2. W poszukiwaniu definicji innowacji społecznych
2.4. Innowacja społeczna a innowacja technologiczna
Dostrzeganie w innowacyjności technologicznej głównej drogi rozwoju wydaje się aktualnie technokratycznym złudzeniem, nieznajdującym potwierdzenia w badaniach nad nowymi formami innowacyjności (Liagouras, 2010, s. 331). Niewątpliwie jednak technologia może i powinna być zorientowana na rozwiązywanie problemów społecz-nych i wykorzystywana do celów społeczspołecz-nych. H. Brooks (1982, za: Edwards--Schachter i in., 2012, s. 678) zauważa, że innowacjom technologicznym często towa-rzyszą innowacje społeczne, natomiast J. Hochgerner (2012, s. 94) twierdzi, że inno-wacje społeczne, podobnie jak technologiczne, powinny być rozumiane jako element zmiany społecznej w całościowej interpretacji innowacji.
Niewątpliwie innowacje społeczne i technologiczne wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Przykładem mogą być chociażby aplikacje na urządzenia mobilne wy-pełniające lukę w zakresie bankowości (np. usługa M-Pesa pozwalająca Kenijczykom w prosty sposób deponować, przesyłać i wypłacać pieniądze za pośrednictwem telefo-nów komórkowych), aplikacje związane z wykorzystaniem metod analitycznych i tech-nologicznych do usprawnienia procesu nauczania przez dostosowywanie oferty edu-kacyjnej do potrzeb i możliwości każdego ucznia (np. program Knewton) czy chmury obliczeniowe umożliwiające wspólna masową pracę na ogromnych zbiorach danych, dzięki współpracy zespołów z całego świata i różnych dyscyplin (np. projekt formy 23andMe prowadzony w ramach programu opracowywania leku na chorobę Parkinso-na, pozwalający wszystkim partnerskim instytucjom badawczym na prowadzenie ana-liz badawczych na zgromadzonych danych genetycznych) (Eggers i Macmillan, 2014,
W poszukiwaniu definicji innowacji społecznych 31
s. 90–114). Sprzężenie to jest następstwem ścisłych powiązań między różnymi dzie-dzinami wiedzy, nauki i praktyki wykorzystywanych w procesach innowacyjnych. Efekty zmian technologicznych wpływają na styl życia i obyczaje, współtworzą nową kulturę, która sprzyja powstawaniu i upowszechnianiu nowych idei, pomysłów czy działań. Jak zauważa jednak G. Cajaiba-Santana (2014, s. 43), zamierzony cel inno-wacji społecznych i technologicznych jest fundamentalnie odmienny, a jedynie niektó-re ich wyniki mogą się pokrywać.
Społeczny sens innowacji zawiera się w fakcie, że zarówno na etapie powstawania, wdrażania, jak i dyfuzji są one warunkowane rozmaitymi procesami społecznymi. Innowacja jest bowiem „ze swojej natury zjawiskiem systemowym, ponieważ jest rezultatem ciągłych interakcji między różnymi podmiotami i organizacjami” (Fager-berg i Verspagen, 2006, s. 4). Co za tym idzie, nie może bez tej interakcji ani zaist-nieć, ani funkcjonować. Mimo pewnego zamętu definicyjnego generalnie można po-wiedzieć, że innowacja społeczna wskazuje na intencję rozwiązania problemów społecznych, a zatem odsyła do procesów usprawniania relacyjnych (lub grupowych) aspektów funkcjonowania człowieka w wymiarze wspólnotowym. Stąd przy próbach definiowania pojęcia