Analizując relacje między dostępnością w Internecie a tradycyjnymi sposo-bami organizacji dostępu do czasopism naukowych, wzięto pod uwagę ofertę macierzystej biblioteki akademickiej (BUW) naukowców uwzględnionych w ba-daniach. Zweryfikowano także informacje o dostępności (o prenumeracie) w polskich bibliotekach czasopism zagranicznych, w których opublikowali swoje artykuły polscy naukowcy objęci badaniami, podawane przez Centralny Katalog Czasopism Zagranicznych (dalej: CKCZ; http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/
makwww.exe?BM=6). Weryfikacji dokonano w odniesieniu do faktycznej ofer-ty 2 dużych bibliotek akademickich — BUW oraz Biblioteki Jagiellońskiej.
Z nie do końca jasnej informacji zamieszczonej na stronach CKCZ (http://mak.bn.org.pl/info/info06.htm), ale nie bezpośrednio przy tytule bazy, lecz w odrębnym dokumencie, który zainteresowani mogą, ale nie muszą, otwo-rzyć niezależnie od wejścia do samej bazy, można wywnioskować, jakoby jego uzupełnianie zakończono w 2002 roku, tymczasem zaś zapisy w ogólnodostęp-nej bazie danych wyraźnie wskazują na jej kontynuowanie przynajmniej do roku 2005. Ktoś, kto wejdzie do bazy nie czytając tej informacji, nie ma powodu przypuszczać, by dane za 2005 rok miały być w jakiś sposób niekompletne, nie-pewne czy niewiarygodne!
Okazuje się, że czasopisma, w których opublikowali swoje artykuły biolo-dzy i chemicy zatrudnieni na Uniwersytecie Warszawskim, są w zdecydowanej większości niedostępne w postaci drukowanej (a zatem też niegromadzone) w macierzystej bibliotece akademickiej (zob. wykres 5.).
Biblioteka akademicka przestaje tym samym pełnić dotychczasowe funkcje związane z archiwizacją publikacji polskich naukowców lub musi korzystać z innych rozwiązań, np. archiwizować nadbitki lub e-printy. Nie gromadzi i nie przechowuje drukowanych wersji zdecydowanej większości czasopism, w któ-rych publikują naukowcy zatrudnieni w macierzystej uczelni. Tę funkcję przejęli wydawcy, a możliwość zapewnienia dostępu do publikacji (także tych archiwal-nych) pracowników własnej uczelni zależy od bieżącego poziomu finansowania
Globalizacja komunikacji w naukach przyrodniczych... 97
7 Zarządzanie...
zakupów licencji na dostęp czy wręcz od samej decyzji wydawców, jak długo zachowywać publikacje w elektronicznych archiwach. Niektóre konsekwencje tego zjawiska już w latach dziewięćdziesiątych były dostrzegane w literaturze zagranicznej4. Oczywiście, nie można całego problemu archiwizacji elektro-nicznych zasobów naukowych sprowadzać wyłącznie do kaprysu lub decyzji fi-nansowych podejmowanych przez wydawców. Obecnie podejmowane są różne inicjatywy mające zapewnić przetrwanie i powszechną dostępność w przy-szłości elektronicznego dorobku (nie tylko zresztą naukowego) ludzkości5. Nie ulega wątpliwości, że obecnie biblioteka akademicka przestała być suwerenna w tej kwestii, a jej rola i możliwości decyzyjne uległy pomniejszeniu.
Ze względu na najczęściej spotykane warunki zakupu przez biblioteki li-cencji na dostęp do czasopism6 naukowcy nie muszą fatygować się do biblio-teki ani korzystać z jej serwisu WWW, by z takiego dostępu skorzystać. Bi-blioteka akademicka znika z pola widzenia naukowca działającego w skali
dostêpne tylko w BUW dostêpne w BUW i online niedostêpne
dostêpne tylko online
WYKREs 5
Dostęp do artykułów opublikowanych w czasopismach zagranicznych oferowanych przez BUW
ŹRÓDŁO: Badania własne.
4 Ch.W. BAILEYJr.: Bricks, bytes, or both? The probable impact of scholarly electronic pu-blishing on library space needs [1998]. [Dostęp: 14 grudnia 2006]. Dostępny w Internecie:
http://eprints.rclis.org/archive/00001495/01/bricks.pdf
5 Np. A. SMITH: New-model scholarship: how will it survive? Washington: Council on Li-brary and Information Resources [2003]. [Dostęp: 14 grudnia 2006]. Dostępny w Internecie:
http://www.clir.org/pubs/reports/pub114/contents.html, a także następne.
