szansą rozwoju gospodarczego w Polsce
10.2. Istota innowacji ekologicznych
Pojęcie innowacyjności ewoluuje. Przyjmuje się często, że „innowacją jest nowy bądź znacząco poprawiony produkt (dobro lub usługa) wprowadzony na rynek lub wprowadzenie w przedsiębiorstwie nowego lub znacznie poprawionego procesu. In-nowacje korzystają z wyników rozwoju technologicznego, nowych kombinacji istnie-jącej technologii lub wykorzystania innej wiedzy pożądanej przez przedsiębiorstwo” (Woźniak i in., 2006, s. 57).
Z uwagi na większą złożoność i inną hierarchię celów ekoinnowacje znacznie róż-nią się od innowacji w sensie ogólnym. W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji innowacji ekologicznych (ekoinnowacji). Nie podejmując się ich głębszej analizy, autorki pracy przedstawiają najważniejsze z nich.
Innowacje ekologiczne mogą być definiowane jako „innowacje, które składają się z nowych lub zmienionych procesów, praktyk, systemów i produktów, które
korzy-Innowacje ekologiczne szansą rozwoju gospodarczego w Polsce 153
stając z zasobów środowiska, jednocześnie przyczyniają się do jego ochrony” (Jarża, 2013, s. 10). Według klasycznej definicji ekoinnowacja jest to nowy produkt, który zapewnia wartość dla klienta i dla biznesu, a jednocześnie znacząco obniża negatywny wpływ na środowisko (James, 2001). Zgodnie z kolejną definicją jako ekoinnowację należy rozumieć „zamierzone postępowanie cechujące się przedsiębiorczością, obej-mujące etap projektowania produktu i zintegrowane zarządzanie nim w ciągu jego cyklu życia, które przyczynia się do proekologicznego unowocześniania społeczeństw epoki przemysłowej dzięki uwzględnieniu problemów ekologicznych przy opracowa-niu produktów i związanych z nimi procesów. Ekoinnowacje prowadzą do zintegro-wanych rozwiązań mających na celu zmniejszenie nakładów zasobów i energii, jedno-cześnie podnosząc jakość produktu i usługi. Innowacja technologiczna jest jednym ze sposobów ekoinnowacji” (Carley i Spapens, 2000, s. 157). Dla niektórych autorów innowacją są „wszelkie nowe formy działań zmierzających do znacznego i widoczne-go postępu w kierunku realizacji celu w postaci zrównoważonewidoczne-go rozwoju, poprzez ograniczanie oddziaływania na środowisko lub osiąganie większej skuteczności i od-powiedzialności w zakresie wykorzystywania zasobów, w tym energii” (Prystrom, 2013, s. 83). Z kolei według autorów innej definicji ekoinnowacje składają się z no-wych lub zmodyfikowanych procesów, technik, praktyk, systemów i produktów, które pozwalają wyeliminować lub zredukować szkodliwe oddziaływanie na środowisko (Kemp i in., 2004, s. 70).
W Polsce ekoinnowacja została zdefiniowana w sposób kompleksowy dopiero w 2009 r. przez Główny Urząd Statystyczny (GUS). Definicja ta określa ekoinnowa-cje jako „innowaekoinnowa-cje przynoszące korzyści dla środowiska, jako nowy lub istotnie ulepszony produkt (wyrób lub usługa), proces, metodę marketingową lub organizacyj-ną, które przynoszą korzyści dla środowiska w porównaniu z rozwiązaniami alterna-tywnymi” (GUS, 2010, s. 48).
Na szczeblu europejskim zdefiniowania pojęcia innowacji ekologicznych podjęły się również m.in. Komisja Europejska (KE), Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organisation for Economic Co-operation and Development – OECD) oraz Eurostat. Komisja Europejska określa ekoinnowacje jako „formę innowacji, któ-rych celem jest znaczący i dający się udowodnić postęp w kierunku realizacji celów zrównoważonego rozwoju przez redukcję wpływu na środowisko lub osiągnięcie bar-dziej efektywnego i odpowiedzialnego użycia naturalnych zasobów włączając energię” (Competivenes and Innovation...).
Co więcej, teorie ekoinnowacji można i należy rozpatrywać w ujęciu wąskim i sze-rokim. Ujęcie szerokie ekoinnowacji z jednej strony dotyczy rozwiązań z działalności przedsiębiorstwa oraz rozwiązań instytucjonalnych i społecznych, z drugiej natomiast jest warunkiem koniecznym trwałego zrównoważonego rozwoju, wzrostu dobrobytu społecznego i poprawy jakości życia. Celem ekoinnowacji jest w ujęciu szerokim zapewnienie trwałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa w wymiarze micznym bez szkody dla jakości środowiska przyrodniczego lub w wymiarze
ekono-Rozdział 10 154
micznym przy minimalnym uszczerbku tego środowiska z pełną odpowiedzialnością wobec społeczeństwa. W ujęciu wąskim (zawężonym) ekoinnowacje koncentrują się głównie wokół rozwiązań technologicznych z uwzględnieniem środowiska przyrodni-czego. Są one zawężone i nie są zintegrowane z całą działalnością przedsiębiorstwa (Przychodzień, 2015).