pojawiają się takie określenia, jak: zmiana instytucjonalna, cele społeczne czy dobro publiczne (Pol i Ville, 2009, s. 881). Dodatkowo połączenie określeń innowacja i społeczna wydaje się zwracać uwagę na to, że dotychczasowe sposoby rozwiązywania problemów społecznych przestały się sprawdzać, mechani-zmy wolnorynkowe okazują się zawodne (Ledyard, 2008) a wynalazczość w innych dziedzinach nie tylko nie rozwiązuje problemów społecznych, lecz czasami nawet je pogłębia. Tymczasem w przypadku innowacji społecznych istotny jest ostateczny cel, któremu służą. Posługując się terminologią charakterystyczną dla innowacji technolo-gicznych, można powiedzieć, że po wdrożeniu wynalazek społeczny ma wprowadzić zmianę polegającą na zwiększeniu ludzkiego dobrobytu (Pol i Ville, 2009, s. 881). Dlatego innowacja, aby mogła być uznana za społeczną, powinna wpływać dodatnio na jakość życia bądź na wzrost kluczowych wskaźników związanych z dobrobytem. W tym ujęciu innowacją społeczną może być zarówno Internet (który jest także inno-wacją technologiczną), nowy lek (który jest też innoinno-wacją biznesową), jak i program aktywizacji lokalnych społeczności (którego społeczny sens jest pierwszoplanowy). Nie mogą być nią natomiast te innowacje, które przynoszą negatywne skutki społecz-ne lub służą wyłącznie celom bizspołecz-nesowym, bez odniesienia do szerszego kontekstu. Oczywiście taka definicja pozostawia wiele wątpliwości, jako że kryteria oceny wpływu danej innowacji na jakość życia są nieostre i niejednokrotnie uzależnione od oceniającego. Zasadne pozostaje jednak pytanie o społeczną użyteczność innowacji. Oprócz samego „wynalazku” oraz społecznego rezultatu, który osiąga się dzięki jego wdrożeniu, istotny jest także społeczny kontekst procesu wdrażania, z czym wiąże się swoista wartość dodana innowacji społecznej. Stanowi ona bowiem wyraz zbiorowej podmiotowości w tym sensie, że jest rezultatem ciągłych interakcji między różnymi podmiotami i organizacjami, które są częścią rozmaitych, autonomicznych wobec
Rozdział 2 32
siebie środowisk. Uznanie, że innowacyjność jest rezultatem podmiotowości społecz-nej, oznacza także zaakceptowanie dobrowolności współpracy w tym zakresie i nie-pewności co do uzyskanych efektów.
Istotne rozróżnienie pomiędzy innowacjami społecznymi a technologicznymi do-tyczy także ich niematerialnych, trudnych do opisania struktur. ,,Innowacje społeczne nie materializują się bowiem jako artefakty społeczne” (Wyrwa, 2014, s. 56), ale po-jawiają się na poziomie praktyki społecznej. Tak rozumiana innowacja społeczna jest konfiguracją praktyk społecznych w pewnych obszarach działania (lub społecznych kontekstach) w celu lepszego zaspokojenia potrzeb lub odpowiedzi na problemy. In-nowacja jest więc społeczna w takim stopniu, w jakim jest wchłaniana przez rynek lub sektor non-profit, społecznie akceptowana i rozpowszechniana w społeczeństwie, przekształcana w zależności od okoliczności oraz instytucjonalizowana jako nowa praktyka. W tym sensie innowacje społeczne mogą być interpretowane jako proces wspólnej nauki i tworzenia.
