Motywacje czytelnicze młodzieży w 2017 roku

7.3.1 Samoocena umiejętności czytelniczych

Wykres 7.1. Odsetki uczniów w czterech odczuwanych poziomach „Samooceny umiejętności czytelniczych” (poziomy: „bardzo niski”, „niski”, „wysoki”, „bardzo wysoki”) z podziałem na płeć

Wysoki poziom Bardzo wysoki poziom Niski poziom

Analiza różnic w sile odczuwania wymiaru motywacji świadczącego o samooce-nie umiejętności czytelniczych wskazuje na wzrost w 2017 roku (w porównaniu z 2013) odsetka nastolatków odczuwających bardzo słabą i słabą samoocenę.

W 2013 roku łącznie na słabą i bardzo słabą samoocenę wskazały odpowiedzi 43%, w 2017 roku 49% badanych. W 2013 roku odpowiedzi 57% respondentów dowodziły wysokiej i bardzo wysokiej samooceny umiejętności, w następnym roku tylko 50%. Spadek samooceny umiejętności czytelniczych jest efektem odpowiedzi chłopców, które świadczyły o zmniejszeniu o 9 punktów procento-wych odsetka tych, którzy oceniali siebie wysoko i bardzo wysoko, u dziewcząt

ten spadek był mniejszy, wyniósł 5 punktów procentowych. Można więc stwier-dzić, że w ciągu ostatnich czterech lat, nastąpiło osłabienie impulsu sprzyjają-cego gotowości do podejmowania lektury, wynikająsprzyjają-cego z samooceny własnej efektywności czytelniczej oraz wzrost znaczenia napotykanych w czytaniu trudności.

Szczegółowe stwierdzenie wskaźnikowe dotyczące tej kwestii brzmiące Lubię, kiedy problemy zawarte w książce zmuszają mnie do myślenia nadal w podobnym stopniu pasuje do badanej młodzieży, i mocno różnicuje dziewczęta i chłopców.

Aż o 24 punkty procentowe mniejszy jest odsetek chłopców niż dziewcząt, któ-rzy deklarują, że lubią taką sytuację. O słabnącej różnicy między uczennicami i uczniami w samoocenie własnych umiejętności czytelniczych świadczy kolejny wskaźnik: Trudno mi jest doczytać książkę do końca. Różnica między dziewczętami i chłopcami, do których sytuacja ta pasuje – z siedmiu punktów w 2013 zmniej-szyła się do czterech punktów procentowych w 2017 roku.

7.3.2. Motywacje wewnętrzne

Wykres 7.2. Odsetki uczniów w czterech odczuwanych poziomach „Czytelniczych motywacji wewnętrznych” (poziomy: „bardzo niski”, „niski”, „wysoki”, „bardzo wysoki”) z podziałem na płeć

Porównując wyniki dwóch pomiarów motywacji zrealizowanych w 2013 i 2017 roku zaobserwowano niewielki spadek odsetka (3 punkty procentowe) grupy wyróżnionej w całej badanej populacji nastolatków, która zadeklarowała, że najmocniej odczuwa wewnętrzne motywacje czytelnicze. Jest on efektem

0 20 40 60 80 100

Wysoki poziom Bardzo wysoki poziom Niski poziom

osłabienia siły odczuwania motywacji wewnętrznej u chłopców – w 2017 roku nastąpił spadek o 9 punktów procentowych odsetka chłopców deklarujących mocne i bardzo mocne odczuwanie takiej motywacji. Odnotowano jednocze-śnie niewielki wzrost odsetka takich deklaracji z 68% do 71% wśród dziewcząt.

Nieduży, ale jednak wzrost – to jest jedyna okoliczność, kiedy pomiar czterech wymiarów wykazał zmianę korzystną – zwiększenie siły odczuwania motywacji wewnętrznych u dziewcząt. A więc, w przypadku deklarowanych motywacji wewnętrznych wektory zmiany u dziewcząt i chłopców miały przeciwne kie-runki. Zaobserwowano stosunkowo nieduże osłabienie motywacji wewnętrz-nych najsilniej odpowiedzialwewnętrz-nych za zaangażowanie czytelnicze145 u wszystkich nastolatków i znaczne powiększenie przewagi odsetka grupy dziewcząt nad chłopcami, którzy deklarowali mocną i bardzo mocną siłę odczuwania moty-wacji wewnętrznych – z 27 punktów w 2013 roku do 38 punktów procentowych w 2017 roku.

