Wstęp
Wraz z powiększaniem się zasobów WWW coraz większego znaczenia na-biera kwestia dotarcia do autorytatywnych elektronicznych źródeł informacji.
Wyszukiwanie informacji w Internecie umożliwiają specjalne wyszukiwarki (search engines), które automatycznie indeksują zawartość WWW i poprzez specjalny interfejs pozwalają użytkownikowi formułować instrukcję wyszuki-wawczą, jednak dalekie są od doskonałości. W odpowiedzi na zapytanie użyt-kownika bardzo często zestawiają obszerną listę stron lub witryn WWW nie-związanych z tematem zapytania. Wymagają od niego także pewnej wiedzy na temat zasad wyszukiwania. Zawartość niektórych witryn, np. oferujących dostęp do baz danych, jest niedostępna dla indeksujących robotów.
Inną metodą eksploracji Sieci jest przeglądanie katalogów stron interneto-wych (internet directories). Są one tworzone przez zespoły ludzi, którzy weryfi-kują zawartość witryny czy strony WWW oraz przydzielają ją do odpowiedniej kategorii. Z uwagi na przejrzystą hierarchiczną strukturę katalogu są alterna-tywą wyszukiwarek internetowych, szczególnie dla mniej doświadczonych użyt-kowników1. Ich wadą jest ograniczona liczba rejestrowanych adresów stron in-ternetowych. Weryfikacja treści strony może trwać dość długo, kategoryzacja bywa niekiedy subiektywna i powierzchowna. Adnotacje towarzyszące adresom URL są bardzo lakoniczne. Twórcy serwisu nie zawsze są w stanie regularnie aktualizować adresy witryn2.
1 M. LEVENE: An introduction to search engines and web navigation. Harlow 2005, s. 117.
2 M. KŁOPOTEK: Inteligentne wyszukiwarki internetowe. Warszawa 2001, s. 17—18.
Wśród ogromnej liczby stron WWW3zapewne niemałą, choć trudną do osza-cowania część stanowią dokumenty o bibliograficznym charakterze, takie jak np.
katalogi stron internetowych, kierujące do innych zasobów WWW. D.G. Hendry, J.R. Jenkins, J.F. McCarthy określają je wspólnym terminem „resource page” — strona zawierająca zorganizowany zespół linków do stron WWW na określony te-mat. W Sieci występują pod bardzo różnymi nazwami: „directory”, „collection”,
„portal”, „gateway”, „bibliography”, „pathfinder”, „webliography”, „information gateway”. Reprezentują bardzo zróżnicowany poziom opracowania. Są tworzone przez ekspertów w danej dziedzinie, ale często także przez osoby niemające większego doświadczenia w działalności bibliograficznej4.
Kwestia opracowania spisu zwanego webliografią nie była dotychczas przedmiotem wielu opracowań. Na rolę bibliotekarzy w zakresie tworzenia we-bliografii zwrócił uwagę S. Harris, który przypomniał, że ich umiejętności bi-bliograficzne, rozwijane przez lata, są niezwykle przydatne przy tworzeniu listy internetowych źródeł5. Rozważania terminologiczne i ogólne wskazówki do-tyczące tworzenia spisów webliograficznych zawierają m.in. opracowania D. Alimohammadiego6. Instrukcje dla autorów webliografii dostępne są także w internetowym czasopiśmie „Issues in Science and Technology”, ale dotyczą one publikacji spisu w tym periodyku7.
W dużej mierze uwagę autorów przykuwają problemy opracowania katalo-gów internetowych, zwłaszcza stosowanych w nich systemów klasyfikacyjnych8. Ciekawym przykładem recepcji pierwszych katalogów może być tekst W.A.
