Powstawanie młodzieżowych publiczności czytelniczych

Przedmiotem analiz w badaniu są szczególne praktyki czytelnicze – czytanie książek – a w zasadzie takich tekstów, które badani nastolatkowie uznają za książki. Społeczny obieg książek świadczy o ich obecności w komunikacji spo-łecznej, która nadaje społeczny sens praktykom czytelniczym. Książka pojawia w społecznym obiegu, kiedy nie ograniczamy się do samotnej lektury, ale też pytamy się kogoś o tę książkę, wymieniamy opinie o niej, polecamy ją komuś, wspólnie krytykujemy, dyskutujemy, etc.66. Na obieg czytelniczy składa się całość praktyk komunikacyjnych, dzięki którym książki stają się przedmiotem wymiany, komentarza, rekomendacji, spornej lub zgodnie akceptowanej inter-pretacji czy innych form dyskursu. Komunikacja ta może być bezpośrednia, face-to-face, ale też zapośredniczona przez internet, media społecznościowe, blogi, fora, komunikatory, serwisy czytelnicze67. Książki są obecne w mediach masowych – dzięki audycjom radiowym, telewizyjnym, recenzjom w prasie drukowanej i elektronicznej, w internecie na blogach i wyspecjalizowanych portalach, etc. O charakterze obiegu książki decyduje kondycja instytucji kultury książki i siła relacji społecznych związanych z książkami w otoczeniu czytel-nika. Im słabsze instytucje i więzi, tym trudniej mu podzielić się z kimś swoimi wrażeniami z lektury lub skłonić do niej kogoś innego. Szeroki obieg książki wymaga silnego oparcia instytucjonalnego, także profesjonalnej informacji i źródeł dostępu do niej.

66 Czytanie bywa nazywane jako social reading „czytanie społecznościowe, wykorzystujące portale społecznościowe”, W. Kortos, Social reading w kontekście nowych technologii: historia, rodzaje, projekty,

„Toruńskie Studia Bibliologiczne” 2017, nr 2 (19), s. 212–240 – https://repozytorium.umk.pl/bitstream/

handle/item/5289/TSB.2017.024%2CKortas.pdf?sequence=1 [28.11.2019].

67 J. A. Cordon-Garcia, J. Alonso-Arevalo, R. Gomez-Diaz, D. Linder, Social reading. Platforms, applications, clouds and tags, Oxford, Cambridge, New Delhi 2013 – https://www.sciencedirect.com/

book/9781843347262/social-reading#book-description [28.11.2019].

Wprowadzając pojęcie społecznego obiegu książki inspiruję się teorią kul-tury literackiej Stefana Żółkiewskiego68, w której procesy komunikacji społecz-nej sprzężospołecz-nej z tekstem literackim stanowią spoiwo wszystkich procesów ją budujących. Ten teoretyk, badacz i historyk łączył sferę kultury z rzeczywisto-ścią społeczną, tak, aby literatura, nie tracąc swoich immanentnych własności i wartości, była traktowana jako szczególny składnik tej komunikacji społecznej.

Krzysztof Dmitruk recenzując studium Żółkiewskiego, tak ujmuje obecność wprowadzanego tu pojęcia:

Istotne znaczenie w koncepcji kultury stworzonej przez Żółkiewskiego ma teoria społecznych obiegów literatury. Połączenie zjawiska krążenia tekstów literackich z sytuacjami komunikacyjnymi, funkcjami społecznymi, potrzebami czytelniczymi i technikami komunikowania – nadaje tej koncepcji walor niezwy-kłej przydatności […]69.

Tak jest zwłaszcza w przypadku analiz społecznego obiegu książek, na które składają się przede wszystkim literackie wybory czytelnicze nastolatków70.

Koncepcja ta ma swoje zastosowanie także w prezentowanym tu badaniu.

W sytuacji, gdy książki i ich odbiór są przedmiotem rozmów w grupie (offline bądź online), następuje też społeczna (re)interpretacja czytanych tekstów, nada-wanie im nowych znaczeń. Lektury równolegle przeżywane stanowią źródło sen-sów, kodów, wspólnych obszarów symbolicznych dla grupy rówieśniczej, rodziny, dla całego pokolenia młodzieży71. Jeśli grupa społeczna czy osoba, które uczest-niczą w komunikacji związanej z czytanym tekstem są świadome społecznego charakteru jego recepcji to tworzy się podstawa dla powstania publiczności

68 S. Żółkiewski, Kultura literacka (1918–1932), Wrocław 1973; Publiczność literacka, pod red. S. Żół-kiewskiego i M. Hopfinger, Wrocław 1982.

69 K. Dmitruk, Kultura literacka (1918–1932), „Pamiętnik Literacki” 1975, t. 66, z. 2, s. 309–316 – http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_

historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_

historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1975-t66-n2/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_

poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1975-t66-n2-s309-316/Pamietnik_Literacki_

czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1975-t66-n2-s309-316.

pdf [28.11.2019].

70 M. Maryl, Technologie literatury. Wpływ nośnika na formę i funkcje przekazów literackich, „Pa-miętnik Literacki” 2010, t. 101, z. 2, s. 157–177 – http://rcin.org.pl/Content/63316/WA248_81275_

P-I-30_maryl-technologie_o.pdf [28.11.2019].

