Inspiracje czytelnicze – recenzje w sieci, polecenia kolegów i własna kwerenda

O tym, czy książka trafi do obiegu czytelniczego, rozstrzyga decyzja czytel-nika, o tym, że warto po nią sięgnąć. Przyjrzyjmy się, co w przypadku młodzie-żowych czytelników zadecydowało, że wybrali określone lektury. Wskazać tu należy na dwa najważniejsze dla nastolatków sposoby pozyskiwania informacji

o czytanych książkach – internet i kontakty z rówieśnikami i kolegami nastolet-nich czytelników (wykres 5.1). Obydwa są skorelowane z relacjami społecznymi, pierwszy w sposób zapośredniczony, drugi polega na bezpośrednich interakcjach społecznych.

Największe znaczenie dla piętnastolatków mają odnalezione w sieci dane i opinie o książkach, które warto czytać. Mogą być umieszczane na blo-gach, witrynach poświęconych książkom, autorom, stronach wydawnictw, na których znajdują się zapowiedzi wydawnicze, informacje o nowościach, reklamy i recenzje książek. Część z internetowych informacji ma również cha-rakter relacyjny, choć są zapośredniczone przez sieć – blogi i fora, portale, pozostawiające przestrzeń do zamieszczania opinii. Większość portali zawie-rających recenzje książek ma charakter interaktywny, możliwe są komen-tarze bądź dodawanie własnej oceny czy rekomendacji. Zainteresowani mogą śledzić opinie innych czytelników, szukać takich, które są bliskie ich horyzontom oczekiwań czytelniczych. Aż  37%  czytelników kierowało się swoim wyborem lektury czytanej w czasie wolnym sugestiami znalezionymi w sieci. Informacje o książkach w internecie znajdują przede wszystkim dziewczęta, które bardzo lubią czytać albo mają bardzo dobre oceny z języka polskiego (46%). Dziewczęta częściej niż chłopcy korzystają z takich wia-domości (wykres 5.1), ale takich dziewcząt jest mniej w wielkim mieście:

aż o 15 punktów procentowych niż czytelniczek mieszkających w małych miasteczkach.

Z poszukiwaniem informacji o książkach w sieci skorelowany jest też kapi-tał edukacyjny rodziców. Nastolatkowie, których rodzice mają wykszkapi-tałcenie najwyżej zasadnicze zawodowe najrzadziej korzystają z rad internetowych.

Warto odnotować ciekawą zależność istotną statystycznie mówiącą o tym, że aktywnością w korzystaniu z internetowych informacji o czytanych książkach wyróżniają się czytelnicy, w których domach znajdują się średniej wielkości księgozbiory. Korzystanie z sieci jako źródła wiedzy o książkach słabnie w okolicznościach, kiedy nastolatkowie mają w domu bardzo dużo książek (tylko 20% dziewcząt i 28% chłopców). Natomiast aż co druga dziewczyna, w której domu rodzinnym znajdują się średnio zasobne księgozbiory (mające 53–200 woluminów) inspiruje się w wyborze lektury wiadomościami znale-zionymi w sieci. Można zaryzykować twierdzenie, że mocna reprezentacja tradycyjnej, analogowej kultury czytelniczej w domu rodzinnym osłabia auto-rytet internetu, jako źródła wiedzy o książkach.

Wykres 5.1. Płeć nastolatków a źródła informacji o książkach czytanych w czasie wolnym, N = 1 794 (w procentach)

Z prasy drukowanej na papierze (recenzji i informacji o książkach, reklam w gazetach…) w księgarni, bibliotece, w domu

Bardzo często Często Czasami

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Z internetu (recenzji, informacji o książkach, stron wydawnictw, reklam,

Dla dorastających nastolatków grupa rówieśnicza jest bardzo ważną grupą odniesienia78 i autorytetem przy podejmowaniu decyzji co warto czytać.