Brit-Webliografia — zestawienie tematyczne internetowych źródeł 159
3 Serwis Google podawał w lutym 2004 roku, że w jego bazie zostało zaindeksowanych około 5 mld stron. Google achieves search milestone with immediate Access to more than 6 bil-lion item. [online]. [Dostęp: 23 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://www.google.com/
press/pressrel/6billion.html
4 D.G. HENDRY, J.R. JENKINS, J.F. MCCARTHY: Collaborative bibliography. „Information Pro-cessing and Management” 2006, Vol. 42, s. 806.
5 S. HARRIS: Webliography. The process of building Internet subject access. „The Acquisi-tions Librarian” 1997, No. 17—18, s. 41.
6 D. ALIMOHAMMADI: Are webliographies still in use? „The Electronic Library” 2004, Vol. 22, no. 2; IDEM: Designing webliographies in an effective and simple manner: a step by step process. „Webology” 2004, Vol. 1, no. 1. [online]. [Dostęp: 20 listopada 2006]. Dostępny w Inter-necie: http://www.webology.ir/2004/v1n1/a2.html
7 Instructions for authors of webliographies. [online]. [Dostęp: 20 listopada 2006]. Dostępny w Internecie: http://www.istl.org/webformat.html
8 Zob. np. A. WHEATLEY: Subject trees on the Internet: a new role. In: Internet searching and indexing. The subject approach. Eds. A.R. THOMAS, J.R. SHEARER. New York 2000, s. 115—141; V. BROUGHTON, H. LANE: Classification scheme revisited: applications to Web in-dexing and searching. In: Internet searching..., s. 143—155; J. WOŹNIAK-KASPEREK: Organizacja informacji w internetowych serwisach kontrolowanej jakości. W: Opracowanie przedmiotowe do-kumentów z zakresu nauk ścisłych: matematyczno-przyrodniczych i technicznych. Język haseł przedmiotowych KABA. Teoria, praktyka, przyszłość. Kazimierz Dolny, 20—22 września 2006 roku. Warszawa 2006. [online]. [Dostęp: 30 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie:
http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/kaba/wozniak-kasperek.php
tena o sposobach organizacji rejestrowanych przez nie zasobów. Twórcom inter-netowych katalogów zarzucał brak profesjonalizmu oraz niekorzystanie z do-świadczeń bibliotekarzy w zakresie organizacji zasobów piśmiennictwa9.
Wiele uwagi poświęca się także katalogom tematycznym o kontrolowanej jakości (internet subject gateways, quality-controlled subject gateways), tworzo-nym przez środowisko bibliotekarzy10. Wybrane polskie katalogi tematyczne, opracowywane przez biblioteki, scharakteryzował G. Czapnik. Podkreślał brak sprecyzowanych zasad weryfikacji rejestrowanych źródeł. Zaproponował także rezygnację z tworzenia przez bibliotekarzy spisów źródeł internetowych obej-mujących wszystkie dziedziny wiedzy na rzecz katalogów tematycznych11. G. Czapnik i E. Głowacka wskazują w swoich tekstach, że bibliotekarskie kata-logi tematyczne bardzo często odsyłają do tych samych stron i zasobów, głów-nie do stron innych bibliotek i ich katalogów OPAC12.
Niniejszy tekst dotyczy specjalnego rodzaju katalogu internetowego — we-bliografii. Zmierzam, na podstawie dostępnej literatury przedmiotu i analizy do-stępnych spisów, do zdefiniowania webliografii i określenia jej stosunku do bi-bliografii. Wzorem Harrisa13, interesuje mnie nie tylko webliografia jako spis, ale także pewna umiejętność dotycząca tworzenia takich spisów.
Terminologia
Inicjatorem najstarszego, założonego w 1991 r., internetowego katalogu był Tim Berners-Lee14. Najbardziej znany katalog Yahoo! powstał w 1994 r. Co cieka-we, Britten uważał, że mało profesjonalnie zorganizowany katalog Yahoo! nie przetrwa w Sieci zbyt długo. Przewidywał także, że podobnego typu serwisy ustąpią miejsca na rzecz inteligentnym wyszukiwarkom internetowym15.
