Przysposobienie do czytania w rodzinie dziewcząt i chłopców

Wszystkie prezentowane w niniejszym badaniu wskaźniki opisujące postawy czytelnicze, wskazują na dziewczęta jako aktywniejsze uczestniczki w kul-turze czytelniczej niż chłopcy, więcej i chętniej czytające książki. Nie jest to wyłącznie polska specyfika, również badania międzynarodowe potwierdzają tę prawidłowość60. Pojawiają się jednak pytania, o przyczyny tej rozbieżno-ści. Społeczno-kulturowa perspektywa obserwowania praktyk czytelniczych, która została przyjęta w badaniu, zakłada znaczenie wpływu środowiska spo-łecznego w przekazywaniu kulturowych wzorów praktyk czytelniczych, a jest ono szczególnie istotne w procesie socjalizacji pierwotnej. Jedną z przyczyn mogą być różnice w przebiegu socjalizacji do czytania w zależności od kapitału kulturowego rodziny oraz odmienne zabiegi wychowawcze stosowane wobec dziewcząt i chłopców61.

Wykres 4.1 przedstawia rozkład procentowy odpowiedzi uczniów (z podzia-łem na płeć) na poszczególne pytania indeksu socjalizacji (p<0,05). Większość pytań dotyczy intencjonalnych zabiegów rodzicielskich umożliwiających uczest-nictwo dzieci w kulturze czytelniczej, jednak jedno z pytań ma inny charakter,

60 S. Logan, R. Johnston, Investigating gender differences in reading, „Educational Review” 2010, t. 62, nr 2, s. 175–187; S. Logan, R. Johnston, Gender differences in reading ability and attitudes: examin-ing wherethese differences lie, „Journal of Research in Readexamin-ing” 2009, t. 32, nr 2, s. 199–214 – https://

onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/j.1467-9817.2008.01389.x [28.11.2019].

61 K. Bussey, A. Bandura, Social cognitive theory of gender…, s. 681–700.

odnosi się do praktyk samych rodziców, czy zostali zapamiętani jako osoby czy-tające książki. Odpowiedzi uczniów na szczegółowe pytania wskazały na płeć jako na istotny czynnik, który je zróżnicował. Dziewczęta deklarowały znacznie częstsze doświadczanie sytuacji, których dotyczyły prawie wszystkie pytania.

Wyjątek stanowiło tylko jedno pytanie o praktyki czytelnicze rodziców, na które uczniowie odpowiadali podobnie, niezależnie od płci (wykres 4.1). Taki sam odsetek dziewcząt i chłopców wskazuje na tych, którzy deklarowali jak zapa-miętali rodziców czytających bądź nieczytających książki. I odwrotnie chłopców i dziewczęta najmocniej różnicowały odpowiedzi dotyczące częstotliwości wizyt z rodzicami w księgarni, w bibliotece oraz obyczaju brania książki na wakacje.

Według deklaracji uczniowskich, co drugi chłopiec i tylko co czwarta dziew-czyna nigdy nie mieli na wakacjach książek ze sobą. Dziewczęta liczniej niż chłopcy deklarowały, że rodzice czytali im bardzo często książki. Wspomnienia nastolatków sugerują, że rodzice inaczej traktowali córki niż synów w swo-ich staraniach o to, aby mieli kontakt z książkami. Ciekawe są odpowiedzi na pytanie czy „bawiłaś/eś się w gry i zabawy związane z czytanymi książkami lub bohaterami literackimi?”. Okazuje się, że takie zabawy również częściej pamię-tały dziewczęta. Tego typu zabawy mogą rozwijać umiejętność identyfikacji z bohaterem literackim odpowiedzialną za zaangażowanie czytelnicze w lekturę i towarzyszące odbiorowi literatury, a w efekcie za motywację wewnętrzną do czytania. Analiza motywacji czytelniczych dowodzi, że ten wymiar jest moc-niej odczuwany przez dziewczęta ale też skorelowany z kapitałem kulturowym rodziców62.