Powstaje zatem pytanie, jak odróżnić „dobrą” innowację społeczną od technolo-gicznego ,,gadżetu” mającego nawet charakter społeczny. Pytanie to, podobnie jak odpowiedź na nie, nie należą do najprostszych. Można jednak wytypować zbiór kryte-riów, jaki powinna spełniać „dobra” innowacja i następnie badać, czy są one spełnione dla konkretnego przypadku. Sprawdzianem wartości innowacji technicznych czy technologicznych jest zazwyczaj ich użyteczność ekonomiczna. Jednak innowacje społeczne, mające zaspokajać potrzeby społeczne, zazwyczaj nie mogą być oceniane przez pryzmat użyteczności ekonomicznej, bowiem często nie podlegają ekonomiza-cji. Opracowano więc alternatywne metody oceny wartości innowacji społecznych, a ważne wskazówki w tym zakresie można odnaleźć w procedurach selekcyjnych, przygotowanych na potrzeby konkursów na najlepsze innowacje społeczne, jak cho-ciażby w przypadku European Social Innovation Competition (2016 European Social
Innovation Competition, 2016, s. 8). Na ich podstawie można wyróżnić trzy
podsta-wowe kryteria takiej oceny: (1) kryterium odnoszące się do stopnia innowacyjności (oryginalności) proponowanego rozwiązania, (2) kryterium umożliwiające ocenę wpływu i skuteczność danej propozycji w kontekście określonego problemu społecz-nego oraz ocenę wagi samego problemu oraz (3) kryterium odnoszące się do stopnia skalowalności proponowanego rozwiązania, czyli możliwości implementacji danego rozwiązania do nowych warunków, sytuacji lub otoczenia. Ocena oparta na tych kry-teriach pozwala oszacować wartość danego rozwiązania.
Podstawową cechą innowacji społecznych, odróżniającą je od wielu innowacji technologicznych jest więc fakt, że po stronie podaży są one rezultatem zbiorowej podmiotowości, a po stronie konsekwencji doprowadzają do takich zmian w struktu-rze i jakości życia, które maksymalizują dobro wspólne i nie są okupione istotnymi kosztami społecznymi (np. rosnącymi dysproporcjami w poziomie życia albo bezro-bociem), jak to bywa w przypadku innowacji technologicznych czy biznesowych. Słabością innowacji społecznych w stosunku do technologicznych jest jednak to, że
W poszukiwaniu definicji innowacji społecznych 33
tylko w niewielkim stopniu da się je planować, przyspieszać bądź zdynamizować za pomocą określonych schematów czy procedur. Jedyną skuteczną metodą ich stymu-lowania jest wytwarzanie ogólnego klimatu współpracy i zaufania.
2.5. Podsumowanie
Choć w literaturze istnieje konsensus dotyczący tego, że innowacje społeczne wią-żą się z nowym wykorzystaniem czy zastosowaniem idei bądź pomysłów, to warto podkreślić, że idee czy pomysły same w sobie nie musza być nowe. Często bowiem innowacja społeczna związana jest z modyfikowaniem istniejących idei lub też wyko-rzystaniem ich w innych obszarach działań.
Równie powszechna wydaje się zgoda, że innowacje społeczne powinny być me-chanizmem osiągania zmian istotnych dla społeczeństwa jako całości. Brak jest jej natomiast w takich kwestiach, jak: skala rozpowszechnienia innowacji dotycząca roz-różnienia pomiędzy zmianami obejmującymi całe systemy społeczne lub zmianami zachodzącymi tylko w ich fragmentach (np. lokalnie) oraz zakresem zmian powodo-wanych innowacją dotycząca rozróżnienia pomiędzy przełomowymi innowacjami systemowymi a przyrostowymi, adaptacyjnymi zmianami uzależnionymi w znacznej mierze od kontekstu, którego dotyczą. Wynika to z faktu, iż niektórzy badacze kon-centrują się głównie na radykalnych zmianach w opiniach i promowaniu koncepcji innowacji społecznych, podczas gdy inni wskazują na często niewielkie zmiany za-chodzące w lokalnych kontekstach.