Tymcza-9 W.A. BRITTEN: Building and organizing Internet collections. „Library Acquisitions: Practi-ce and Theory” 1995, Vol. 19, no. 2, s. 246.
10 Zob. np. D. BAWDEN, L. ROBINSON: Internet subject gateways revisited. „International Jour-nal of Information Management” 2002, No. 22; L. DERFERT-WOLF: Serwisy tematyczne o kontro-lowanej jakości w Internecie — subject gateways. „Biuletyn EBIB” 2004, nr 6. [online]. [Dostęp:
29 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://ebib.oss.wroc.pl/2004/57/derfert.php
11 G. CZAPNIK: Bibliotekarskie katalogi tematyczne. „Zagadnienia Informacji Naukowej” 2003, nr 1, s. 71, 75.
12 Ibidem, s. 74—75; E. GŁOWACKA: Funkcja informacyjna internetowych stron WWW biblio-tek na przykładzie polskich bibliobiblio-tek uniwersyteckich. „Przegląd Biblioteczny” 2000, z. 4, s. 298.
13 S. HARRIS: Webliography. The process..., s. 35.
14 About the Virtual Library. [online]. [Dostęp: 29 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie:
http://vlib.org
15 W.A. BRITTEN: Building and organizing..., s. 246.
sem niedoskonałość wyszukiwarek sprawiła, że katalogi okazały się narzędziami niezwykle przydatnymi dla wielu użytkowników, którzy właśnie od nich zaczynali swoją wędrówkę po zasobach WWW. Wraz ze wzrostem liczby stron WWW za-częły powstawać tematyczne katalogi stron internetowych, skierowane do użyt-kowników poszukujących wyselekcjonowanej tematycznie informacji w zasobach WWW. Są one określane jako „Internet subject gateways”, „quality gateways”,
„subject directories” czy „virtual libraries”16. W przeciwieństwie do tworzonych spontanicznie przez wielu użytkowników wykazów linków Internet subject gate-ways są serwisami o kontrolowanej przez ludzi jakości. Posiadają sprecyzowany zakres tematyczny, jasno określone kryteria selekcji i doboru źródeł. Zasoby są opisane i logicznie uporządkowane w postaci hierarchicznej struktury klasyfika-cyjnej. Wśród Internet subject gateways można wyróżnić zarówno serwisy po-święcone jednej dziedzinie wiedzy, takie jak np. Biz/ed Business and Economics information gateway; ADAM — Art, Design, Architecture and Media information gateway, lub wielodziedzinowe, np. Infomine Scholary Internet Resorce Collec-tions, BUBL LINK/5:15 czy polski katalog Ekonomia On-line17.
W literaturze można spotkać opinię, że specjalnym typem katalogu tema-tycznego są „webliografie” lub „webografie” (ang. webliography, webogra-phy)18. Nie sposób jednoznacznie stwierdzić, kto po raz pierwszy użył określe-nia „webliografia”. S. Harris podaje, że już w 1994 r. zastosował je do opisaokreśle-nia przewodników tematycznych (subject guides), które tworzył personel biblioteki na Uniwersytecie Stanowym w Michigan19.
Terminologia nie jest jeszcze do końca sprecyzowana. Słownik Webster’s new millenium dictionary of English podaje, że jest to lista witryn WWW lub pojedynczych stron na określony temat20. Ale już American Heritage Abbrevia-tions Dictionary podaje tylko, że jest bibliografia na Word Wide Web, innymi słowy — skrót utworzony na oznaczenie tak dostępnego spisu bibliograficznego („bibliography on the Word Wide Web”)21. Słownik bibliotekarski ODLIS poda-je, że jest to lista cyfrowych źródeł na określony temat, dostępna w druku lub na WWW (synonim subject gateways)22. Concise dictionary of library and