Analiza wszystkich odpowiedzi uczniów pozwoliła na wyodrębnienie grupy osób, których deklaracje sugerowały, że doświadczały w dzieciństwie zabie-gów rodzicielskich, mogących przynieść procesy socjalizacji o wysokiej inten-sywności – odsetek takich dziewcząt wyniósł 44%, chłopców 22% – różnica dała aż 21 punktów procentowych na korzyść dziewcząt (tabela 4.1). Odsetek dziewcząt, które zapamiętały zabiegi rodziców mogące w efekcie przynieść niską intensywność procesów socjalizacji do czytania wyniósł 26%, a chłopców 41% – różnica między tymi odsetkami jest mniejsza – 15 punktów procentowych na korzyść chłopców. Można więc wnioskować, że albo rodzice rzeczywiście inaczej przysposabiają do czytania synów niż córki, albo że dziewczęta obecnie bardziej aktywne czytelniczo, inaczej niż chłopcy zapamiętały swoje dziecięce doświadczenia.

62 Rozdz. 7, Motywacje i zaangażowanie czytelnicze, s. 87.

Wykres 4.1. Rozkład procentowy odpowiedzi na pytania szczegółowe indeksu socjalizacji z podziałem na płeć badanych, N = 1 794

Jak nauczyłaś/eś

Tabela 4.1. Poziomy wartości indeksu socjalizacji a płeć badanych nastolatków, N = 1 729 (w procentach)

Płeć

Ogółem Chłopcy Dziewczęta

% % %

Niskie wartości  33  41  26

Średnie wartości  33  36  30

Wysokie wartości  33  23  44

Ogółem 100 100 100

Ogółem liczba osób 1 729 885 844

* W tabeli pogrubiono istotnie statystycznie wyższe odsetki (p<0,05).

Tabela 4.2. Poziomy wartości indeksu socjalizacji a wykształcenie ojca badanych nastolatków, N = 1 662 (w procentach)

Wykształcenie ojca / opiekuna prawnego

Ogółem

Brak ojca / opiekuna prawnego

Podstawowe Zasadnicze

zawodowe Średnie Wyższe

% % % % % %

Niskie wartości  33  38  48  37  32  22

Średnie wartości  33  35  31  35  35  31

Wysokie wartości  33  27  21  28  33  47

Ogółem% 100 100 100 100 100 100

Ogółem liczba

osób 1 662 102 93 616 494 357

* W tabeli pogrubiono istotnie statystycznie wyższe odsetki (p<0,05) względem pozostałych grup traktowanych łącznie.

Obserwujemy kumulację składników budujących wyposażenie kulturowe rodziny pochodzenia oraz kulturę czytelniczą dorastającej młodzieży. Wartości indeksu socjalizacji do czytania są statystycznie zależne od kapitału kulturo-wego rodziny mierzonego poziomem wykształcenia rodziców i wielkością domo-wych księgozbiorów – wyraźnie rosną wraz z tym kapitałem (tabela 4.2; 4.3).

Styl życia, w którym codziennie ogląda się przez wiele godzin telewizję bądź gra na komputerze, przekłada się na odpowiedzi uczniów na pytania indeksu socjalizacji do czytania książek i na jego niskie wartości. Nastolatkowie, których odpowiedzi wskazują na zabiegi rodzicielskie dające w efekcie słabą

intensywność doświadczanych procesów socjalizacji do czytania częściej spę-dzają swój czas przed ekranem telewizora niż osoby, których odpowiedzi pozwo-liły określić wysoką intensywność zabiegów socjalizacyjnych w dzieciństwie.

Tabela 4.3. Poziomy wartości indeksu socjalizacji a wielkość księgozbiorów w domach nastolatków, N = 1 720 (w procentach)

Liczba książek w gospodarstwie domowym Ogółem 0 1–10 11–50 51–200 200–500 powyżej

500

trudno powiedzieć

% % % % % % % %

Niskie

wartości 33 62 49 38 22 16 17 25

Średnie

wartości 33 27 37 38 34 29 21 36

Wysokie

wartości 33 11 14 24 44 55 62 40

Ogółem% 100 100 100 100 100 100 100 100

Ogółem

liczba osób 1 720 191 197 444 491 152 105 140

* W tabeli pogrubiono istotnie statystycznie wyższe odsetki (p<0,05) względem pozostałych grup traktowanych łącznie.

Zapamiętane procesy socjalizacji do czytania w dzieciństwie odbijają się na kulturze czytelniczej dorastających nastolatków. W sytuacji, kiedy nastolatkowie przywołują z pamięci doświadczenia z dzieciństwa, które świadczą o wyso-kiej intensywności procesów socjalizacji są częściej aktywnymi czytelnikami, zarówno częściej czytają książki poza szkołą jak i lektury szkolne (tabela 4.4).