Dodatkowo, oprócz wielości poglądów dotyczących skali i zakresu zmian konsta-tujących innowację społeczną, istnieje wiele różnych poglądów dotyczących tego, co wyróżnia innowacje społeczne spośród innych typów innowacji, a w szczególności tego, jak i jakie podmioty społeczne mogą być zaangażowane w ich tworzenie, wdra-żanie i upowszechnianie. Niektóre definicje, jak choćby przywoływana już definicja F. Westley’a (2008, s. 7), są tak szerokie, że z powodzeniem mogą obejmować inne działania, np. prowadzenie działalności gospodarczej czy innowacje technologiczne. Inne definicje zakładające, że innowacje społeczne opracowywane i rozpowszechnia-ne są przez organizacje, których misją jest realizacja celów o charakterze społecznym (np. Mulgan i in., 2007, s. 146), ciążą w kierunku znacznie węższego ujmowania in-nowacji społecznych. Opiera się ono na rozróżnieniu między innowacjami społecz-nymi a innowacjami mogącymi przynosić wymierne korzyści ekonomiczne. W myśl jeszcze innych definicji, zgodnie z którymi innowacje społeczne pojawiają się na skrzyżowaniu działalności społeczeństwa, biznesu, administracji publicznej i organi-zacji pozarządowych (np. Bacon i in., 2008, s. 36), innowacje społeczne postrzega się jako produkt współpracy wielu różnych podmiotów w rozwijaniu nowych podejść do rozwiązywania problemów społecznych lub zaspakajania potrzeb społecznych.
Rozdział 2 34
Odmienny punkt widzenia przyjmowany jest przez badaczy zakładających, że in-nowacje tworzą wartość przede wszystkim dla społeczeństwa jako całości (np. Phills i in., 2008, s. 36). W ich ramach za oś podziału wyróżniającą innowacje społeczne od innych typów innowacji przyjmuje się linię rozróżnienia pomiędzy działaniami, które przynoszą korzyści prywatne, a tymi które przynoszą korzyści społeczne. Oznacza to, że nie jest istotne to, kto wprowadza innowacje społeczne, lecz jakie są rezultaty tych działań.
Wśród badaczy zajmujących się innowacjami społecznymi nierzadko artykułowa-ny jest pogląd, że przydatna definicja innowacji społeczartykułowa-nych wymaga rozróżnienia między innowacjami o charakterze biznesowym lub ekonomicznym, innowacjami technologicznymi a społecznymi. Ma to być pomocne w odróżnieniu tych inicjatyw, które nastawione są rynkowo i dla których główną motywacją ich prowadzenia jest chęć osiągnięcia zysku, od tych niekierowanych na realizację celów społecznych, gdzie motywacja finansowa nie pełni kluczowej roli. Mając to na uwadze, za innowa-cje społeczne należałoby uznać, takie innowainnowa-cje:
które są wynikiem działań wielu aktorów społecznych;
których oddziaływanie będzie ujawniać się po stronie korzyści społecznych; których skutki są nieprzewidywalne i które mogą wahać się w zależności od
kontekstu, w jakim zachodzą.
Takie ujmowanie innowacji społecznych otwiera wiele potencjalnych pytań ba-dawczych dotyczących różnic między innowacjami społecznymi a innymi typami innowacji w odniesieniu do:
genezy pomysłów, które stanowią zalążek późniejszych innowacji;
procesów przekształcania, takich pomysłów w konkretnych realiach społecz-nych;
łatwości, z jaką innowacje mogą być upowszechniane;
łatwości, z jaką mogą one być dostosowane do różnych kontekstów i/lub zaspo-kajania różnych potrzeb.
Bibliografia
Brooks H., 1982. Social and technological innovation. W: B. Sven, E.W. Colglazier Jr. (red.), Managing
innovation. Elmsford, New Jork: Pergamon Press, 9–10.
Bacon N. i in., 2008. Transformers: How local areas innovate to address changing social needs. NESTA, London.
Cajaiba-Santana G., 2014. Social innovation: Moving the field forward, A conceptual framework.
Tech-nological Forecasting & Social Change, 82, s. 42–51.
Caulier-Grice J. i in., 2010. Study on Social Innovation. A paper prepared by the Social Innovation
eXchange (SIX) and the Young Foundation for the Bureau of European Policy Advisors. The Young
Foundation, London.
