Trendy w aktywności czytelniczej nastolatków

3.4.1. Typy gimnazjalnych czytelników

Aby bliżej przyjrzeć się prawidłowościom zróżnicowań w postawach czytelni-czych gimnazjalistów wyodrębniono typy nastoletnich czytelników. Utworzono je na podstawie deklaracji badanych dotyczących trzech obserwowanych w bada-niu form aktywności czytelniczej: czytania książek w ciągu roku (od stycznia do połowy listopada), czytania lektur od początku roku szkolnego (od września do połowy listopada), częstotliwości w ciągu roku czytania książek w czasie wolnym.

Wyróżniono cztery typy podstawowe czytelników: szkolnych, spontanicznych, aktywnych i systematycznie aktywnych (Aneks, R. 3, tabela 5, tabela 6).

Czytelnicy szkolni to osoby, które zadeklarowały, że czytały lektury szkolne w trzeciej klasie gimnazjum, ale nie czytały żadnej książki poza szkol-nym obowiązkiem w ciągu roku, kiedy było realizowane badanie. Uczniowie, którzy nie mają własnych potrzeb czytelniczych, ale jednak realizują szkolny obowiązek lekturowy stanowią 22% ogółu badanych. W tej grupie czytelniczej zdecydowanie przeważają chłopcy – jest ich 31% a dziewcząt zaledwie 13%

(p<0,05). Niższa frekwencja chłopców w tej kategorii jest efektem ich znacznie mniejszego zainteresowania czytaniem pozaszkolnym. Szczególnie wyróżniają się wiejscy chłopcy – wśród nich jest 36% czytelników szkolnych. Jeśli stosun-kowo pilnie podporządkowują się szkolnemu obowiązkowi lekturowemu, często

nie posiadają już własnych zainteresowań czytelniczych, książka jest nieobecna w ich stylu życia.

Czytelnicy spontanic zni to osoby, które zadeklarowały, że czytały w okresie objętym obserwacją co najmniej jedną książkę w czasie wolnym, ale nie czytały lektur szkolnych. Pomimo, że mają swoje własne wybory lekturowe, w tej grupie są osoby sporadycznie i przypadkowo czytające książki i takie co czytają dużo książek, ale nie mają na tyle zinternalizowanego obowiązku szkol-nego i wystarczającej motywacji zewnętrznej, aby rozpocząć lekturę, choćby jednej książki polecanej przez nauczyciela lub świadomie kontestują szkolny obowiązek. W 2017 roku do tej grupy trafił co dziesiąty badany – 11% chłopców, 9% dziewcząt. Jest to nieliczna grupa, której członkowie pochodzą z różnych środowiskach społecznych, trochę mniej z małych miasteczek i wsi. Największy odsetek czytelników spontanicznych (19%) znajdujemy wśród dziewcząt mają-cych największe własne księgozbiory, to znaczy powyżej 60 woluminów – są to więc, te osoby, które kontestują szkolne czytanie, ale mają własną, alternatywną kulturę czytelniczą.

Czytelnicy aktywni to osoby, które mają swoje własne wybory lektu-rowe i nie rezygnują z czytania lektur szkolnych – w pełni uczestniczą w kul-turze książki. Z jednej strony kierują się w czytaniu autonomicznym wyborem i motywacją wewnętrzną ale też nie lekceważą szkolnego obowiązku lekturo-wego. Tak wyróżniona grupa stanowi 55% ogółu badanych i jest bardziej zróż-nicowana – znacznie więcej jest w niej dziewcząt niż chłopców aż o 31 punktów procentowych. Największą szansę na przynależność do kategorii czytelników aktywnych mają dzieci osób mających wykształcenie wyższe – 83% dziewcząt i 54% chłopców, których ojcowie mają takie wykształcenie (p<0,05) – a tylko 67% dziewcząt i 31%, jeśli ich ojcowie mają tylko wykształcenie zasadnicze zawodowe (p<0,05). Różnica szansy znalezienia się w gronie czytelników aktywnych między dziewczętami i chłopcami jest nieco większa w środowi-skach o niższym kapitale edukacyjnym rodziny pochodzenia, mierzonym wyso-kością wykształcenia rodziców.

Największe prawdopodobieństwo bycia czytelnikiem aktywnym (85%) należy do dziewcząt, które w ogóle nie oglądają telewizji, mają piątkę z języka pol-skiego lub bardzo lubią czytać. Najmniejszą szansę mają chłopcy, którzy nie lubią czytać książek (16%), mieli tylko dopuszczającą ocenę z języka polskiego na koniec drugiej klasy, oraz ci, którzy planują dalszą naukę w branżowej szkole, oraz nałogowi telewidzowie (spędzający przed szklanym ekranem więcej niż 5 godzin dziennie).

