Typologia klastrów

Mnogość definicji gron przekłada się na różnorodność ich typologii. Klasyfikowa-ne są więc według zasięgu, szerokości i głębokości, charakteru powiązań, rodzaju działalności, pochodzenia kapitału, sposobu powstania oraz poziomu innowacyjności i przepływu wiedzy.

Ze względu na zasięg, szerokość i głębokość wyróżnia się klastry lokalne, regio-nalne, krajowe oraz klastry wąskie, szerokie i głębokie (Business Clusters, 2001, s. 6). O zaliczeniu klastra do grupy klastrów lokalnych, regionalnych lub krajowych decy-duje rozpiętość powiązań podmiotów tworzących klaster. Do klastrów wąskich należą natomiast te składające się z jednego lub kilku sektorów, do szerokich te tworzone przez dużą liczbę branż pokrewnych i wspierających, a do głębokich te obejmujące wszystkie etapy łańcucha produkcyjnego.

Ze względu na charakter wewnętrznych powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami klastry mogą być określane jako:

 horyzontalne – przedsiębiorstwa wchodzące w skład klastra dostarczają na rynek podobne lub identyczne produkty, korzystają ze wspólnych technologii i umiejętności siły roboczej oraz wykorzystują do produkcji podobne surowce;  wertykalne – przedsiębiorstwa powiązane są w ramach relacji

kupujący–sprze-dawca.

Ze względu na rodzaj prowadzonej działalności klastry mogą mieć charakter:  przemysłowy – powstają w wyniku inicjatywy oddolnej, będącej wynikiem

hi-storycznej specjalizacji regionu lub charakteru innowacji technologicznej;  usługowy – mogą powstać w wyniku pojawienia się wysokiego popytu

we-wnętrznego lub w wyniku stymulacji władz lokalnych czy regionalnych bądź ośrodków naukowo-badawczych;

 rolniczy i wysokich technologii (technologiczny) – głównym czynnikiem po-wstania i rozwoju klastra jest bliska lokalizacja ośrodków naukowych (Skawiń-ska i Zalewski, 2009, s. 179).

Ze względu na stopień uzależnienia dominującej branży od lokalizacji wyróżnić można klastry:

 uzależnione od lokalizacji – są to takie grona, które swoje produkty i usługi kie-rują wyłącznie na rynek lokalny, oraz takie, które działają na rynkach global-nych, ale są całkowicie zależne od lokalnych zasobów naturalnych;

Rozdział 4 58

 niezależne od lokalizacji – są to grona działające w branży, która nie obliguje do koncentracji przedsiębiorstw w określonej lokalizacji (Business Clusters, 2001, s. 5).

Ze względu na pochodzenie kapitału przedsiębiorstw funkcjonujących w ramach klastrów wyróżniane są klastry:

 organiczne – zdominowane przez przedsiębiorstwa mające lokalnych właści-cieli;

 przeszczepione – zdominowane przez przedsiębiorstwa z udziałem kapitału za-granicznego (Enright, 2000, s. 11).

Ze względu na sposób powstania L. Mytelka i F. Farinelli dzielą klastry na:

 spontaniczne (potencjalne) – powstają w następstwie zaistnienia na określonym obszarze geograficznym warunków sprzyjających prowadzeniu działalności go-spodarczej. W ramach tej grupy wyróżniają ponadto klastry:

niesformalizowane – zbudowane są najczęściej z lokalnych mikro i małych przedsiębiorstw, charakteryzują się niskim poziomem technologicznym przedsiębiorstw, niskim poziomem specjalizacji, niskim poziomem innowa-cyjności, współpracy i wzajemnego zaufania;

zorganizowane – obejmują przedsiębiorstwa małe i średnie, charakteryzują się niskim poziomem technologicznym i innowacyjności, średnim poziomem specjalizacji i wysokim poziomem współpracy i wzajemnego zaufania; innowacyjne – są tworzone przez przedsiębiorstwa małe i duże, w których wszystkie warunki prowadzenia działalności kształtują się na wysokim po-ziomie.

 zaprojektowane – powstają w oparciu o wdrożenie modelu stworzonego w ra-mach polityki rozwoju regionalnego. Klastrami takimi są parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, centra przedsiębiorczości (Mytelka i Farinelli, 1998, s. 4–8).

