Zakupy, wypożyczenia, prezenty – sposoby pozyskiwania książek czytanych w czasie wolnym

Nastoletni czytelnicy korzystają z wielu form dostępu do książek. W badaniu z 2017 roku wyróżniało się szczególnie mocno kupowanie. Co trzeci piętnastola-tek samodzielnie kupił przynajmniej jedną książkę z dwóch ostatnio przeczyta-nych80. Jednocześnie rodzice kupują nastolatkom książki – dotyczy to 16% czy-telników. Okoliczność, kiedy czytana książka mogła zostać kupiona wcześniej, ma w zastosowanym w badaniu pytaniu oddzielną możliwą odpowiedź: „była w domu”. Najważniejszym sposobem zaopatrywania się w książki polskich pięt-nastolatków są więc samodzielne zakupy. Jeśli uwzględnimy również książki kupowane przez rodziców, to wówczas okazuje się, że co drugi czytający książki w czasie wolnym zdobył je kupując. Jest to pierwsze i dwukrotnie ważniejsze źródło lektur w stosunku do pozostałych (wykres 5.2). Wysoka pozycja zakupów wśród innych form dostępu do książki wskazuje, na to, że w wyborach lekturo-wych nastolatków powinny dominować nowości albo aktualne wydania znanych już wcześniej tytułów. Porównując z wynikami badania wcześniejszego o cztery lata, dostrzegamy wzrost znaczenia zakupów książkowych wśród dziewcząt – wyniósł aż 14 punktów procentowych. W efekcie obecnie proporcjonalnie więcej dziewcząt (37%) niż chłopców (32%) kupuje sobie książki i je czyta. Kupowanie książek jest nadal częściej praktyką miejską, najmniejszy odsetek nastolatków kupujących książki należy do mieszkańców wsi i uczniów wiejskich szkół. Na wzrost prawdopodobieństwa kupowania sobie książek wpływa przede wszyst-kim pozytywny stosunek wobec czytania – aż 51% chłopców, którzy bardzo lubią czytać kupuje sobie książki. Odnotowano też związek istotny statystycznie między samodzielnym kupowaniem czytanych książek przez piętnastoletnich uczniów a poziomem wykształcenia ich rodziców (p<0,05), najwyższy odsetek kupujących sobie książki jest wśród dzieci osób z wyższym wykształceniem.

80 W badaniu pytano o sposoby uzyskiwania dwóch ostatnio przeczytanych w czasie wolnym książek.

Aż 44% chłopięcych czytelników spontanicznych81 (takich, którzy nie czytają lektur szkolnych, jedynie czytają książki poza obowiązkiem szkolnym) kupiło i przeczytało co najmniej jedną książkę w 2017 roku.

Biblioteki publiczne, szkolne i prezenty książkowe to trzy sposoby pozyskiwa-nia książek mające zbliżoną popularność, posiadają różne konteksty kulturowe i społeczne uwarunkowania.

Różnica między popularnością biblioteki publicznej i szkolnej jest znikoma, sięga zaledwie 2 punktów procentowych (wykres 5.2 i 5.3). Ciekawe jest to, że korzystanie z biblioteki szkolnej nie ma związku z tym, czy czytelnik lubi czytać, natomiast publicznej tak.

Biblioteki publiczne są źródłem lektur czytanych przez 17% czytelników książek w czasie wolnym. Użytkownicy bibliotek publicznych wyróżniają się tym, że lubią czytać książki

Nowością w porównaniu z wynikami z poprzedniego badania jest wyraźny spadek, aż o 17 punktów procentowych, odsetka czytelniczek znajdujących w bibliotekach publicznych atrakcyjne dla nich lektury, po które sięgają spon-tanicznie, poza szkolnym obowiązkiem. W 2013 roku (podobnie było w poprzed-nich dwóch badaniach w 2010 i 2003) było to najważniejsze dla dziewcząt źródło książek czytanych w czasie wolnym, obecnie zajmuje równorzędne miejsce z trzema innymi.

Wśród dziewcząt, mimo że czytają więcej w czasie wolnym niż kilka lat temu, to mniej potrzebne okazały się biblioteki publiczne, a inne formy pozyskiwania książek, przede wszystkim zakupy, zyskały na znaczeniu. W efekcie tej zmiany chłopcy „dogonili” (w porównaniu z wynikami z 2013 roku) dziewczęta – obec-nie, podobnie często jak one, korzystają z bibliotek publicznych. Biblioteki są dla nich drugim pod względem ważności źródłem zaopatrywania się w książki.

Wśród gimnazjalistów korzystających z bibliotek publicznych szczególnie wyróżniały się dziewczęta ze szkół wiejskich – wśród nich występuje najwięk-szy odsetek czerpiących stamtąd lektury spontaniczne: 23% czytelniczek wiej-skich, następnie dziewczęta mieszkające w małych miastach – co piąta z nich czytała książki pożyczane z takich bibliotek. Warto odnotować również dużą popularność bibliotek publicznych wśród mieszkańców małych miasteczek oraz dużych miast – od 100 do 500 tysięcy mieszkańców – aż 21% uczniów ze szkół znajdujących się w tych miejscowościach przyznało, że czytane ostatnio książki wypożyczyło z biblioteki publicznej (wykres 5.3). Najniższy odsetek czytających

81 Rozdz. 3, Czytelnicy i nieczytelnicy, s. 33.

książki z biblioteki publicznej stanowią uczniowie mieszkający w wielkich mia-stach powyżej pół miliona mieszkańców (6% dziewcząt, 7% chłopców). Drugą, istotną zmianą w porównaniu z wynikami z 2013 roku, jest wzrost znaczenia biblioteki szkolnej jako źródła książek czytanych w czasie wolnym, przy jedno-czesnym spadku zainteresowania bibliotekami publicznymi.