Szansę bycia aktywnym czytelnikiem najbardziej zwiększa pozytywny stosunek do czytania książek (χ2 = 405,8; p<0,001). Wśród nastolatków bar-dzo lubiących czytać znika różnica w aktywności czytelniczej wynikająca z płci.

Osoby lubiące lub bardzo lubiące czytać to te, które odczuwają przyjemność z czytania i kieruje nimi motywacja wewnętrzna. Dopiero taka satysfakcja z czy-tania niweluje różnicę między dziewczętami i chłopcami jeżeli chodzi o praw-dopodobieństwo bycia czytelnikiem aktywnym (wykres 3.2).

W celu pełniejszej obserwacji prawidłowości towarzyszących aktywności czytelniczej piętnastolatków utworzono kategorię czytelników systema-tycznie aktywnych. Kategoria ta powstała poprzez dodanie do kategorii czytelników aktywnych jednej cechy: systematycznego (to znaczy co najmniej raz w tygodniu) czytania książek w czasie wolnym. Pozwala ona wyodrębnić takie osoby, w których stylu życia obecne są, zgodnie z ich deklaracjami, praktyki lekturowe. Grupa czytelników systematycznie aktywnych stanowiła w 2017 roku 29% ogółu badanych, z dużą przewagą dziewcząt – 41% i tylko 18% chłopców (Aneks, R. 3, tabela 6; wykres 3.3).

Wykres 3.2. Odsetek czytelników aktywnych (czytających lektury szkolne i książki poza obowiązkiem szkolnym) w podziale na płeć i stosunek do czytania książek, N = 1 794

Ogółem

Bardzo lubię

Raczej lubię

Ani lubię, ani nie lubię

Raczej nie lubię

Wykres 3.3. Odsetek czytelników systematycznie aktywnych (czytających lektury szkolne i książki poza obowiązkiem szkolnym) oraz deklarujących czytanie książek w czasie wolnym co najmniej raz w tygodniu w podziale na płeć, wykształcenie ojca i księgozbiory domowe w latach 2010, 2013, 2017

Powyżej 200

Przynależność do tej grupy czytelniczej jest uwarunkowana wykształce-niem rodziców oraz wielkością księgozbiorów domowych. Te dwie cechy opisujące domowe środowisko socjalizujące nastolatka do czytania naj-mocniej towarzyszą systematycznej lekturze książkowej. Najwięcej czytel-ników systematycznie aktywnych występuje w domach gdzie jest więcej niż 200 książek i nastolatek samodzielnie kolekcjonuje książki. Płeć przestaje różnicować prawdopodobieństwo aktywnego i systematycznego czytania tylko w sytuacji, kiedy nastolatki samodzielnie kolekcjonują książki i mają ich duży zbiór, zawierający minimum 60 woluminów. O tym, że są to rzeczywi-ście systematycznie aktywni czytelnicy świadczy też, że w ich gronie odnoto-wano najwyższy odsetek (67%) piętnastolatków czytających więcej niż 9 ksią-żek rocznie.

Kategoria czytelników systematycznie aktywnych została wykorzystana w trzech badaniach w latach 2010, 2013 i 2017. Analizując zaobserwowane zmiany widać, że w odróżnieniu od wyników z poprzednich badań czytel-nictwa51 w 2010 i 2013 roku nie wykazano w 2017 roku statystycznie istot-nej zależności między miejscem zamieszkania uczniów i lokalizacji szkoły, a prawdopodobieństwem bycia czytelnikiem systematycznie aktywnym. Jest to związane ze zmianą wśród wiejskich nastolatków, których aktywność czy-telnicza powiększyła się. Druga istotna zmiana została odnotowana dopiero w badaniu z 2017 roku i kieruje naszą uwagę na dziewczęta – które w tym czasie liczniej (szczególnie wobec spadku w 2013 roku), deklarowały systema-tyczne czytanie książek w czasie po obowiązkach szkolnych, w efekcie popu-lacja systematycznie aktywnych czytelniczek wzrosła o 10 punktów procento-wych (wykres 3.3).

3.4.2. Ciągłość i zmiany w aktywności czytelniczej młodzieży

Obserwując zmiany w aktywności czytelniczej polskich piętnastolatków, uchwy-cone w czterech pomiarach (wykres 3.3; 3.4) widać odmienną dynamikę dwóch podstawowych wskaźników mówiących o deklaracjach dotyczących czytania książek w szkole i poza szkołą u chłopców i dziewcząt.

