, kara i chwała, były znamiennymi cechami charakterystycznymi dla średniowiecznego i wędrownego kaznodziejstwa¹⁸. Prostota używanych słów, obrazowość przykładów, postawa braci wobec słuchaczy i wiele innych aspektów na

15 „Sobór Laterański IV podkreśla znaczenie kaznodziejstwa: posługa ta należy do biskupa, który ma obowiązek wypełniać ją osobiście lub zlecić ją ludziom odpowiednim, mocnym w czynie i słowie” (zob.

Conciliorum Oecumenicorum Decreta, Bologna 1973, s. 239-240). Pisma…, s. 185.

16 Św. Franciszkowi przypisuje się zdanie: „Zawsze należy głosić Ewangelię; a gdyby to było konieczne, to także słowami”. O tej roli i sile świadectwa wspomniał w swoim przemówieniu w Asyżu papież Franciszek 4 października 2013 roku podczas spotkania z młodzieżą przed bazyliką Matki Bożej Anielskiej w Asyżu (Porcjunkula). Zob. I.SOROBURSKI, Specyfika kaznodziejstwa franciszkańskiego…, s. 11-12.

17 Testament św. Franciszka, w. 13: „I wszystkich teologów i tych, którzy nam podają najświętsze słowa Boże, powinniśmy szanować i czcić jako tych, którzy dają nam ducha i życie (por. J 6, 64)”.

18 Zob. K.PANUŚ, Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele powszechnym, cz. 1, Kraków 1999, s. 157-163; TENŻE, Historia kaznodziejstwa, Kraków 2007, s. 131-137.

67 jakie wskazuje św. Franciszek, uzmysławiają zarówno ówczesnym braciom, jak i współczesnym adresatom charakterystykę franciszkańskiego przepowiadania.

Franciszek, sam będąc „prosty i chory” (Testament 29), ukierunkował swój zakon w stronę ludzi prostych i „chorych” z powodu grzechów, którzy potrzebują prostego i nieskomplikowanego przekazania prawd Bożych, wzywający do osobistego nawrócenia związanego z praktyką sakramentu pokuty¹⁹. Zastrzega jednak by bracia nie osądzali wielkich i bogatych ludzi tego świata (RZ 2, 18), lecz „niech im powiedzą słowa Ewangelii świętej” (RZ 2, 6).

Konsekwencją wypełniania posługi głoszenia słowa Bożego w posłuszeństwie Ewangelii, jest również fragment XII rozdziału Reguły zatytułowany: Ci, którzy udają się do Saracenów i innych niewiernych. Misja głoszenia słowa Bożego, tzw. misja ad gentes, jest również wpisana w charyzmat franciszkański. Sam Franciszek udał się na misje ewangelizacyjne do Ziemi Świętej, która dzięki jego działaniom, do dnia dzisiejszego gości Braci Mniejszych, będących strażnikami miejsc świętych. Posługa misyjna w zakonie franciszkańskim, a także związana z nią posługa słowa Bożego, warunkowana jest dwoma aspektami: 1) udanie się na misje ma „boskie natchnienie” oraz 2) otrzymało się pozwolenie swojego „ministra prowincjalnego”, który uznaje kandydata za zdatnego oraz widzi rzeczywistą potrzebę pracy misyjnej w danym miejscu (RZ 12, 2-3).