Istotnym czynnikiem decydującym o dojrzałości, w tym innowacyjności klastra, jest stadium jego rozwoju. W literaturze wyróżnia się (A Practical Guide to Cluster

Development, 2004; Mikołajczyk i in., 2009, s. 19):

 Klastry embrionalne (inaczej: zalążkowe, rodzące się), tj. klastry znajdujące się we wczesnych fazach rozwoju. W fazie tej przedsiębiorstwa, które dostrzegły korzyści swojej lokalizacji, tworzą masę krytyczną, co wyzwala samonapędza-jący się mechanizm ich wzrostu. Klastry powstają dzięki dyfuzji wiedzy i inno-wacji albo dzięki przyciąganiu silnych liderów w branży. Na tym etapie funk-cjonowania grona istotną rolę pełni rząd i inne instytucje wspierające. Faza ta jest zwykle spontaniczna, niezaplanowana i niezamierzona.

 Klastry rosnące (inaczej: wzrostowe/ustabilizowane), tj. klastry postrzegane ja-ko mające możliwość dalszego rozwoju. Na tym etapie tworzą się wyspecjali-zowani dostawcy, firmy usługowe oraz rynki wykwalifikowanej siły roboczej. Pomiędzy przedsiębiorstwami następuje podział pracy. Powiększający się rynek

Klastry jako przykład sieci współpracy przedsiębiorstw 59

przyciąga naśladowców i konkurentów. Do grona dołączają inne podmioty pro-dukcyjne, usługowe, handlowe czy instytucjonalne. Tworzą się pozarynkowe nieformalne relacje pomiędzy uczestnikami klastra. Lokalna miękka i twarda in-frastruktura dostosowuje się do potrzeb przedsiębiorstw. Tworzy się lokalna przewaga konkurencyjna.

 Klastry dojrzałe, tj. klastry stabilne lub stojące przed trudnościami do dalszego rozwoju. Na tym etapie podmioty klastra opracowują strategie globalne, wpro-wadzają swoje produkty na rynki zewnętrzne, a czasami zaopatrują się poza klastrem.

 Klastry schyłkowe (inaczej upadające), tj. klastry, które osiągnęły już swój szczyt rozwoju, a ich siła obecnie słabnie. Przyczyną upadku klastra może być jego skostnienie i niezdolność do zmian, a także nadmierna konsolidacja struk-tury, która staje się barierą rozwoju przedsiębiorstw i ich innowacyjności. Mogą nią być również czynniki zewnętrzne, np. niespodziewane zmiany technolo-giczne. Klastry znajdujące się w tym stadium mają niekiedy szansę odrodzić się i wejść ponownie w cykl rozwoju.

W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele klasyfikacji, w których uwzględ-niony jest poziom innowacyjności i przepływy wiedzy w klastrze. Ze względu na po-ziom skomplikowania prowadzonych działań Gorynia i Jankowska (2007, s. 325) wyróżniają klastry:

 wysokie, w których prowadzone są działania charakteryzujące się wysokim po-ziomem zaawansowania technologicznego;

 niskie, w których prowadzone są działania charakteryzujące się niskim pozio-mem skomplikowania technologicznego.

Ze względu na intensywność przepływu wiedzy (w ramach łańcucha wartości) między przedsiębiorstwami a instytucjami B + R oraz przepływu wiedzy między pra-cownikami wyróżnia się (Góra, 2008, s. 100) klastry:

 kreujące wiedzę, w których występują wszystkie rodzaje przepływów wiedzy, a ich intensywność jest bardzo duża;

 absorbujące wiedzę, w których najbardziej intensywne są przepływy wiedzy towarzyszące integracji „wstecz” w ramach łańcucha wartości, również poza klastrami;

 wzmacniające wiedzę, w których najbardziej intensywne są przepływy wiedzy towarzyszące integracji „w przód” w ramach łańcucha wartości;

 samowystarczalne w zakresie wiedzy, w których najbardziej intensywne są nie-sformalizowane przepływy wiedzy między wszystkimi podmiotami, natomiast sformalizowane przepływy wiedzy występują przede wszystkim między pod-miotami klastra a podpod-miotami spoza klastra.

Istniejące klasyfikacje pozwalają dostrzec wieloaspektowość i złożoność pojęcia zarówno w teorii, jak i praktyce gospodarczej.

Rozdział 4 60