(Seul, Korea, 20—24 sierpnia 2006)
W sierpniu 2006 roku w Seulu odbył się 72. Kongres IFLA (International Federation of Library Associations and Institutions) pod znamiennym hasłem –
„Libraries: Dynamic Engines for the Knowledge and Information Society” („Bi-blioteki: dynamiczne lokomotywy wiedzy i społeczeństwa informacyjnego”).
Miejsce obrad tegoż Kongresu miało ścisły związek z dynamicznym rozwojem technologii informacyjnej w Korei Południowej, zauważalnym również w biblio-tekach — nowoczesnych, nastawionych na wykorzystanie najnowszych technik, w tym na digitalizację zbiorów. W programie Kongresu, jak zwykle, uwzględ-nione zostały: konferencje plenarne, specjalistyczne seminaria, sesje posterowe, wystawa najnowszych produktów branży bibliotekarskiej i informacyjnej oraz zwiedzanie bibliotek. Referat w czasie oficjalnego otwarcia wygłosił były pre-zydent Korei Południowej Kim Dae Jung, który w 2000 roku otrzymał Po-kojową Nagrodę Nobla. W swoim wystąpieniu mówił o roli bibliotek we współczesnym świecie, zwracając uwagę na ich demokratyczny charakter, do-stępność dla wszystkich grup społecznych, rolę dialogu między cywilizacjami, ale również o potrzebie digitalizacji zbiorów i dostępie online do informacji.
Referaty wygłoszone przez uczestników z całego świata prezentowane były w czasie 159 sesji. Większość wystąpień poświęcona została współczesnym za-gadnieniom bibliotekarstwa, m.in. bibliotekom naukowym i akademickim, bi-bliotekom szkolnym i publicznym, czytelnictwu, starym książkom i rękopisom, bibliografii, prawu autorskiemu, technologii informacyjnej, statystyce, edukacji i szkoleniu, bibliotekom dla niepełnosprawnych, służbie informacyjnej,
budow-nictwu bibliotecznemu, zarządzaniu i marketingowi, kształceniu umiejętności informacyjnych (information literacy) itp. Było to bardzo szerokie spectrum za-gadnień, jak zwykle w czasie tego typu kongresów, uzupełnione jeszcze około 80 prezentacjami przedstawionymi na sesjach posterowych. Jednym z przewod-nich tematów Kongresu były inicjatywy UNESCO związane z budową spo-łeczeństwa informacyjnego i rolą bibliotek w społeczeństwie wiedzy. W czasie sesji plenarnej UNESCO Open Forum omówiono m.in. amerykańskie projekty poprzedzające realizowane od 2005 roku projekty: Światowej Biblioteki Cyfro-wej oraz Europejskiej Biblioteki CyfroCyfro-wej.
Szczególnie interesujące tematy, związane m.in. z zarządzaniem informacją w nauce, poruszane były przede wszystkim w czasie sesji poświęconych biblio-tekom naukowym i technologii informacyjnej (Sesja 140: Science and Techno-logy Libraries with Information TechnoTechno-logy) oraz zarządzania (Sesja 133: Ma-nagement and Marketing). W referatach wygłoszonych w czasie tych sesji przewijały się zagadnienia dotyczące biblioteki wszechobecnej (Ubiquitous Li-brary), znaczenia technologii informacyjnej, zmieniającej się roli bibliotek we współczesnym świecie, nowych wymagań stawianych bibliotekarzom i pracow-nikom informacji, potrzeb użytkowników informacji.