Wykres 5.2. Płeć nastolatków a sposoby pozyskiwania książek czytanych w czasie wolnym, N = 1 794 (w procentach)

Kupiłam/em sam(a) z internetu-napisz, z jakich korzystałaś/eś stron?

Wykres 5.3. Miejsce zamieszkania a sposoby pozyskiwania książek czytanych w czasie wolnym, N = 1 794 (w procentach)

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Kupiłam/em sam(a)

Kupili mi ją rodzice, opiekunowie

Wypożyczyłam/em z biblioteki publicznej

Dostałam/em ją w prezencie

Wypożyczyłam/em z biblioteki szkolnej

Była w domu

Pożyczałam/em od kolegów

Pożyczyłam/em od rodziny

Korzystałam/em z innych źródeł

Wypożyczyłam/em z innej bibliotek (np. parafialnej) Pobrałam/em z iternetu – napisz, z jakich korzystałaś/eś stron?

Miasto poniżej 20 tys.

Miasto od 20 do 100 tys.

Miasto

od 100 do 500 tys.

Miasto powyżej 500 tys.

Wieś Ogółem

Jest to sposób dostępu do książek, którego wykorzystane jest najbardziej zróż-nicowane i zależne od środowiska społecznego nastolatków. Najwyższy odsetek wypożyczających książki z bibliotek szkolnych należy do uczniów uczęszczają-cych do wiejskich szkół i mieszkająuczęszczają-cych na wsi (21%). W tym przypadku wyjąt-kowo nie ma różnicy między dziewczęcymi i chłopięcymi czytelnikami w często-tliwości wykorzystywania bibliotek szkolnych. Istnieje też statystycznie istotna zależność między poziomem wykształcenia rodziców, a wypożyczaniem książek z bibliotek szkolnych (χ2=50,5; p<0,001): tylko 5% chłopców i 4% dziewcząt, któ-rych ojcowie mają wyższe wykształcenie czerpało książki z bibliotek szkolnych i aż 18% chłopców i 23% dziewcząt, których ojcowie mają wykształcenie zasad-nicze zawodowe. Płeć młodzieży najmocniej różnicuje dwa sposoby pozyskiwa-nia książek: czerpanie ich z domowej biblioteczki oraz pożyczanie od kolegów.

Oba sposoby są bardziej popularne wśród dziewcząt (p<0,05). Najczęściej też znajdują w domu atrakcyjne dla siebie książki czytelnicy, którzy samodzielnie kolekcjonują książki i mają zasobne własne biblioteczki.

Odwrotna sytuacja niż w przypadku korzystania z księgozbioru bibliotek szkolnych ma miejsce w odniesieniu do czytania książek, które otrzymało się w prezencie. Najrzadziej dostają je chłopcy mieszkający na wsi (8%), dużo częściej chłopcy mieszkańcy miast (średnio 17%, p<0,05). Warto odnotować, że prezent książkowy, który okazał się udany (bo został przeczytany), doty-czy najczęściej chłopców, którzy mają piątkę z języka polskiego i lubią doty- czy-tać. Prezenty czytane są dawane w sposób przemyślany, najczęściej trafiają do tych chłopców, którzy bardzo lubią czytać. Dziewczęta dostają książkowe prezenty i czytają je podobnie często, niezależnie od środowiska, w którym dorastają82.

Kolejne źródło lektur czytanych w czasie wolnym, z którego skorzystało 13% nastolatków, to pożyczanie książek od kolegów. Wymiana książkowa z kole-gami to istotny element społecznego aspektu motywacji czytelniczych, które wspierają czytanie istniejącymi już relacjami społecznymi. Ten wymiar moty-wacji czytelniczych bardziej odpowiada dziewczętom niż chłopcom. Wymiana koleżeńska odbywa się najrzadziej w rodzinach o wyższym kapitale edukacyj-nym – zaledwie 4% chłopców, których rodzice mają wyższe wykształcenie poży-cza książki od kolegów.

Internet jako źródło czytanych w czasie wolnym książek zajmuje, tak samo jak cztery lata temu, ósme miejsce pod względem popularności wśród nastoletnich

82 Rozdz. 4, Transmisja wzorów czytelniczych w rodzinie, s. 47.

czytelników i ma podobny wśród nich zasięg – dotyczy 8% czytających książki, w podobnym stopniu dziewcząt i chłopców. A więc, pomimo, że uczniowie czytają coraz więcej informacji poświęconych książkom online, to częściej nie pobierają tych książek z internetu. Jeśli decydują się na taki sposób zdobycia lektury to robią to osoby, które nie mają bogatych księgozbiorów domowych.

Żaden chłopięcy czytelnik, który ma w domu więcej niż 500 książek oraz gdy ma więcej niż 60 własnych książek nie pobrał z internetu ostatnio czytanej przez siebie książki. Zrobiło to tylko 5% takich osób mających w domu więcej niż 200 woluminów.