Za podstawowy cel innowacji ekologicznych należy więc uznać korzyści dla dowiska, tj. redukcję negatywnego oddziaływania działalności gospodarczej na śro-dowisko przyrodnicze poprzez obniżenie energochłonności, redukcję zużycia zasobów naturalnych lub zmniejszenie emisji szkodliwych substancji (Ottman i in., 2006). W związku z tym ekoinnowacja jest taką innowacją, która dąży z jednej strony do redukcji obciążenia środowiska, a z drugiej do osiągnięcia określonej wydajności śro-dowiska. Innowacje ekologiczne realizują politykę redukcji presji na środowisko, wy-korzystując rozwiązania proekologiczne. Ekoinnowacyjnym rozwiązaniem jest takie, które jest innowacyjne w stosunku do rozwiązania najbardziej nowoczesnego (Jarża, 2013). W związku z tym w pracy przyjęto, że ekoinnowacje obejmują wytwarzanie i zastosowanie nowych wyrobów, usług, procesów, systemów i procedur w celu za-spokojenia potrzeb ludzkich i zapewnienia lepszej jakości życia przy jednoczesnej minimalizacji zużycia zasobów naturalnych oraz emisji zanieczyszczeń do środowiska na jednostkę wyrobu lub usługi w całym cyklu życia w porównaniu z rozwiązaniami alternatywnymi (Kemp i in., 2007).
Innowacje ekologiczne zależą od wielu różnych czynników i powinny być rozpa-trywane wieloaspektowo. Głównym czynnikiem sprzyjającym ich rozwojowi są regulacje prawne, przy czym istotną rolę odgrywają także inne czynniki związane z warunkami rynkowymi, jak również technologiczne możliwości firm. Ważnymi czynnikami są ponadto oszczędności osiągane dzięki wdrożeniu innowacji środowi-skowych. Ekoinnowacje są również silnie skorelowane z innowacjami produktowymi i procesowymi, a wpływ na ich wdrażanie mają funkcjonujące systemy zarządzania środowiskowego, jak również ich poziom i jakość.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się najczęściej ekoinnowacje: technologiczne, np. produkty i procesy;
społeczne, np. zachowania czy nawyki konsumpcyjne;
organizacyjne, np. ekoaudyty, zielone B + R (badania i rozwój);
instytucjonalne, np. platformy współpracy, nieformalne grupy, sieci powołane w celu zajmowania się kwestiami środowiskowymi (Foltynowicz, 2009). Ekoinnowacje, ze względu na ich przedmiot, można również podzielić na:
Innowacje produktowe, w efekcie których w obszarze ochrony środowiska po-wstają wyroby i usługi całkowicie nowe (o nowych cechach lub zastosowa-niach) lub też znacząco zmienione zostają wyroby i usługi już istniejące. Celem innowacji produktowych jest realizacja celów ekologicznych, w wyniku czego powstają nowe lub znacząco udoskonalone produkty w zakresie swoich celów lub zastosowań, np. zastępowanie środków produkcji materiałami o
ulepszo-Innowacje ekologiczne szansą rozwoju gospodarczego w Polsce 155
nych cechach, wprowadzanie produktów energooszczędnych, przyjazne dla środowiska tworzywa sztuczne.
Innowacje procesowe (technologiczne), które wprowadzają znaczące zmiany w metodach produkcji (technologii, urządzeń czy oprogramowania) i/lub do-starczania produktów, równocześnie spełniających kryterium celowości i dzie-dziny związanej z ochroną środowiska i ekorozwojem (instalacja nowej lub ulepszonej technologii produkcji pozwalające ograniczyć negatywne oddziały-wanie na środowisko naturalne).
Innowacje marketingowe, które polegają na wdrożeniu nowej metody marke-tingowej związanej ze znacznymi zmianami w projekcie lub konstrukcji pro-duktu/opakowania, dystrybucji, promocji, ze szczególnym uwzględnieniem zasad proekologicznych lub kształtowaniem świadomości ekologicznej, np. zmiany opakowania, nowego znaku towarowego, promocji i dystrybucji pro-duktu lub usługi, a także sposobu kształtowania cen.
Innowacje organizacyjne, które są związane ze zmianą organizacji miejsca pra-cy, zasad działania czy stosunków firmy z otoczeniem przy jednoczesnym roz-wijaniu świadomości ekologicznej i zdolności do realizacji zadań związanych z ekorozwojem i rozwojem zrównoważonym, np. powołanie formalnych lub nieformalnych zespołów roboczych, realizujących zadania związane z działal-nością proekologiczną, wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego, np. ISO14000. Przykładem może powołanie formalnych lub nieformalnych zespo-łów roboczych realizujących zadania związane z działalnością proekologiczną, wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego, np. ISO 14000 (OECD, 2005; Ziółko i Mróz, 2015).