Hisamichi Yamazaki z Chuo University w Tokio w referacie dotyczącym zmieniającego się społeczeństwa, roli pracowników informacji oraz nowej stra-tegii dla bibliotek, zwrócił uwagę na istotny przełom, jaki nastąpił w działalno-ści bibliotek, centrów informacji i w zawodzie pracowników informacji, spowo-dowany nadchodzącą, a właściwie trwającą już erą digitalizacji1. Digitalizacja nie jest jedynym czynnikiem wpływających na zmiany w funkcjonowaniu do-tychczasowych placówek informacji. Ich działalność uległa poważnym prze-obrażeniom, które zostały spowodowane społecznymi i technologicznymi zmia-nami, szczególnie zauważalnymi w ostatnich 10 latach. Yamazaki wyróżnił następujące czynniki, które wpłynęły na te zmiany:
— technologie informacyjne (IT), które dynamicznie rozwinęły się dzięki po-pularności Internetu i jego wykorzystaniu przez ludność całego świata,
— alarmujący wzrost i różnorodność informacji, codziennie pojawiających się na stronach WWW,
— różnorodność sposobów pozyskiwania informacji przez użytkowników — użytkownik nie musi już odwiedzać bibliotek czy konsultować się z biblio-tekarzem, aby zdobyć potrzebną informację, wystarczy, że skorzysta z Inter-netu; ważny staje się przy tym dostęp do informacji zorientowanej na problem, a nie na dyscyplinę;
— wzrost wartości i znaczenia informacji — w nauce, biznesie i w życiu co-dziennym.
1 Hisamichi YAMAZAKI: Changing society, role of information professionals and startegy for libraries. [online]. [Dostęp: 10 listopada 2006]. Dostępny w Internecie: http://www.ifla.org./IV/
ifla72/index.htm
Pierwszorzędne znaczenie mają tu informacyjne i komunikacyjne technolo-gie, dzięki którym dostęp do informacji za pośrednictwem Internetu staje się coraz łatwiejszy. Ponad 60% gospodarstw domowych w takich krajach, jak Ko-rea, Islandia, Dania, Szwecja, Norwegia i Niemcy miało dostęp do Internetu przed 2004 rokiem, podczas gdy w takich krajach jak: Czechy, Grecja, Węgry, Meksyk czy Turcja w tym czasie było mniej niż 20% komputerów z dostępem do Internetu2. Kluczowym czynnikiem rozwoju IT jest właśnie rozwój usług te-lekomunikacyjnych i sieci, symbolizowanych przez Internet i komputery, ze szczególnym podkreśleniem znaczenia software.
W dalszej części Yamazaki przytoczył dane — na przykładzie Japonii — dotyczące produkcji i dystrybucji informacji poprzez różnorodne media w la-tach 1990—2000. W tym okresie tradycyjne media (książki, czasopisma, gaze-ty) wykazywały niewielki wzrost (około 10%), natomiast media cyfrowe (digital media), reprezentowane przez dostęp do Internetu, wzrosły niezwykle znacząco, m.in. 235 razy w ciągu 10 lat wzrosła liczba komputerów z dostępem do Inter-netu, o 55% zwiększyły się środki wydawane na bazy danych online, 48 razy wzrosła liczba telefonów komórkowych; co ciekawe, wzrosła również liczba bi-bliotek publicznych — o 33%, i ich zbiorów — o 64%.
Z wystąpienia Yamazaki wynikał wniosek, że ludzie są w dzisiejszej dobie doskonale zaznajomieni z elektronicznymi mediami informacji i bardzo aktyw-nie z nich korzystają. Zanim Internet stał się tak popularnym narzędziem zdo-bywania informacji, użytkownicy częściej chodzili do bibliotek i szukali pomo-cy u bibliotekarzy, obecnie zaś coraz rzadziej potrzebują pośredników.
Cytowany przez referenta Peter MacDonald z Biblioteki Cornell University (USA) porównał tę sytuację do zmian, jakie nastąpiły wskutek przewrotu „Ko-pernikańskiego”3. W czasach Ptolemeusza centrum świata (Universum) stano-wiła Ziemia, a po przewrocie centrum Universum stało się Słońce. Obecnie taki przewrót nastąpił w postrzeganiu biblioteki — do tej pory to ona była centrum uniwersum, gromadzącym informacje, natomiast współcześnie takim centrum stał się użytkownik, który posiada dostęp do różnorodnych mediów, wśród któ-rych biblioteka jest tylko jednym z wielu (obok Internetu, publikacji elektro-nicznych, poczty elektronicznej, elektronicznych książek i czasopism, baz da-nych itp.).