Przyglądając się zmianom, które wystąpiły w wynikach mierzonych szcze-gółowymi stwierdzeniami wskaźnikowymi, należy wymienić największą odno-towaną różnicę wskazującą na wzrost grupy o słabej motywacji wewnętrznej.

Wystąpiła ona w odpowiedziach dotyczących stwierdzenia wskaźnikowego mówiącego o emocjonalnym stosunku do czytania – Czytanie jest moim ulubio-nym zajęciem. W 2017 roku 43% badanych zadeklarowało, że to stwierdzenie bardzo do nich nie pasuje, w tym 58% chłopców i 26% dziewcząt. Cztery lata wcześniej takich odpowiedzi udzieliło tylko 37% ogółu, w tym 49% chłopców i 24% dziewcząt.

Kolejny przykład to spadek o 5 punktów procentowych odsetka osób, które do stwierdzenia Czytam, aby dowiedzieć się czegoś nowego ustosun-kowało się pozytywnie. W 2013 roku 34% badanych odpowiedziało, że to stwierdzenie bardzo do nich pasuje (30% chłopców, 39% dziewcząt), w ostat-nim badaniu już tylko 29% (w tym 26% chłopców i 33% dziewcząt). Jest to wskaźnik mówiący o bodźcu decydującym o zaangażowaniu czytelniczym, którego siła wykazała trend spadkowy. Dziewczęta znacznie mocniej odczu-wają wewnętrzne motywacje czytelnicze niż chłopcy – i jest to prawidło-wość, która jest jeszcze bardziej widoczna w 2017 roku. W ciągu czterech lat różnica ta jeszcze się powiększyła. Najmocniej wskazują na tę prawidłowość wskaźniki szczegółowe dotyczące zaangażowania w czytanie. Stwierdzenie Lubię czytać długie wciągające historie mocno podzieliło te dwie grupy,

145 J. T. Guthrie, A. Wigfield, Engagement and motivation in reading…, s. 403–422.

różnica między odsetkiem dziewcząt i chłopców potwierdzających, że taka sytuacja do nich pasuje wyniosła aż 35 punktów procentowych na korzyść dziewcząt.

Istotny wskaźnik szczegółowy motywacji wewnętrznych mówiący o ciekawo-ści zaspokajanej lekturą, bada efekty coraz większej konkurencji ze strony innych mediów dostarczających wiedzy i informacji. Odpowiedzi dziewcząt i chłopców dotyczące stwierdzenia: Czytam, aby dowiedzieć się czegoś nowego na tematy, które mnie interesują wyraźnie zróżnicowały obie grupy: 3/4 dziewcząt przyznało, że ono do nich pasuje, a tylko 59% chłopców. W porównaniu z poprzednim pomiarem różnica ta nie uległa zmianie, mimo niewielkiego spadku (2 punkty procentowe) odsetka osób odczuwających pozytywnie oddziaływanie takiego bodźca.

Należy zwrócić uwagę na wyniki odpowiedzi przypisanych trzem szcze-gółowym wskaźnikom mówiącym o satysfakcji czerpanej z umiejętności odpowiedzialnych za czytanie literackie. Analiza zmian, które nastąpiły pomiędzy dwoma pomiarami wskazuje na powiększenie się różnicy pomię-dzy odsetkiem dziewcząt i chłopców, którzy mocno odczuwają motywacje wewnętrzne odnoszące się do recepcji literatury oraz wskazują na przeciwne wektory zmiany u obu płci. U dziewcząt wzrasta o kilka punktów procento-wych odsetek osób deklarujących, że te stwierdzenia do nich pasują, odsetek takich chłopców spada. Różnica odsetków w populacjach dziewcząt i chłop-ców, wskazujących na grupy osób mocno lub bardzo mocno odczuwających wyróżnione owymi wskaźnikami motywacje, powiększyła się o kilka punk-tów procentowych. Są to następujące stwierdzenia: Kiedy czytam opisywane historie stają mi przed oczami; Bohaterowie ulubionych książek stają się moimi przyjaciółmi; Nie lubię, kiedy w czytanych opowieściach występuje zbyt dużo postaci. Szczególnie ciekawe jest pierwsze stwierdzenie – różnica odsetka między grupą osób odpowiadających, że jest ono adekwatne dla ich spo-sobu czytania w populacji dziewcząt i chłopców wyniosła aż 28 punktów pro-centowych – i powiększyła się w ciągu czterech lat o 6 punktów, na korzyść dziewcząt. Świadczy to, o tym, że ważna umiejętność dla czytania tekstu literackiego, wyobrażania sobie czytanych historii, jest cechą zdecydowanej większości dziewcząt – 79%, a tylko 51% chłopców potrafi zaangażować się w taki sposób w lekturę. Ujawnia się też trend wzmacniania się siły odczu-wania u dziewcząt motywacji wewnętrznych, szczególnie tych, które poma-gają w recepcji literatury pięknej – u chłopców prawidłowość ta ma odwrotny kierunek.

