Pojęcie i istota klastra

Pojęcie grona (ang. cluster) jako grupy podobnych rzeczy znajdujących się blisko siebie zostało po raz pierwszy użyte w 1990 r. przez Michaela E. Portera w książce

Competitive Advantage of Nations, skąd przetłumaczone jako klaster trafiło do

pol-skiej terminologii ekonomii i zarządzania. W literaturze polskojęzycznej używa się obu określeń, tj. grono i klaster.

W świetle definicji M. E. Portera grona (ang. clusters) to „geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczą-cych usługi, firm działająświadczą-cych w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w po-szczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących” (Porter, 2000, s. 16).

W literaturze istnieje wiele różnych definicji klastra, które można pogrupować we-dług następujących kryteriów:

Klastry jako przykład sieci współpracy przedsiębiorstw 55

 Geograficzna koncentracja podmiotów ze szczególnym uwzględnieniem wydaj-ności, specjalizacji lub organizacji systemu produkcyjnego. Klaster definiowany jest jako „geograficzna koncentracja przedsiębiorstw, które dzięki wspólnej lokalizacji uzyskują większą wydajność” (Doeringer i Terkla, 1995, s. 225). Pod-kreśla się, że klaster to aglomeracja przedsiębiorstw powiązanych silną specjali-zacją i wymianą handlową, skoncentrowanych na określonym obszarze geogra-ficznym, charakteryzujących się określonym profilem gospodarczym (Altenburg i Meyer-Stamer, 1999, s. 1694). Według Komisji Europejskiej klaster to sposób organizacji systemu produkcyjnego, dla którego charakterystyczna jest geogra-ficzna koncentracja podmiotów gospodarczych i innych organizacji wyspecjali-zowanych we wspólnej dziedzinie działalności, rozwijających wzajemne relacje o charakterze rynkowym i pozarynkowym, przyczyniających się do innowacyj-ności i konkurencyjinnowacyj-ności zarówno uczestników klastra, jak i całego terytorium (European Trend Chart..., 2003, s. 3).

 Komunikacja i dialog w ramach grona. Najbardziej charakterystyczna jest defi-nicja S.A. Rosenfelda, według którego klaster jest geograficznie ograniczoną koncentracja podobnych, powiązanych lub uzupełniających się przedsiębiorstw wykorzystujących aktywne kanały dla przeprowadzania transakcji bizneso-wych, komunikacji i dialogu, dzielących specjalistyczną infrastrukturę, rynek pracy i usługi oraz stojących w obliczu wspólnych szans i zagrożeń (Rosenfeld, 1997, s. 4–10). W opinii autora aktywne kanały są równie ważne jak koncentra-cja, gdyż bez ich występowania nawet krytyczna masa powiązanych firm nie stanowi lokalnego systemu produkcji ani nie jest systemem społecznym, a za-tem nie działa jak klaster. To właśnie dynamika klastra, a nie wielkość czy in-dywidualny potencjał firm, są kluczem do efektu synergii i tym samym jego konkurencyjności.

 Wymiar współpracy podmiotów tworzących klaster – wertykalny, horyzontalny i ponadsektorowy. Klaster jest skoncentrowanym przestrzennie skupiskiem przedsiębiorstw powiązanych w formie pionowych i poziomych relacji, które w ramach określonego segmentu rynku kooperują i konkurują ze sobą, korzy-stając przy tym ze wspólnej lokalnej infrastruktury wspierającej przedsiębior-czość, i posiadają wspólną wizję rozwoju (Cooke i Huggins, 2003, s. 52). We-dług P. den Hertoga klaster obejmuje podmioty, takie jak: dostawcy, klienci, ośrodki badawcze (uniwersytety, instytuty badawcze, usługi biznesowe oparte na wiedzy i instytucje pośredniczące), które dysponują uzupełniającymi się kompetencjami, są ze sobą połączone za pomocą łańcuchów produkcyjnych lub łańcucha wartości, udoskonalają wspólne procesy przemysłowe i produkty fi-nalne i uczestniczą w sieciach skupiających się na innowacji i rozwoju techno-logii (den Hertog i in., 2001, s. 151). Natomiast Knop twierdzi, że klaster to skoncentrowana na danym terytorium lub problemie grupa instytucji wywodzą-cych się z różnych środowisk, skupiona wokół różnych celów dająwywodzą-cych

podsta-Rozdział 4 56

wy do długotrwałej współpracy opartej na kapitale społecznym i generującej nową wartość dodaną (Knop, 2011, s. 44).