Wymiana informacji o książkach z kolegami i rówieśnikami inspiruje co trzeciego czytelnika przy wyborze lektury. Jest to drugie pod wzglę-dem popularności źródło wiedzy o lekturach książkowych wykorzystywane przez 26% chłopców i 38% dziewcząt. Jest ono przede wszystkim świadectwem spo-łecznej komunikacji towarzyszącej czytaniu i skutecznie je wspierającej. Taki sposób pozyskiwania wiedzy o tym co warto czytać, jest w większym stopniu cechą wyróżniającą dziewczęcych postaw czytelniczych79. Porady koleżeńskie to także najbardziej zależny od środowiska społeczno-kulturowego sposób komu-nikowania się o książkach. Największy odsetek czytelników, którzy radzą się kolegów, co warto czytać występuje wśród czytelniczek z małych miasteczek i wsi. Również wyróżniają się chłopcy mieszkający w małych miasteczkach – aż 37% chłopięcych czytelników stamtąd słucha się koleżeńskich rekomendacji czytelniczych oraz 41% chłopców ze szkół z małych miasteczek; dla porównania średni odsetek dla chłopców ze szkół z innych miejscowości wynosi 22%. Światy społeczne w małych miastach sprzyjają bezpośredniej komunikacji i tworzeniu się publiczności czytelniczych. Jeśli bierzemy pod uwagę wykształcenie rodziców to najmniejszy odsetek korzystających z koleżeńskich rad zaobserwowano wśród młodych, których rodzice mają wyższe wyksztalcenie (26% ogółu badanych, kiedy ojcowie mają takie wykształcenie). A więc, można wysnuć wniosek, że w okolicznościach, kiedy środowisko domowe wyposażone jest w mniejszy kapitał kulturowy, a kultura czytelnicza jest w nim słabiej obecna, wówczas ważniejsze stają się relacje rówieśnicze, młodzi korzystają wówczas z inspira-cji do uczestnictwa w kulturze czytelniczej poza domem. Taką prawidłowość potwierdzają inne dane. Pomocne są tu informacje uzyskane z odpowiedzi na pytania pełniące funkcje wskaźników społecznego aspektu motywacji czytel-niczych. I tak stwierdzenie „chętnie czytam książki polecane przez kolegów i koleżanki” zyskuje potwierdzenie przede wszystkim dziewcząt: 55% badanych uczennic, a tylko 21% chłopców deklaruje, że bardzo lub trochę to zdanie do nich pasuje. W tym przypadku rówieśniczy obieg czytelniczy jest niezależny od domowych zasobów kulturowych i procesów socjalizacyjnych odbywanych w kręgu rodzinnym.

78 K. R. Wentzel, Social goals and social relationships as motivators of school adjustment, w: Social motivation. Understanding children’s school adjustment, ed. by J. Juvonen, K. R. Wentzel, Cambridge, New York 1996, s. 226–247.

79 Z. Zasacka, Wypożyczenia biblioteczne…, s. 413–432.

Nastoletni czytelnicy korzystają ze wsparcia bliskich przy wyborze czytanych książek. Najważniejsi z nich są również rówieśnicy w rodzinie, kuzyni, rodzeństwo – 13% czytelników, skorzystało z ich pomocy przy wyborze lek-tury. Taka relacja towarzysząca czytaniu jest obecna w różnych środowiskach społeczno-kulturowych, w których nastolatki dorastają. Jest jednak grupa, w któ-rej dwukrotnie częściej rozmawia się o książkach z rodzeństwem i kuzynami – są to czytelnicy lektur szkolnych.

Część młodzieży polega na radach rodziców w wyborze lektury pozaszkol-nej (dzieje się to niezależnie od środowiska społecznego, w którym dorasta):

ważniejsze są opinie matki – 11% czytelników skorzystało z jej opinii, a tylko 6%

z sugestii ojca. Ujawniła się szczególna okoliczność – prawdopodobieństwo, że ojciec skutecznie poleci książkę córce wyniósł zaledwie 3%, znacznie większy odsetek czytających chłopców – 11% – skorzystało z jego rady. Ojcowie, jak widać, raczej nie rozmawiają z córkami o tym, co warto czytać, zapewne rzadko też rozmawiają o innych sprawach, które ich dotyczą. Jednak są tacy, którzy nie poddają się tej regule, pomocny jest tu kapitał kulturowy: wyróżniają się ci, którzy mają wyższe wykształcenie, ojcowie mający wolne zawody, specjaliści z wyższym wykształceniem oraz mieszkający w mieście powyżej 500 tysięcy mieszkańców – aż 10% takich ojców potrafiło zarekomendować lekturę córce.

Również wysokie wartości indeksu socjalizacyjnego są skorelowane z większą częstotliwością rozmów o książkach z rodzicami.

Rozmowy z dziadkami i innymi osobami z rodziny dotyczą nielicznych nasto-latków – tylko 5% badanych czytało książki polecane przez takie osoby. Rady przekazywane w rodzinnym kręgu są skorelowane z rodzinnymi zabiegami socja-lizacyjnymi, które są często podejmowane w dzieciństwie badanej młodzieży.