Zaobserwowana prawidłowość dotyczy jednak przede wszystkim dziewcząt, chłopcy są bardziej oporni na wpływ domowych zabiegów przysposabiających do czytania spontanicznego.

Przebieg pamiętanego sposobu przysposabiania do czytania w dzieciństwie ma także statystycznie istotny związek z systematycznym czytaniem książek w czasie poza obowiązkami w wieku dorastania63(χ2=148,3; p<0,001). Wśród osób systematycznie aktywnych czytelników64, których deklaracje przełożyły

63 Rozdz. 3, Czytelnicy i nieczytelnicy, s. 33

64 Systematycznie aktywni czytelnicy to są osoby, które są czytelnikami aktywnymi (czytają lektury po szkole i w ramach szkolnego obowiązku i poza nim) oraz deklarują, że co najmniej raz w ty-godniu czytają książki w czasie poza szkolnymi i domowymi obowiązkami.

się na wysoki poziom wartości indeksu socjalizacji stanowią już 54% ogółu nastolatków (w tym 58% dziewcząt i 44% chłopców), natomiast wśród osób, których deklaracje złożyły się na niskie wartości indeksu socjalizacji, znalazło się tylko 26% takich czytelników (w tym 17% dziewcząt i 19% chłopców). Warto podkreślić, że różnica między odsetkiem chłopięcych systematycznych czy-telników wspominających zabiegi rodziców, które złożyły się na bardzo inten-sywne procesy socjalizacji do czytania, a odsetkiem tych którzy zapamiętali ich niską intensywność, wyniósł aż 25 punktów procentowych. Podobna różnica u dziewcząt wyniosła 41 punktów procentowych. Część nastolatków nie czyta książek pomimo starań rodziny, dotyczy to znacznie większej grupy chłopców.

Można więc wnioskować, że dziewczęta, które zapamiętały silniejsze wsparcie rodziny we wprowadzaniu ich do kultury czytelniczej, chętniej poddawały się tym wysiłkom.

Tabela 4.4. Poziomy wartości indeksu skali socjalizacji wśród uczniów nieczytających książki, czytających książki poza obowiązkiem szkolnym i w jego ramach, z podziałem na płeć (w procentach)

Ogółem% 100 100 100 100 100 100

Liczba

osób 224 178 46 1 337 432 689

* W tabeli pogrubiono istotnie statystycznie wyższe odsetki (p<0,05) względem pozostałych grup traktowanych łącznie.

Na różnice w postawach czytelniczych między dziewczętami i chłopcami wska-zuje wyraźnie stosunek młodych do czytania książek – dziewczęta zdecydowa-nie przeważają wśród tych, którzy są pozytywzdecydowa-nie nastawieni do tego zajęcia (tabela 4.5) – chłopcy wśród tych, którzy mają negatywny do niego stosunek.

Tabela 4.5. Rozkład procentowy wyników skali indeksu socjalizacji

a stosunek do czytania książek wśród chłopców, N = 885 i wśród dziewcząt, N = 844 (pominięto braki odpowiedzi)

Chłopcy Poziomy wartości indeksu socjalizacji

Ogółem Niskie wartości Średnie wartości Wysokie wartości

Bardzo lubię 7 3 7 16

Raczej lubię 22 15 25 31

Ani lubię, ani nie lubię 28 23 33 30

Raczej nie lubię 25 36 19 14

Bardzo nie lubię 14 22 12 3

Brak odpowiedzi 3 2 4 5

Ogółem % 100 100 100 100

Ogółem liczba osób 885 359 320 206

Dziewczęta Ogółem Niskie wartości Średnie wartości Wysokie wartości

% % % %

Bardzo lubię 32 21 28 42

Raczej lubię 36 29 42 37

Ani lubię, ani nie lubię 19 24 19 16

Raczej nie lubię 8 18 6 3

Bardzo nie lubię 2 6 2 0

Brak odpowiedzi 2 2 2 2

Ogółem % 100 100 100 100

Ogółem liczba osób 844 218 256 369

* W tabeli pogrubiono istotnie statystycznie wyższe odsetki (p<0,05) względem pozostałych grup traktowanych łącznie.