in-Webliografia — zestawienie tematyczne internetowych źródeł 161
11 Zarządzanie...
16 D. BAWDEN, L. ROBINSON: Internet subject gateways..., s. 157.
17 L. DERFERT-WOLF: Ekonomia on-line. Naukowe źródła ekonomiczne w Internecie. [online].
[Dostęp: 30 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Ekono-mia/
18 D. ALIMOHAMMADI: Are webliographies..., s. 155.
19 S. HARRIS: Webliography. The process..., s. 35.
20 Webliography. In: Webster’s new millenium dictionary of English. Preview ed. [online].
[Dostęp: 20 listopada 2006]. Dostępny w Internecie: http://dictionary.reference.com/browse/we-bliography
21 Webliography. In: The American Heritage Abbreviations Dictionary. Third ed. [online].
[Dostęp: 29 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://dictionary.reference.com/browse/we-bliography
22 Webliography. In: Online dictionary for library and information science. [online]. [Dostęp:
20 listopada 2006]. Dostępny w Internecie: http:// lu.com/odlis/odlis_w.cfm
formation science podaje dwa znaczenia webliografii: (1) przewodniki tema-tyczne (subject guides) dostępne na WWW, zawierające listę drukowanych pu-blikacji, katalogów OPAC, wykazów dostępnych online, przeszukiwalnych baz danych, (2) wykaz nazw stron WWW23.
Z analizy tych definicji, jak również dostępnych spisów określanych jako webliografie, wynika, że webliografia bywa rozumiana jako: (1) lista adresów stron lub witryn WWW na określony temat, (2) każdy spis bibliograficzny do-stępny na WWW24.
Nieco rzadziej spotykany jest termin „webografia”25. W sieci pojawia się on także w kontekście firm zajmujących się projektowaniem stron WWW26. Jesz-cze rzadziej używany jest termin „netografia” w znaJesz-czeniu listy internetowych źródeł informacji27. Pojęcie to oznacza także nową formę etnografii, polegającą na prowadzeniu badań etnograficznych w Internecie28.
Według Alimohammadiego webliografie skupiają się tylko na jednym te-macie, podczas gdy katalogi dostarczają informacji o źródłach dotyczących najróżnorodniejszych tematów. Webliografie mają głównie cele naukowe. Kata-logi oferują niekiedy narzędzia wyszukiwawcze pozwalające odszukać daną stronę lub witrynę29. Różnica między webliografią a katalogiem tematycznym, na co wskazuje Alimohammadi, jest trudno uchwytna. Można przecież odszu-kać webliografie, które nie mają naukowego charakteru. Także brak narzędzi do przeszukiwania zawartości nie jest, jak się wydaje, najbardziej istotną róż-nicą. Użytkownikowi łatwiej bowiem przejrzeć stosunkowo niewielką listę ad-resów WWW z opisami, niż sformułować instrukcję wyszukiwawczą w bazie danych. Pierwsze katalogi również nie dysponowały narzędziami do przeszu-kiwania, które pojawiły się dopiero wraz ze wzrostem liczby rejestrowanych adresów.
23 S. KEENAN, C. JOHNSON: Concise dictionary of library and information science. Second ed.
London 2000, s. 257.
24 Zob. np. AI in Design: webliography. [online]. [Dostęp: 23 stycznia 2007]. Dostępny w In-ternecie: http://web.cs.wpi.edu/Research/aidg/AIinD-hotlist.html; Ralph Ellison webliography.
[online]. [Dostęp: 23 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://www.centerx.gseis.ucla.