N a u c z yc i e l , t o o b o k ro d z i c ó w o s o b a d o ro s ł a , k t ó r a m a podobny wpływ na nastoletnie spontaniczne wybory lekturowe.

Prawdopodobieństwo, że czytający gimnazjalista sięgnie po książkę polecaną przez nauczyciela wynosi 12%, najwyższe jest wśród chłopięcych czytelników niemających w domu ani własnych książek (18% takich chłopców) oraz chłopców mieszkających na wsi (20%). Nauczycielskie rady najmniej istotne są dla dzieci osób z wyższym wykształceniem (8%). A więc nauczyciel może być wsparciem w zainteresowaniu ucznia pozaszkolną lekturą szczególnie wówczas, gdy takiej pomocy uczeń nie znajduje w domu.

Bibliotekarz szkolny potrafi wpłynąć na spontaniczne, pozaszkolne wybory czytelnicze nielicznych czytelników – tylko 5% ogółu uczniów skorzy-stało z jego pomocy. Najwięcej zainteresowanych takim wsparciem, znajdujemy

wśród wiejskich gimnazjalistów – co dziesiąty chłopiec uczęszczający do wiej-skich gimnazjów rozmawia z bibliotekarzem o tym, co warto czytać. Tylko nie-liczni pozostali uczniowie sięgają po rady u bibliotekarza szkolnego – a żaden z wielkiego miasta.

Chociaż biblioteki publiczne są istotnym źródłem książek czytanych poza szkolnym obowiązkiem to wpływ bibliotekarza z takich bibliotek na wybór czytanej lektury jest marginalny – dotyczy tylko 3% czytelników:

średnio tylko 2% w miastach, 4% uczniów mieszkających na wsi i gimnazjalistów nie mających w ogóle w domu książek. Jest to istotna informacja świadcząca o tym, że nastolatki przychodzą do biblioteki z gotowym pomysłem na lekturę.

Część z nich samodzielnie wyszukuje w bibliotece interesujące ich książki, biblio-tekarka albo bibliotekarz nie potrafią inspirować nastolatków do wyboru lektur.

Warto przyjrzeć się bliżej przyczynom tego zjawiska.

Decyzje o lekturze są także podejmowane samodzielnie, w samotności, bez rad innych osób: nastoletni czytelnicy również samodzielnie wyszukują interesujące ich książki, przeglądają oferty księgar-skie i biblioteczne, zasoby domowej biblioteczki. W ten sposób podjęło decyzję o wyborze lektury 28% badanych czytelników, w tym więcej dziewcząt (wykres 5.1). Jest to sposób wynajdowania pomysłu, wskazującego na to, co warto przeczytać, bardziej popularny wśród osób, które bardzo lubią czytać oraz które posiadają najbogatsze własne i domowe księgozbiory. Taka strategia czytelnicza jest świadectwem nie tylko samodzielności czytelnika, ale też większego doświadczenia lekturowego, znajomości własnych upodobań i zainteresowań, a także miejsc, gdzie inspiracje czytelnicze można znaleźć.

Jest jeszcze jeden sposób ułatwiający wybór książki do czytania, niewymaga-jący pomocy innych osób – jest nią znajomość autora. Aż 16% czytelników podjęło się lektury książki, której autor był już im znany. W tej grupie czytel-niczej znalazło się najmniej uczniów wiejskich, a najwięcej tych, którzy lubią czytać lub mają zasobne księgozbiory oraz ich rodzice mają co najmniej wyższe wykształcenie. A więc, co nie dziwi, jest to sposób wyboru spontanicznej lek-tury stosowany przez osoby mające już własne i środowiskowe doświadczenie w uczestnictwie w kulturze czytelniczej.

Po czterech latach

Zmiany i ciągłość w sposobach zdobywania informacji o książkach wskazują na wyraźny awans internetu, w 2017 roku okazał się on najważniejszym źródłem inspiracji czytelniczych. Cztery lata wcześniej internet znajdował się wśród

trzech najpopularniejszych źródeł rad o tym co warto czytać, szczególnie istotny był dla chłopców. Częstotliwość korzystania z tej funkcji internetu po czterech latach znacznie wzrosła, średnio o 11 punktów procentowych. Pozostałe źró-dła porad mają bardzo podobny zasięg, świadczy to o stałości młodzieżowego obiegu książki.

5.3. Zakupy, wypożyczenia, prezenty – sposoby pozyskiwania książek