 Korzyści wynikające z funkcjonowania w ramach klastra. Przedsiębiorstwa kla-stra produkują i sprzedają podobne lub komplementarne produkty, stając w ten sposób w obliczu wspólnych wyzwań i możliwości. Koncentracja ta:

skutkuje korzyściami zewnętrznymi, takimi jak powstanie wyspecjalizowa-nych dostawców surowców i komponentów oraz rozwój specyficzwyspecjalizowa-nych sektorowych umiejętności:

sprzyja powstaniu specjalistycznych usług technicznych, administracyjnych i finansowych. Klastry tworzą sprzyjające warunki dla rozwoju sieci prywatnych i publicznych instytucji lokalnych wspierających lokalny rozwój gospodarczy poprzez promowanie kolektywnego uczenia się i dyfuzję innowacji przez formalną i nieformalną koordynację (Ceglie i in., 1999, s. 2).

W rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006 r. klaster określono jako przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów, które działają na rzecz roz-woju gospodarczego lub innowacyjności, a co najmniej połowę podmiotów funkcjo-nujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy. Na skupisko to składa się co naj-mniej 10 przedsiębiorców, którzy wykonują działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku województw, jednocześnie ze sobą konkurując i współpracując w ramach tych samych lub pokrewnych branż. Podmioty te powiązane są rozbudowaną siecią relacji o charakterze formalnym i nieformalnym (Rozporządzenie Ministra

Gospodar-ki z dnia 2 grudnia 2006 r...).

Można więc przyjąć, ze klaster jest wertykalnie i/lub horyzontalnie powiązaną grupą partnerów połączonych w sieć relacji, którzy funkcjonują w określonej prze-strzeni (najczęściej regionie), wykorzystują efekt synergii, jednocześnie współpracu-jąc ze sobą i konkuruwspółpracu-jąc.

Na podstawie przedstawionych definicji można stwierdzić, że klastry posiadają na-stępujące cechy wspólne:

 bliskość geograficzna (ang. proximity) – bliska odległość jest warunkiem pozy-tywnych skutków przenikania i korzystania z tych samych zasobów;

 powiązania (ang. linkages) – warunkiem koniecznym czerpania korzyści z geo-graficznej bliskości jest ukierunkowanie na osiąganie wspólnego celu;

 interakcje (ang. interactions) – konieczne jest istnienie pewnego poziomu ak-tywnych interakcji pomiędzy jego podmiotami;

 masa krytyczna (ang. critical mass) – efekty pozytywne pojawiają się wtedy, gdy interakcje zachodzą pomiędzy odpowiednio dużą liczbą firm (Ketels, 2004, s. 1).

W strukturze klastra wyróżnia się następujące elementy składowe: kluczowi uczest-nicy klastra, czyli tzw. jądro klastra, firmy z branż wspierających o wysokim stopniu specjalizacji (dostawcy maszyn, materiałów, surowców i półproduktów, instytucje otoczenia biznesu, firmy oferujące usługi finansowe i marketingowe), nowoczesne

Klastry jako przykład sieci współpracy przedsiębiorstw 57

publiczne i prywatne instytucje badawczo-rozwojowe, infrastruktura komunikacyjna i techniczna (infrastruktura drogowa, transportowa, telekomunikacja) i organizacje działające poza gronem, ale wspierające firmy działające w klastrze, np. agencje rzą-dowe.