Christensen C.M. i in., 2006. Disruptive Innovation for Social Change. Harvard Business Review, 12(84), s. 94–101.
W poszukiwaniu definicji innowacji społecznych 35
Ćwiklicki M., Tarnawska K., 2012. Udział jednostek sektora publicznego w tworzeniu specyficznych innowacji. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica, 265, s. 25–33.
Edwards-Schachter M.E. i in., 2012. Fostering Quality oh Life through Social Innovation: A Living Lab Methodology Study Case. Review of Policy Research, 6(29), s. 672–692.
Eggers W.D., Macmillan P., 2014. Rewolucja rozwiązań. Wydawnictwo Poltext, Warszawa.
Hochgerner J., 2012. New Combinations of Social Practices in the Knowledge Society. W: H.W. Franz, J. Hochgerner, J. Howald (red.), Challenge Social Innovation, Potentials for Pusiness, Social
Enterepreneurship, Walfare and Civity Society, Springer-Verlag, Berlin–Heidelberg, s. 87–104.
Hubert A. (red.), 2010. Empowering people, driving change: Social innovation in the European Union. Publications Office of the European Union, Luxemburg.
Jędrych E., 2013. Inwestowanie w innowacje społeczne w organizacjach gospodarczych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Knop L. i in., 2014. Innowacje społeczne w kreatywnej Europie w perspektywie strategii Europa 2020,
Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria Organizacja i Zarządzanie, z. 73, s. 239–253.
Kwaśnicki W., 2015. Innowacje społeczne – nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywności człowieka? W: W. Misztal, G. Chimiak, A. Kościański (red.), Obywatelskość wobec kryzysu: uśpieni
czy innowatorzy? Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa.
Ledyard J.O., 2008. Market failure. W: S.N. Durlauf, L.E. Blume (red.), The New Palgrave Dictionary of
Economics, wyd. 2, Palgrave Macmillan, London, s. 326–328.
Liagouras G., 2010. What can we learn from the failures of technology and innovation policies in the European periphery? European Urban and Regional Studies, 3(17), s. 331–349.
Little A.D., 2006. The innovation high ground: Winning tommorow’s customers using sustainability-driven innovation. Strategic Direction, 1(22), s. 35–37.
Machnik-Słomka J., 2011. Koncepcje i metody zarządzania innowacjami w organizacji. W: W. Howaniec, A. Madyda, W. Waszkielewicz (red.), Koncepcje, modele, metody i techniki zarządzania. Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała, s. 181–201.
Mulgan G. in., 2007. Social Innovation: what it is, why it matters and how it can be accelerated. Said Business School, Oxford.
Olejniczuk-Merta A., 2013a. Innowacje społeczne. Konsumpcja i Rozwój, 1(4).
Phills J.A. Jr i in., 2008. Rediscovering Social Innovation. Stanford Social Innovation Review, 4(6), s. 34–43.
Podręcznik z Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalno-ści naukowej i technicznej. 2005. OECD/European Communitie, Warszawa.
Podręcznik z Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalno-ści naukowej i technicznej. 2008. OECD/European Communitie, Warszawa.
Sempruch G., 2012. Innowacje społeczne – innowacyjne instrumenty polityki społecznej w projektach finan-sowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Zarządzanie Publiczne, 2(18), s. 33–45. Skawińska E. i in., 2014. Znaczenie innowacji społecznych w kształtowaniu wizerunku regionu jako
źródła przewagi konkurencyjnej. Przegląd Organizacji, 6, s. 6–13.
Steward F., 2006. Opponent note: ecoinnovation- enviromental benefits, economic growth and Job
crea-tion.
Tuziak A., 2013. Innowacyjność w endogenicznym rozwoju regiony peryferyjnego. Studium
socjologicz-ne. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Woźniak L. i in., 2004. Ekoinnowacje – nowy paradygmat, odmienna gospodarka, proekologiczna świa-domość przedsiębiorców. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, 1030, s. 682–688. Woźniak L. (red.) 2006,. Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw –
wyzwa-nia współczesności. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.