edu/weblio/ellison.html
25 Np. Webography: a selection of websites related to Jacob Lawrence’s art and life. [online].
[Dostęp: 23 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://www.whitney.org/jacoblawrence/resour-ces/webography.html
26 Np. Webography Designs. [online]. [Dostęp: 23 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie:
http://www.webography.com
27 Zob. np. R. ANTOSZEWSKI: Netografia polska. Bibliografia polskich internetowych tekstów literackich i naukowych oraz materiałów internetowych dotyczących Polski. [online]. [Dostęp:
22 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://www.netgraf.zapis.net.pl/NETOGRAF/
NETOGRAF.HTM
28 Zob. hasło w Wikipedii: Virtual ethnography. [online]. [Dostęp: 30 stycznia 2007]. Do-stępny w Internecie: http://en.wikipedia.org/wiki/Virtual-ethnography
29 D. ALIMOHAMMADI: Are webliographies..., s. 155.
Rozróżniając webliografię i katalog, należy zwrócić uwagę na ich zakres te-matyczny. W przeciwieństwie do katalogu webliografia dotyczy najczęściej dość wąskiego tematu, zagadnienia lub osoby. Druga istotna różnica wynika z układu materiału. Dla katalogów charakterystyczne jest użycie hierarchicznej struktury klasyfikacyjnej, np. UKD czy KDD w katalogach tematycznych o kontrolowanej jakości. W webliografiach układ jest uproszczony, często opar-ty na kryteriach formalnych, takich jak np. opar-tytuł dokumentu30. Uproszczenie układu nie musi wynikać z braku kompetencji autora do zastosowania określo-nego systemu klasyfikacji, lecz z liczby zebraokreślo-nego materiału, jego specyfiki, która może wymagać zastosowania innego systemu porządkowania opisów do-kumentów.
Webliografie można umieścić obok specjalnych opracowań bibliograficz-nych znabibliograficz-nych w piśmiennictwie anglojęzycznym jako „pathfinders”, „topical guides” czy „subject guides”. Są to bibliografie rzeczowe, których głównym ce-lem jest wskazanie użytkownikowi podstawowych źródeł informacji z określonej dziedziny wiedzy lub zagadnienia dostępnych w danej bibliotece31. Opracowania bibliograficzne tego typu dotyczą typowych problemów, zapytań informacyj-nych, z którymi zwracają się użytkownicy do bibliotekarzy. Oszczędzają czas użytkowników, gdyż dostarczają im tematycznie uporządkowanej informacji32. Pathfinders prezentują wyselekcjonowane źródła różnego rodzaju, pomagają w wyborze właściwego słownictwa przydatnego w dalszych poszukiwaniach.
Wspierają zatem użytkownika w wyborze właściwej strategii wyszukiwania.
Niekoniecznie muszą zawierać kompletną listę źródeł na dany temat.
W polskiej terminologii bibliograficznej odpowiednikiem pathfinders są ze-stawienia tematyczne, według normy „rejestracyjne lub abstraktowe bibliografie selekcyjne o zakresie ograniczonym do określonego zagadnienia (tematu), spo-rządzane przez ośrodki informacji”. Zbliżoną formą do pathfinders jest także bibliografia zalecająca, która według normy jest bibliografią wyborową
„spełniającą zadania oświatowo-wychowawcze wobec określonego środowiska czytelniczego”33.
Współczesne zestawienia tematyczne nie mogą już ograniczać się wyłącznie do źródeł drukowanych. Dla dużej grupy czytelników jednym z podstawowych źródeł informacji, często jedynym, jest Internet. Spisy nie tylko informują użyt-kownika o wiarygodnych źródłach dostępnych w Internecie, ale instruują
rów-Webliografia — zestawienie tematyczne internetowych źródeł 163
11*
30 Przykładem webliografii uszeregowanej według tytułu publikacji jest Weblog webliogra-phy. [online]. [Dostęp: 29 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://kairosnews.org/blogbib
31 A.G. TAYLOR: The organization of information. Second ed. Westport, Conn—London 2004, s. 33; C. DUNSMORE: A qualitative study of web-mounted pathfinders created by academic business libraries. „Libri” 2002, Vol. 52, s. 150.
32 Ibidem, s. 139; C. DAHL: Electronic pathfinders in academic libraries. An analysis of their content and form. „College and Research Libraries”, May 2000, s. 228.