W sytuacji, gdy wzrosła wartość informacji oraz jej dostępność, co jest za-uważalne we wszystkich krajach, szczególnie poprzez wzrost wydatków na in-westycje, urządzenia i narzędzia informacyjne, należałoby podjąć określoną strategię w zakresie zmian funkcjonowania bibliotek. Trzeba ocenić jej mocne
„Wszechobecna” biblioteka XXI wieku i jej rola w przekazie informacji naukowej... 59
2 W 2003 roku w Polsce 26,7% gospodarstw domowych posiadało komputery, w tym 12,8%
z dostępem do Internetu. Por. „Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej” 2005, R. 65, s. 313.
3 P. MACDONALD: Science Libraries of the Future: Research in the Electronic Age. „Food Technology” 1995, Vol. 49, no. 4, s. 92, 94—95.
i słabe strony, możliwości i zagrożenia (analiza SWOT), które w tej sytuacji pozwolą opracować strategiczny plan działania bibliotek. Te winny przeprojek-tować swoje „menu” usług przeznaczonych dla użytkowników — zapropono-wać takie usługi, które będą oferowane głównie przez biblioteki i profesjonal-nych pracowników informacji. Takim rozwiązaniem mogłoby stać się podjęcie przez biblioteki zadania polegającego na koordynacji istniejących, komercyj-nych serwisów informacyjkomercyj-nych, baz dakomercyj-nych i czasopism elektroniczkomercyj-nych.
Umożliwiałoby to z kolei rozwój nowych usług oferowanych właśnie przez bi-blioteki.
W tym celu należy dokonać oceny wartości różnorodnych urządzeń IT oraz serwisów informacyjnych, które mogą być wykorzystane do efektywnych usług bibliotecznych. Ważne jest m.in. zbadanie efektywności kosztów. Przed zmianą menu serwisów, trzeba porównać cechy i rodzaje usług informacyjnych, które użytkownicy zdobywają tylko przez IT, oraz tych, które zapewniają im bibliote-ki i IT. Przedmiotem tabibliote-kiego porównania powinny być m.in. tabibliote-kie elementy, jak: usługi informacyjne, poszukiwanie informacji, szkolenie w zakresie korzy-stania z biblioteki, drukowane przewodniki dla użytkowników, poszukiwania w bazach danych online, poszukiwania w bazach CD-ROM, serwisy dla użyt-kowników, serwisy dla uczących się itp.
Badaniami należałoby objąć również rodzaje dokumentów lub informacji, jakie są ważne w danym ośrodku, instytucji czy bibliotece. Ogólnie można je podzielić na cyfrowe i niecyfrowe. Jeszcze inny podział związany jest z ich lo-kalizacją, miejscem wytwarzania i udostępniania. Mogą być produkowane w da-nej instytucji czy organizacji lub poza nimi.
Zadania związane z przygotowaniem biblioteki do nowych wyzwań stają przed pracownikami informacji, posiadającymi duże doświadczenie, wypraco-wane metody i umiejętności w zakresie dotarcia do informacji, których odnale-zienie wydaje się trudne dla użytkowników samodzielnie poszukujących infor-macji w Internecie. Niezbędne jest, aby w najbliższej przyszłości pracownicy informacji posiadali umiejętności efektywnego komunikowania się oraz podsta-wową wiedzę na temat procesów w zakresie komputerów i sieci. Winni odna-leźć najlepsze rozwiązania w istniejących serwisach bibliotecznych i zarządza-niu informacją poprzez analizę obecnych warunków zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz instytucji.
Tematem przewijającym się w wielu wystąpieniach była koncepcja „biblio-teki wszechobecnej” (Ubiquitous Library), mająca szczególne znaczenie w kon-tekście hasła przewodniego Kongresu, mówiącego o bibliotekach jako dy-namicznej sile, wpływającej na wiedzę i rozwój społeczeństwa informacyjnego.