Wyrwa J., 2014. Innowacje społeczne w teorii nauk ekonomicznych. W: J. Wyrwa (red.), Innowacje
Rozdział 2 36
Netografia
Borzaga C., Bodini R., 2012. What to make of social innovation? Towards a framework for policy
development. Euricse Working Paper. Dostępny na: http://www.euricse.eu/wp-content/uploads/2015/03/
1338304696_n2082.pdf [dostęp: 22.09.2015].
Caulier-Grice J. i in., 2012. Defining Social Innovation. A deliverable of the project: The theoretical, empirical
and policy foundations for building social innovation in Europe (TEPSIE), European Commission
– 7th Framework Programme, European Commission, DG Research & Innovation, Brussels. Dostępny w: http://www.tepsie.eu/images/documents/TEPSIE.D1.1.Report.DefiningSocialInnovation.Part%201% 20-%20defining%20social%20innovation.pdf [dostęp 22.09.2015].
Committee for Scientific and Technological Policy (CSTP), 2011. Fostering Innovation to Address Social
Challenges. Dostępny w: http://www.oecd.org/sti/inno/47861327.pdf [dostęp: 22.09.2015].
European Comision, 2016. 2016 European Social Innovation Competition [online]. DG for Internal Market, Industry, Entrepreneurship and SMEs, Brussels. Dostępny w: http://ec.europa.eu/DocsRoom/documents/ 15545/attachments/1/translations/en/renditions/native [dostęp: 20.02.2016].
Fagerberg J., Verspagen B., 2009. Innovation studies – The emerging structure of a new scientific field,
Research Policy, 38. Dostępny w: ftp://ftp.ige.unicamp.br/pub/CT010/aula%201/Fagerberg.pdf [dostęp:
22.09.2015].
Kesselring A., Leitner M., 2008. Soziale Innovationen in Unternehmen. Study compiled by order of
the Unruhe Stiftung. Dostępny w: http://www.zsi.at/attach/Soziale_Innovation_in_Unternehmen_
ENDBERICHT.pdf [dostęp: 22.09.2015].
Olejniczuk-Merta A., 2013. Innowacje społeczne wobec społecznych i gospodarczych wyzwań Polski. W: Wizja 2050. Innowacje społeczne. Podsumowanie prac grupy roboczej w 2013, s. 12–15. Dostępny w: http://www.pwc.pl/pl/doradztwo-csr/wizja-2050/assets/broszura_wizja_2050_pl_innowacje_spoleczne_ podsumowanie.pdf [dostęp: 22.09.2015].
Orłowski W., 2013. Dlaczego Polsce niezbędne są innowacje społeczne? W: Wizja 2050. Innowacje
spo-łeczne. Podsumowanie prac grupy roboczej w 2013. Dostępny w: http://www.pwc.pl/pl/doradztwo-csr/
wizja2050/assets/broszura_wizja_2050_pl_innowacje_spoleczne_podsumowanie.pdf [dostęp: 22.09.2015]. Pol E., Ville S., 2009. Social innovation: buzz word or enduring term? The Journal of Socio-Economics, 38(6), s. 878–885. Dostępny w: http://ro.uow.edu.au/cgi/viewcontent.cgi?article=1699&context=commpapers [dostęp: 22.09.2015].
Roberts Y., 2008. New ways of doing. The Guardian, 11.08, Dostępny w: www.theguardian.com/ commentisfree/2008/aug/11/welfare.health [dostęp: 25.09.2015].
Westley F., 2008. The Social Innovation Dynamic. University of Waterloo. Waterloo. Dostępny w: http://sig.uwaterloo.ca/sites/default/files/documents/TheSocialInnovationDynamic_001_0.pdf [dostęp: 22.09.2015].