33 PN-N-01225: 1989: Bibliotekarstwo i bibliografia. Rodzaje i części składowe bibliografii.
Terminologia. Warszawa 1989, s. 2.
nież, jakich haseł przedmiotowych czy słów kluczowych należy użyć w przy-padku dalszych poszukiwań w bazach bibliotecznych bądź bibliograficznych34. Webliografia powinna dotyczyć jednego, dość wąskiego zagadnienia, pozwolić użytkownikowi, nawet nowicjuszowi, poznać podstawy tej kwestii, dostarczyć mu wiedzy o terminologii, stosowanej w tej dziedzinie. Przykładem takiego spisu może być Cloning — a webliography autorstwa Susan K. Kendall z bi-blioteki Uniwersytetu Stanowego w Michigan35. Nie jest to tylko wykaz adre-sów WWW na temat klonowania, ale webliografia ta zawiera także terminolo-gię oraz przykłady formułowania poprawnych instrukcji wyszukiwawczych w bazie PubMed/Medline.
Termin „bibliografia” już dawno przestał oznaczać tylko spis książek.
Współczesne spisy bibliograficzne czy bibliograficzne bazy danych rejestrują nie tylko opisy dokumentów piśmienniczych, ale także dokumentów audiowi-zualnych, publikacji elektronicznych dostępnych na różnych nośnikach. Z tego względu problematyczne może wydawać się wprowadzenie terminu „webliogra-fia” do terminologii bibliograficznej. Zważywszy jednak, że w piśmiennictwie występują takie określenia, jak: „dyskopedia”, „dyskografia” czy „filmografia”, termin „webliografia” powinien być stosowany na oznaczenie rejestracyjnych lub adnotowanych zbiorów opisów dokumentów na określony (stosunkowo wąski) temat lub zagadnienie dostępnych na WWW. Pojęcie „bibliografia” — szersze — odnosi się do spisów rejestrujących opisy różnorodnych rodzajów do-kumentów. Za przyjęciem tego terminu może przemawiać także kwestia specy-ficznych umiejętności, którymi musi dysponować webliograf. Są one związane z kwestią wyszukiwania w Sieci, weryfikacji wiarygodności rejestrowanego źródła, jego opisu, klasyfikacji, z umiejętnością opublikowania spisu na witrynie WWW. Możemy więc mówić o pewnej odrębnej umiejętności, metodzie związa-nej z tworzeniem spisów webliograficznych, metodzie webliograficzzwiąza-nej.
W polskim piśmiennictwie terminy „webliografia” czy „webografia” ozna-czające spisy dokumentów dostępnych na WWW występują tylko w pojedyn-czych przypadkach36. Przykładem webliografii, chociaż to określenie nie poja-wia się na witrynie, jest „Bibliografia artykułów dostępnych on-line: prawo internetu, autorskie, komputerowe, reklamy”37. Serwis „Polskie bibliografie i
in-34 M.K. O’SULLIVAN, T.J. SCOTT: Pathfinders go online. „Netconnect Summer” 2000, s. 41.
35 S.K. KENDALL: Cloning. A webliography. [online]. [Dostęp: 30 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: http://www.lib.msu.edu/skendall/cloning/
36 Są to w zasadzie webliografie załącznikowe. I. VIJN-BOSKA: Spinozjańsko-wolnomularskie korzenie holenderskich wolnomyślicieli. [online]. [Dostęp: 29 stycznia 2007]. Dostępny w Interne-cie: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4513; L. OSSES ADAMS: Szekspir w Ashland, Oregon.
„Zwoje” („The Scrolls”) 2005, nr 2. [online]. [Dostęp: 29 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie:
http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje43/text28p.htm
37 Bibliografia artykułów dostępnych on-line: prawo internetu, autorskie, komputerowe, re-klamy. [online]. [Dostęp: 23 stycznia 2007]. Dostępny w Internecie: www.prawnik.net.pl/pwi/bi-bliografia.htm
formatory w Internecie”38, jak się wydaje, nie rejestruje żadnych materiałów, które można uznać za webliografie.