Chłopcy są znacznie bardziej ostrożni w deklaracjach, że bardzo lubią czy-tać, łatwiej im się przyznać, że raczej to lubią. Nawet doświadczanie wysokiej intensywności socjalizacji do czytania w dzieciństwie nie zmniejsza różnicy między dorastającymi chłopcami i dziewczętami. Wpływ deklarowanej inten-sywności zabiegów rodziców składających się na siłę doświadczania procesów socjalizacji, a następnie na stosunek do czytania jest podobny u dziewcząt i chłopców, różnica prawdopodobieństwa trafienia do populacji lubiących czy-tać wynosi średnio 32 punkty procentowe między uczniami, których odpowie-dzi na szczegółowe pytania przyniosły wysokie wartości indeksu socjalizacji, a tymi co zadeklarowali niskie wartości. Związek zapamiętanych zabiegów rodzicielskich przekładających się na procesy socjalizacyjne jest najmocniejszy

z obecnie deklarowanym stosunkiem do czytania. Z kolei to, czy czytanie jest lubiane, uznawane za atrakcyjne zajęcie najmocniej zwiększa prawdopodobień-stwo podjęcia lektury65.

4. 3. Podsumowanie

Transmisja wzorów kulturowych praktyk czytelniczych w rodzinie zależy od kapitału kulturowego domu rodzinnego (mierzonego przez poziom wykształ-cenia rodziców oraz wielkość domowych księgozbiorów). Wraz z jego wzro-stem rośnie intensywność praktyk wspierających kulturę czytelniczą dzieci.

Rodzicielskie zabiegi wychowawcze (czytanie książek w domu, także dzieciom, rozmawianie o książkach, kupowanie ich, odwiedzanie bibliotek, księgarni, etc.), uchwycone w deklaracjach badanych, odbijają się na postawach czytelni-czych dorastających nastolatków, na tym, czy lubią czytać książki i na ile książki obecne są w ich codzienności. Przebieg przywoływanego w retrospekcji przy-sposabiania do czytania w dzieciństwie ma wpływ na pozytywny stosunek do czytania obecnie, a jest to kluczowy predyktor czytania książek poza szkołą oraz bycia systematycznym czytelnikiem (czytającym książki szkolne i pozasz-kolne i deklarującym systematyczne czytanie książek w czasie wolnym) w wieku dorastania.

Dziewczęta zapamiętały inny niż chłopcy przebieg procesów socjalizacji do czytania w dzieciństwie. Odpowiedzi nastolatków wskazują na to, że opieku-nowie dziewcząt częściej niż opiekuopieku-nowie chłopców zabierali je do księgarni, biblioteki, czytali im książki i dawali je w prezencie, albo częściej pamiętali o tym, aby dziewczęta miały książki na wakacjach. Można postawić wniosek, że nastolatkowie, w zależności od płci, byli inaczej w tej kwestii traktowani w dzie-ciństwie. Wpływ na retrospekcję mogą mieć też obecnie odczuwane postawy czytelnicze – to, że dorastające dziewczęta chętniej i więcej czytają książek.

Teoria Bandury i Busseya, głosząca, że drogi socjalizacyjne dziewcząt i chłopców oraz sposoby przejmowania przez nich wzorów kulturowych przebiegają nieco inaczej, znajduje potwierdzenie w efektach – to znaczy w postawach czytelni-czych dorastających nastolatków.

Różne sposoby oswajania z kulturą czytelniczą w dzieciństwie nie zmniejszają różnicy w aktywności i zaangażowaniu czytelniczym dorastających chłopców i dziewcząt. Jest to bardzo istotna obserwacja wskazująca na zróżnicowane,

65 Rozdz. 3, Czytelnicy i nieczytelnicy, s. 33.

w zależności od płci młodych, wpływy socjalizacyjne środowiska społeczno--kulturowego na rozwój czytelniczej i kulturowej tożsamości dorastającej mło-dzieży. Szczególnie chłopcy są mniej podatni niż dziewczęta na domowe wpływy socjalizacyjne. Jeśli w środowisku chłopców transmisja wzorów czytelniczych jest słabo obecna to pojawia się minimalna szansa, że staną się czytelnikami, którzy lubią czytać i czytanie jest obecne w ich stylu życia.