Od 1990 roku Internet stał się podstawową platformą dla bibliotek w zakresie gromadzenia, organizowania, wyszukiwania, magazynowania, dostarczania i rozpowszechniania źródeł informacji. W tym zdigitalizowanym wieku poja-wiły się więc propozycje wykorzystania nowych technologii dla tworzenia
wy-sokiej jakości biblioteki wszechobecnej. Pojęcie „biblioteka wszechobecna” — szczególnie wyeksponowane w referacie Lili Li4 — oznacza bibliotekę do-stępną wszędzie, w każdym miejscu i w dowolnym czasie. Z chwilą powstania Internetu i systemu informacyjnego WWW (Web system) marzenia o bibliotece wszechobecnej stały się rzeczywistością. Można stwierdzić, że Internet i sieć WWW są podstawowymi platformami dla przyszłego rozwoju biblioteki wszechobecnej. Zdaniem Lili Li bibliotekę wszechobecną charakteryzują nastę-pujące cechy:
1. Jest ona oparta na systemie web — wykorzystuje Internet i strony WWW w celu dostarczenia i rozpowszechniania źródeł i usług informacyjnych.
2. 24 × 7 — jest dostępna przez 24 godziny 7 dni w tygodniu, bez względu na czas i ograniczenia geograficzne.
3. Open Access — powinien być jedną z kluczowych cech tej biblioteki. Cho-dzi tu o wolny dostęp do bezpłatnych zasobów publikacji znajdujących się w sieci, przy uwzględnieniu i zachowaniu praw autorskich (copy rights).
Ważne jest to szczególnie w przypadku informacji naukowej znajdującej się w czasopismach uwzględnionych w Open Access.
4. Dynamiczny i nieprzerwany dostęp do różnorodnych informacji bez względu na ich rodzaj, format, zapis: tekst, format PDF, obraz, slajdy, audio i video – dostępne przez Internet.
5. Jest ona wielojęzyczna — zapewnia dostęp do informacji, niezależnie od ję-zyka zapisu.
6. Jest to biblioteka globalna — powinna stać się bramą informacyjną (gate-way) dla przepływu światowej wiedzy i informacji. Oznacza to także, że bi-blioteka wszechobecna będzie służyła globalnym użytkownikom bez wzglę-du na ich wiek, płeć, rasę, kolor skóry, religię, zdolności językowe, umiejęt-ności korzystania z komputera, umiejętumiejęt-ności informacyjnej itp.
Zdaniem referenta, w procesie poszukiwania najlepszych rozwiązań tech-nicznych w tworzeniu biblioteki wszechobecnej podstawowa zasada dotyczy rozważenia 3 czynników. Są to:
— specyficzne, ściśle określone potrzeby użytkowników,
— rozproszenie informacji opartej na sieci web,
— posiadane środki finansowe.
Jednakże nadrzędną kwestią powinno pozostawać zadowolenie i zaspokoje-nie potrzeb użytkowników przy użyciu najlepszych rozwiązań technologicznych oraz przy zapewnieniu najniższych kosztów operacyjnych. Są 3 sposoby pro-wadzące do zastosowania takich rozwiązań:
1. Bezpośredni zakup rozwiązań technologicznych, do których należą: skompu-teryzowane, zintegrowane systemy biblioteczne, narzędzia potrzebne do
digi-„Wszechobecna” biblioteka XXI wieku i jej rola w przekazie informacji naukowej... 61
4 Lili LIzajmuje stanowisko Information Service Librarian w Bibliotece Georgia Southern University, Statesboro, USA. Lili LI: Building the Ubiquitous Library in the 21stCentury. [online].
[Dostęp: 10 listopada 2006]. Dostępny w Internecie: http://www.ifla.org./IV/ifla72/index.htm
talizacji zasobów bibliotecznych, elektroniczne bazy danych i inne produkty niezbędne do automatyzacji bibliotek.
2. Wykorzystanie własnych, aktualnych i sprawdzonych komputerowych sieci technologicznych i technologii web, aby zbudować własną bibliotekę opartą na systemie web.