6 A. DRABEK, A. KOZIARA: Zasady licencjonowania elektronicznych źródeł informacji nauko-wej a systemy ochrony sieci komputerowych. „Biuletyn EBIB” 2005, nr 5. [Dostęp: 14 grudnia 2006]. Dostępny w Internecie: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/66/drabek.php
16%
78%
1% 5%
globalnej (przynajmniej w odniesieniu do dostępu do czasopism naukowych
— w badanej grupie naukowców artykuły w czasopismach stanowiły prawie 70% wszystkich publikacji). Dla pełnego obrazu roli biblioteki akademickiej w komunikacji naukowej należałoby oczywiście zbadać też jej rolę w udostęp-nianiu artykułów w książkach zbiorowych i materiałach konferencyjnych (szczególnie istotne dla biologów). Monografie w naukach przyrodniczych mają tylko marginalną rolę — w badanej grupie stanowiły łącznie 2,3%
wszystkich publikacji.
Nie tylko jednak biblioteki akademickie narażone są na utratę niektórych swoich funkcji w nowych realiach komunikacji naukowej. Niepowodzeniem za-kończyła się próba ustalenia przy pomocy CKCZ dostępności w polskich biblio-tekach tych czasopism zagranicznych, w których publikowała badana grupa bio-logów i chemików. Przedstawiona wcześniej prosta metoda weryfikacji pozwoliła stwierdzić, że przynajmniej w 151 (na 181) przypadkach informacja w CKCZ jest niekompletna — brakuje informacji, że czasopisma te są prenu-merowane przez Bibliotekę Jagiellońską (BJ) lub Bibliotekę Uniwersytetu War-szawskiego (BUW), a tym samym są dostępne dla pracowników i studentów tych uczelni w wersji online. Przynajmniej 82% informacji na temat prenumera-ty badanych tu czasopism może zatem wprowadzać użytkownika w błąd! Zwa-żywszy na niejasny dla użytkownika i niekonsekwentny system rozdzielania wersji czasopism online od drukowanych (raz są dwa osobne rekordy, innym ra-zem — jeden, mimo że od lat czasopismo występuje w obu wersjach i w tych obu wersjach jest prenumerowane itd.), konieczne jest rozważenie sensowności kontynuowania CKCZ w nowych warunkach. Wydaje się, że system gromadze-nia i uaktualgromadze-niagromadze-nia danych, adekwatny do dawnych zasad organizacji dostępu do czasopism naukowych w bibliotekach, nie przystaje w żaden sposób do współczesnych rozwiązań w zakresie ich udostępniania, dystrybucji czy prenu-meraty. Nawet przy najlepszej woli i największych wysiłkach ludzi pracujących nad jego tworzeniem CKCZ w obecnej postaci raczej nie ma szans na poprawne pełnienie swojej funkcji informacyjnej.
Wnioski
W zdecydowanej większości przypadków organizacja dostępu do artykułów autorstwa polskich biologów i chemików niczym nie różni się od organizacji dostępu do publikacji obcokrajowców funkcjonujących w międzynarodowym środowisku komunikacji naukowej w obrębie tych dyscyplin (wniosek dotyczy, oczywiście, tylko formalnego obiegu dokumentów). Polski czytelnik w ten sam sposób i za te same pieniądze może dotrzeć do tekstu zarówno polskiego
na-Globalizacja komunikacji w naukach przyrodniczych... 99
7*
ukowca, jak i amerykańskiego czy japońskiego. Różnice w organizacji dostępu do artykułów naukowych w zakresie nauk przyrodniczych wynikają nie z po-działów narodowościowych, językowych czy geograficznych, ale z faktu uczestniczenia w danym nurcie (globalnym lub lokalnym) komunikacji nauko-wej. Może okazać się, że do niektórych publikacji Polaków łatwiej będzie „do-stać się” z bogatej biblioteki zagranicznej (która wykupi licencje na dostęp do większej liczby czasopism międzynarodowych) niż z biblioteki uniwersytetu, w którym autorzy są zatrudnieni. Obecnie w przypadku BUW polscy naukowcy mają zagwarantowany wygodny dostęp do większości swoich publikacji (cho-ciaż nie do wszystkich — zob. wykres 5.).
Pracownik lub student Uniwersytetu Warszawskiego, żeby czytać artykuły zatrudnionych na tej uczelni „przyrodników”, powinien spełniać dwa podstawo-we warunki: korzystać z Internetu i znać język angielski, nie musi natomiast ani chodzić do biblioteki, ani nawet korzystać z jej serwisu WWW. W diametralnie innej sytuacji może jednak znaleźć się naukowiec pracujący indywidualnie lub zatrudniony w małym ośrodku, który nie oferuje tak szerokiego dostępu do glo-balnego nurtu komunikacji naukowej jak BUW czy BJ. Nawet jeśli spełnia on dwa powyższe warunki, to olbrzymie koszty zakupu pojedynczych artykułów online (od kilkudziesięciu do nawet przeszło 200 dolarów) w zasadzie unie-możliwiają mu dostęp do artykułów innych polskich naukowców. Jedyne co może zrobić, to odwołać się do różnych rozwiązań nieformalnych lub udać się fizycznie do biblioteki, która taką licencję na dostęp wykupiła (jeśli, oczywiś-cie, warunki licencji pozwalają jej na oferowanie dostępu do prenumerowanych czasopism osobom spoza danej uczelni). Nie powinien jednak — jak wynika z informacji zawartych w CKCZ — wybierać się na poszukiwanie czasopism z 2005 roku.