71 K. Dmitruk, Obiegi literatury, w: Słownik literatury popularnej, pod red. T. Żabskiego, Wrocław 2006, s. 414–417; J. Lalewicz, Socjologia komunikacji literackiej. Problemy rozpowszechniana i odbioru literatury, Wrocław 1985, s. 55.

czytelniczej72. Przywołany tu Stefan Żółkiewski, analizując kulturę literacką, dostrzegał wielopoziomowy charakter publiczności czytelniczej (nazywał ją

„publicznością czytającą”) i dowodził, że „jako całość społecznie funkcjonuje jednocześnie czytelniczo w różnych obiegach społecznych [..] odrębnych ze względu na funkcje społeczne danego obiegu”73. Czytelnicy, w zależności od sytuacji i kontekstu czytania oraz charakteru i funkcji lektury, mogą uczestni-czyć w różnych obiegach i publicznościach czytelniczych. Uczestnikami jednej publiczności czytelniczej możemy nazwać np. osoby czytające recenzję najnow-szej książki Stephena Kinga w sieci, dokonujące wpisów na forum poświęconym jego twórczości, pożyczające koledze jego książki, a później ją komentujące na portalu społecznościowym i w rozmowie z rodzeństwem74. Publicznością czytelniczą nazwiemy tutaj zbiorowość posiadającą wspólne doświadczenia czytelnicze, z którymi jest sprzężona potencjalna bądź rzeczywista wymiana symboliczna75.

Młodzieżowe publiczności czytelnicze mają z racji swojej natury przejściowy charakter. Nastolatki, jak wiadomo, przechodzą okres dorasta-nia – intensywnego rozwoju poznawczego, emocjonalnego, biologicznego i społecznego – co nie jest bez wpływu na dynamikę ich postaw czytelniczych.

Prezentowane badanie obserwuje piętnastolatków w okresie kształtowania się gustów i oczekiwań czytelniczych, a nie na etapie dojrzałych, trwałych postaw.

Choć badane nastolatki mają już za sobą okres dziecięcej socjalizacji do czy-tania (która w badaniu też została poddana retrospektywnej obserwacji), są już na finiszu swojego dzieciństwa, ale etap dorosłości jest jeszcze przed nimi.

Etap rozwoju, owo dorastanie76, ma ze swojej natury, przejściowy charakter, ale to, na ile formujące się na nim gusta czy oczekiwania lekturowe są trwałe lub stanowią budulec dorosłych postaw czytelniczych pokaże dopiero przyszłość.

Uczestnictwo w komunikacji społecznej związanej z czytanymi tekstami jest także budulcem motywacji czytelniczych77. Jeśli wymiana związana z czytaną

72 Por. J. Ankudowicz, Publiczność literacka – publiczność czytająca (kilka uwag o badaniach czytel-nictwa), w: Publiczność literacka…, s. 64–65, 105–120.

73 S. Żółkiewski, Publiczność literacka …, s. 64–65; O. Czarnik, Obiegi społeczne literatury, w: Słownik literatury polskiej XX wieku, zespół red. A. Brodzka [et al.], Wrocław 1992, s. 730–740.

74 Stan czytelnictwa w Polsce w 2017 roku…, s. 6.

75 W. Griswold, E. Lenaghan, M. Naffziger, Readers as audiences, w: The handbook of media audi-ences, ed. by V. Nightingale, Malden (MA) 2011, s. 19–40.

76 Psychologia rozwoju człowieka, [t. 2], Charakterystyka okresów życia człowieka, red. nauk. B. Harwas- -Napierała, J. Trempała, wyd. 3, Warszawa 2008.

77 U. Schiefele, E. Schaffner, J. Moller, A. Wigfield, Dimensions of reading…, s. 431.

książką jest w jakiś sposób nagradzana, np. rozmowa czy inna zapośredniczona forma komunikacji o lekturze przynosi satysfakcję, podnosi prestiż jednostki w grupie bądź poczucie przynależności do niej etc. wówczas stanowi dodat-kowe źródło motywacji czytelniczej. Społeczny wymiar czytania może oznaczać współzawodnictwo, również dążenie do zaimponowania innym, albo chęć niepo-zostania z boku, poza jakimś dyskursem, poza pewnym fragmentem wspólnoty grupowej wymiany. Relacje społeczne towarzyszące praktykom czytelniczym mogą więc wspierać czytanie i stanowić dodatkowe, pozatekstowe przyczyny podjęcia lektury.

Obieg książki inicjują pierwsze informacje o niej, inspiracje czytelnicze. Poszukując okoliczności decydujących, o tym, że nastolatkowie wybierają określone książki, istotne jest skąd i w jaki sposób dowiedzieli się, że warto je czytać. Większość tych sposobów kieruje naszą uwagę na relacje społeczne i komunikację towarzyszącą czytaniu książek. Opisywany poniżej ranking ogniw młodzieżowego obiegu książki i ich społeczno-demograficznych uwarunkowań wskazuje na cechy i sytuacje, które mają na niego największy wpływ. Najpierw przedstawiona jest struktura i uwarunkowania młodzieżowego obiegu książki, a następnie to, jakie książki w jakie trafiają obiegi.

Jeśli skupiamy się tylko na samym przebiegu procesów czytania i recepcji tekstu, widzimy je wówczas jako aktywność intymną, jednak kiedy traktujemy je jako praktykę społeczną uwikłaną w relacje społeczne, widoczne są sytuacyjne konteksty i społeczne powody czytania. Poniższe analizy wyników badania kierują naszą uwagę na kilka wybranych sytuacji związanych ze społecznym obiegiem książki i opisują, jakie miejsce mają określone społeczne relacje budujące ten obieg. W analizie uwzględniono kilka punktów ujmujących społeczne relacje towarzyszące praktykom czy-telniczym. Są to: źródła inspiracji kierujących decyzją o podjęciu lektury, wymiana opinii o czytanej książce, sposoby jej zdobycia, w tym pożyczanie lektur od innych.

5.2. Inspiracje czytelnicze – recenzje w sieci, polecenia kolegów