3. Współpraca z wiodącymi korporacjami, takimi jak Adobe, Google, Micro-soft i Yahoo, w celu stworzenia i rozwoju najbardziej zaawansowanych pro-jektów wszechobecnej biblioteki cyfrowej. Jest to najlepsze rozwiązanie dla akademickich bibliotek naukowych i bibliotek narodowych. Ich kolekcje, obejmujące miliony książek i innych drukowanych materiałów, zapisy źródeł audiowizualnych, rękopisy, mapy i fotografie, stają się w naturalny sposób pierwotną informacją i źródłem wiedzy dla tworzenia i rozwoju projektów pionierskiej biblioteki wszechobecnej, takiej jak Google Printed Library Pro-ject czy European Digital Library ProPro-ject.
Same biblioteki nie posiadają dostatecznych środków, aby na wielką skalę samodzielnie tworzyć i rozwijać projekty biblioteki wszechobecnej. Ogranicze-none fundusze pozwalają jedynie na tworzenie przez biblioteki akademickie ograniczonych dystrybucją systemów informacji wszechobecnej biblioteki według dwóch pierwszych spośród wymienionych sposobów.
Istnieją już realne i satysfakcjonujące przykłady tworzenia biblioteki wszechobecnej:
1. Otwarty w 2004 roku na University of Memphis (USA), „Ask Tom” — ser-wis informacyjny dla studentów, który łączy informacyjne serser-wisy konsulta-cyjne i usługi informakonsulta-cyjne biblioteki poprzez system web, interaktywny głos, e-mail, chat i regularne telefony.
2. Współpraca wielu bibliotek w ramach konsorcjów: GIL Universal Catalog (GALILEO Interconnected Libraries) — łączy 35 bibliotek systemu uniwer-syteckiego stanu Georgia, GIL Express — dotyczy szybkich wypożyczeń międzybibliotecznych, The Center for Research Libraries (CRL) — sku-pia 212 uniwersytetów, college’ów i innych bibliotek naukowych Północnej Ameryki, Open Content Alliance (OCA) — skupia rządowe i non-profit organizacje z całego świata, związane z kulturą, technologią, edukacją; misją OCA jest zbudowanie cyfrowego archiwum dla bezpłatnego dostępu do ich kolekcji poprzez Internet.
3. Rozwiązania globalnej biblioteki wszechobecnej są możliwe dzięki dużemu wsparciu rządów i gigantów w zakresie technologii informacyjnej. Wśród tych rozwiązań należy wymienić:
— Google Library Project — tworzy go kilka wiodących bibliotek amery-kańskich (Harvard, Stanford, University of Michigan, Publiczna Biblio-teka Nowego Jorku) oraz BiblioBiblio-teka Oxford University w Anglii5;
biblio-5 W 2006 roku do Google Library Project należały kolejne biblioteki ze Stanów Zjednoczo-nych: Biblioteka University of California oraz Biblioteka University of Wisconsin w Madison.
teki te rozpoczęły skanowanie 15 mln książek; jeżeli zostaną rozwiązane problemy prawa autorskiego, Project Google będzie z pewnością naj-większym wkładem w globalny dostęp do zasobów informacyjnych świata;
— Google Scholar — posiada zasoby z zakresu literatury naukowej; wyko-rzystując możliwości selekcji i filtrów, ułatwia dotarcie do artykułów, książek, abstraktów, dostarczanych przez wydawców akademickich, towa-rzystwa naukowe, repozytoria preprintów, uniwersytety i inne instytucje naukowe;
— Microsoft Windows Live Academic Search — dodatek do platformy Windows Live Search — usługa pozwalająca wyszukiwać artykuły z cza-sopim naukowych, podręczniki, materiały konferencyjne, prace naukowe;
— The European Library — zapewnia dostęp do zasobów 47 bibliotek na-rodowych Europy w 20 językach;
— The European Digital Library Project — jest wyzwaniem dla projek-tów korporacji Google; projekt powstał z inicjatywy 6 krajów europej-skich (w tym Polski) w 2005 roku; obecnie przystąpiło do niego już 19 bibliotek, które obejmą swoim zasobem ponad 6 mln książek, filmów i fotografii.