Ponieważ publikowanie artykułu w języku polskim oznacza — w większo-ści przypadków — niedostępność w Internecie oraz przesunięcie do marginal-nego obszaru komunikacji lokalnej, łączy się dla naukowca z dużym ryzykiem
„wypadnięcia z obiegu”, marginalizacji własnych, nawet największych osiągnięć, nawet z nieuczestniczeniem w komunikacji naukowej na szczeblu krajowym.
Wyraźne zmniejszenie roli biblioteki akademickiej w zakresie gromadzenia wersji drukowanych czasopism naukowych oraz przechowywania i udostępnia-na publikacji udostępnia-naukowców zatrudnionych w macierzystej uczelni nie musi ozudostępnia-na- ozna-czać zmniejszenia obowiązków. Wprawdzie wielcy międzynarodowi wydawcy zdominowali globalną komunikację naukową (także przechowywanie i dystry-bucję artykułów autorstwa polskich chemików i biologów), przed bibliotekami otwierają się nowe obszary działalności, które mogą w pewnym stopniu skompensować utracone funkcje i usprawnić dostęp do publikacji Polaków, w tym tworzenie elektronicznych, otwartych repozytoriów publikacji pracowni-ków macierzystej uczelni czy zaangażowanie w rozwój alternatywnych form
publikowania i udostępniania artykułów naukowych (np. różnych wersji e-printów)7.
Przedstawione tu wyniki badań i wnioski mają charakter wycinkowy. Ko-nieczne są dalsze badania nad faktyczną rolą alternatywnych kanałów dostępu do publikacji polskich naukowców oraz nad różnicami w zachowaniach komu-nikacyjnych przedstawicieli poszczególnych dyscyplin naukowych. Niemniej ważna wydaje się też analiza dostępu do materiałów konferencyjnych, książek zbiorowych i monografii.
Remigiusz Sapa
Globalization of scholarly communication in the natural sciences in Poland and its selected consequences
S u m m a r y
The paper characterises one selected aspect of scholarly communication in the natural sci-ences in Poland — the availability of Polish authors’ publications. It focuses on the following fea-tures: the language and place of the publications, the form (electronic or printed) of the publications and their availability on the Internet. Furthermore, their availability in Polish aca-demic libraries is analysed to reveal some consequences of globalization for the local scholarly communication system. The research was conducted in the autumn 2006 and the publications (688 in total) of selected biologists and chemists published in 2005 were analysed.
Remigiusz Sapa
Globalisation de la communication dans les sciences naturelles en Pologne et certaines de ses conséquences
R é s u m é
L’auteur présente des résultats de recherches dont l’objectif était une caractérisation partielle de l’espace dans lequel s’opère la communication scientifique contemporaine dans le domaine des sciences naturelles en Pologne. Il a examiné un aspect du processus de la globalisation de
Globalizacja komunikacji w naukach przyrodniczych... 101
7 Np. A. ALEXANDER, M. GOODYEAR: Changing the role of research libraries in scholarly communication. „Journal of Electronic Publishing” 2000, Vol. 5, no. 3. [Dostęp: 14 grudnia 2006]. Dostępny w Internecie: http://www.press.umich.edu/jep/05-03/alexander.html; A. ODLYZKO: Competition and Cooperation: Libraries and Publishers in the Transition to Electronic Scholarly Journals. „Journal of Electronic Publishing” 1999, Vol. 4, Issue 4. [Dostęp: 14 grudnia 2006].
Dostępny w Internecie: http://www.press.umich.edu/jep/04-04/odlyzko0404.html; J.-C. GUÉDON: Open access archives: from scientific plutocracy to the republic of science. „IFLA Journal” 2003, Vol. 29, no. 2, s. 129—140; S. HARNAD: Maximising Research Impact Through Self-Archiving [2003]. [Dostęp: 14 grudnia 2006]. Dostępny w Internecie: http://www.ecs.soton.ac.uk/~harnad/
Temp/che.htm
cette communication — l’accès aux publications des scientifiques polonais. L’auteur a analysé la langue des textes publiés, leur forme (électronique ou imprimée) et leur accessibilité dans l’Internet. En plus, en analysant l’accessibilité de ces publications dans la bibliothèque universi-taire de l’affiliation des auteurs, il a visé à déterminer des conséquences de la globalisation (dans le cadre du sujet de cet article) pour des bibliothèques polonaises et le système local de la com-munication scientifique. Les recherches, menées en automne 2006, ont embrassées 688 publica-tions du groupe choisi des biologistes et des chimistes, publiées en 2005.