Zmiany w aktywności czytelniczej piętnastolatków odnotował pomiar z 2013 roku. Wówczas wśród zauważalnych różnic należy wskazać na wzrost grupy nieczytających książek dziewcząt. Szczególnie wyraźne różnice w ana-lizowanym czasie dotyczyły chłopców, część z nich straciło zainteresowanie

51 Z. Zasacka, Czytelnictwo dzieci i młodzieży…, s. 71.

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Wykres 3.4. Płeć piętnastolatków i frekwencja nieczytających książek, czytelników szkolnych, czytelników spontanicznych i czytelników aktywnych w latach 2003, 2010, 2013 i 2017 (w procentach)

lekturą poza szkolnymi obowiązkami. W efekcie powiększył się odsetek chło-pięcych czytelników szkolnych. Badanie w 2017 roku przyniosło świadectwo dalszego spadku zainteresowania czytaniem poza szkolnym obowiązkiem wśród chłopców – co zaowocowało kolejnym wzrostem odsetka czytelników szkolnych. Inny kierunek zmian zaobserwowano w aktywności czytelniczej dziewcząt. Jeśli pomiar z 2013 roku wskazał na słabnięcie ich zainteresowania czytaniem pozaszkolnym– to ostatni sondaż dostarczył dowodów na odwróce-nie się tej tendencji. W badaniu z 2003 roku – różnica we frekwencji w grupie czytelników aktywnych między nastolatkami, których ojcowie mieli wykształ-cenie zasadnicze zawodowe i wyższe wyniosła 11 punktów procentowych, w 2010 – 12 punktów, w 2013 aż 23 punkty, kolejny pomiar w 2017 wskazał na różnicę wynoszącą 17 punktów. Porównując wyniki z dwóch pierwszych i dwóch ostatnich pomiarów dostrzegamy, że proces pogłębionego w drugiej dekadzie XXI wieku rozwarstwienia w uczestnictwie w kulturze czytelniczej utrzymuje się. W innym miejscu zróżnicowanie to zniknęło, po raz pierwszy w badaniu z 2017 roku uchwycone zostało zrównanie szans bycia czytelnikiem książek młodzieży wiejskiej i miejskiej.

3.5. Podsumowanie

Podsumowując wyniki opisujące aktywność czytelniczą nastolatków w ciągu ostatnich piętnastu lat widzimy, że w pierwszej połowie drugiej dekady XXI wieku nastąpiło osłabienie zainteresowania lekturą książkową odbywaną w czasie wolnym i poszerzenie grupy osób porzucających czytanie książek.

Widoczny jest w tym czasie także stały spadek odsetka chłopców deklarują-cych czytanie książek w czasie wolnym. Trend ten w przypadku dziewcząt uległ odwróceniu – ostatnie badanie odnotowało wzrost spontanicznej aktywności czytelniczej w czasie po wszelkich obowiązkach, szczególnie czytania syste-matycznego. W efekcie wskaźniki opisujące aktywność dziewcząt utrzymują się na podobnym poziomie (poza jednorazowym spadkiem odsetka deklaracji o czytaniu książek poza szkolnym obowiązkiem w 2013 roku), co powoduje, że stale w ciągu ostatnich kilkunastu lat poszerza się różnica między odsetkiem dziewcząt i chłopców czytających książki w czasie po szkole.

Warto odnotować, że dziewczęta nie tylko liczniej czytają książki ale też jest ich dwukrotnie więcej w grupie czytelników intensywnych, to znaczy czytają-cych więcej niż 9 książek w ciągu roku. Ostatnie badanie odnotowało równoległe osłabienie różnic między młodzieżą wiejską a miejską w aktywności czytelniczej

szczególnie, w czasie wolnym. Utrzymuje się rozwarstwienie w uczestnictwie w kulturze czytelniczej nastolatków wywodzących się z domów o różnej zasob-ności kapitału kulturowego, mierzonego wysokością wykształcenia rodziców i zasobnością księgozbiorów domowych.

Stałym trendem potwierdzonym przez wszystkie pomiary prowadzone w ciągu ostatnich kilkunastu lat, jest to, że czytanie książek zajmuje trwałe miejsce w stylu życia tych nastolatków, którzy lubią czytać. Pozytywny stosunek do lektury niweluje różnice między szansą bycia czytelnikiem między dziewczę-tami i chłopcami. Z drugiej strony, jeśli w codzienności nastolatków oglądanie telewizji zajmuje kilka godzin, wówczas najbardziej spada prawdopodobieństwo, że będą czytali książki.