W XXI wieku biblioteka wszechobecna jest już rzeczywistością, a nie ma-rzeniem. Staje się ona biblioteką dostępną w różnych miejscach i w dowolnym czasie oraz dostarcza różnorodnych źródeł informacji. Takie biblioteki są cza-sem tworzone z myślą o określonym użytkowniku. Powstają np. biblioteki prze-znaczone dla użytkowników niepełnosprawnych. Projekt takiej wszechobecnej biblioteki dla osób niewidomych i niepełnosprawnych przedstawiony został w referacie Kyung-Jae Bae i innych z LG Sangnam Library (Korea Południo-wa)6. Ów projekt „LG DTB Project” (DTB — Digital Talking Books), opraco-wany w Bibliotece LG Sangnam w Seulu, ma na celu udostępnianie książek mówionych dla osób niewidomych poprzez Internet i telefon, dzięki zintegrowa-nym technologiom uzyskazintegrowa-nym od grupy LG. W celu realizacji wszechobecnej sieci „gdziekolwiek” i w każdym czasie biblioteka oferuje 3 rodzaje usług: ser-wisy web przez komputer, serser-wisy przez telefony komórkowe oraz serser-wisy do-stępne przez telefony stacjonarne.
Jeszcze innym przykładem biblioteki wszechobecnej jest tworzony w In-diach projekt Digital Library of India7.
„Wszechobecna” biblioteka XXI wieku i jej rola w przekazie informacji naukowej... 63
6 Kyung-Jae BAE[i in.]: The Ubiquitous Library for the Blind and Physically Handicapped
— A Case Study of the LG Sangnam Library, Korea. [online]. [Dostęp: 10 listopada 2006]. Do-stępny w Internecie: http://www.ifla.org./IV/ifla72/index. htm
7 Vivek PATKAR, Smita CHANDRA: e-Research and the Ubiquitos Open Grid Digitral Libra-ries of the Future. [online]. [Dostęp: 10 listopada 2006]. Dostępny w Internecie: http://www.ifla.
org./IV/ifla72/index.htm
Przy tworzeniu biblioteki wszechobecnej, tak jak w przypadku podejmowa-nia jakichkolwiek prób digitalizacji zbiorów, istotnym problemem staje się spra-wa praw autorskich. Ta kwestia również była poruszana w czasie Kongresu. Jak podaje Lili Li8, ostateczne rezultaty prawnych rozstrzygnięć między Google i wydawcami będą miały wielki wpływ na przyszły kierunek i rozwijający się proces budowy biblioteki wszechobecnej XXI wieku. Jej tworzenie, niezależnie od tego, czy dzieje się to na terenie jednego kraju, czy w kooperacji z wieloma bibliotekami i instytucjami na szczeblu międzynarodowym, wymaga wielkich umiejętności w zakresie zarządzania procesami informacji, w tym również in-formacji w nauce.
Danuta Konieczna
The “ubiquitous” library of XXI age and her part in the transfer of the scientific information
Attentions with 72. IFLA World Library and Information Congress (Seul, Korea, 20—24 August 2006)
S u m m a r y
The paper will outline some problems connected with the present activities of libraries in dif-ferent countries in the scope of collecting, organizing and dissemination the scientific informa-tion. It will be discussed on the basis of some papers presented during the sessions and seminars of the 72ndIFLA World Library and Information Congress (Seul 2006), etitled “Libraries: Dy-namic Engines for the Knowledge and Information Society”. The special remark will be devoted to the conception of the future “ubiquitous” library.
Danuta Konieczna
Bibliothèque « Omniprésente » du XXIesiècle et son rôle dans le transfert de l’information scientifique
Réflexions du 72eCongrès IFLA (Séoul, Corée, 20—24 août 2006) R é s u m é
Nous touchons certains problèmes concernant l’activité des bibliothèques de diverses pays participant à l’assemblée, ainsi que des questions de l’organisation et de la popularisation de l’information scientifique. Ils sont présentés à l’appuie des communications et des discussions choisies, qui ont eu lieu pendant le 72eCongrès IFLA (Séoul, 2006) organisé sous la devise „Li-braries: Dynamic Engines for the Knowledge and Information Society”. Nous attirons l’attention sur la conception de la future bibliothèque « omniprésente ».
8 Lili LI: Building the Ubiquitous Library...