7.3.3. Motywacje zewnętrzne

W przypadku siły odczuwania motywacji zewnętrznych odnotowano w 2017 roku nieduży, na granicy błędu statystycznego, trzypunktowy spadek udziału uczniów, którzy zadeklarowali odczuwanie mocnych i bardzo mocnych motywacji zewnętrznych. Było to efektem spadku odsetka chłopców (o pięć punktów procentowych) i odsetka dziewcząt (o trzy punkty procentowe) odczuwających dużą i bardzo dużą siłę motywacji zewnętrznych.

Wykres 7.3. Odsetki uczniów w czterech odczuwanych poziomach „Czytelniczych motywacji zewnętrznych” (poziomy: „bardzo niski”, „niski”, „wysoki”, „bardzo wysoki”) z podziałem na płeć

Wysoki poziom Bardzo wysoki poziom Niski poziom

Analiza odpowiedzi oceniających poszczególne stwierdzenia wskaźnikowe wska-zuje na dwa z nich, które wyraźnie straciły na znaczeniu wśród nastolatków.

Jest to stwierdzenie: Czytam lektury szkolne, aby mieć lepsze stopnie – odse-tek gimnazjalistów deklarujących, że bardzo i trochę do nich pasuje wyniósł w 2013 roku 71, aby spaść w 2017 roku do 64, spadek ten był podobny wśród chłopców i dziewcząt. Warto też odnotować wzrost odsetka kontestatorów stopni jako nagrody wartej czytania lektur szkolnych: w ciągu czterech lat z 14 do 21 wzrósł odsetek chłopców, 6 do 13 odsetek dziewcząt, odpowiadających, że powyższe stwierdzenie bardzo do nich nie pasuje.

Różnica w sile odczuwania motywacji zewnętrznych między chłopcami i dziewczęta utrzymuje się na podobnym poziomie w obu pomiarach – tylko jeden wskaźnik jeszcze mocniej podzielił uczniów i uczennice, co jest skutkiem

większego spadku znaczenie tego motywatora wśród chłopców. Jest to stwier-dzenie Staram się skończyć czytanie lektur szkolnych na czas – odsetek dziewcząt, do których on nie pasuje utrzymał się na tym samym poziomie 38%, u chłopców wzrósł o 3 punkty procentowe, w efekcie różnica odsetka dziewcząt i chłopców deklarujących słabe motywacje w realizacji obowiązku lekturowego osiągnęła 16 punktów procentowych.

7.3.4. Wymiar społeczny

Czwarty wymiar motywacji czytelniczych ma charakter społeczny. Komunikacja i interakcje społeczne stanowiące impuls do podjęcia lektury wyraźnie straciły w ciągu ostatnich czterech lat na znaczeniu – w tym czasie zmniejszyła się aż o 10 punktów procentowych grupa tych nastolatków, dla których społeczne powody czytania miały duże znaczenie. Zmiana ta była wynikiem zmniejszenia się znaczenia relacji społecznych jako bodźców do podjęcia lektury zarówno dla chłopców jak i dla dziewcząt, choć dla tych pierwszych spadek był wyraźniejszy i następował ze znacznie niższego, w porównaniu z dziewczętami, poziomu.

Wykres 7.4. Odsetki uczniów w czterech odczuwanych poziomach „Wymiaru społecznego motywacji czytelniczych” (poziomy: „bardzo niski”, „niski”, „wysoki”,

„bardzo wysoki”) z podziałem na płeć

0 20 40 60 80 100

Wysoki poziom Bardzo wysoki poziom Niski poziom

W 2017 roku zmniejszyła się aż o 16 punktów procentowych, w porównaniu z wynikami z poprzedniego pomiaru, grupa tych chłopców, którzy deklarowali duże znaczenie społecznego wymiaru czytania. Jest to największa odnotowana

zmiana w motywacjach czytelniczych, będąca efektem wzrostu o aż 11 punktów procentowych grupy tych chłopców, dla których społeczny wymiar ma naj-mniejsze znaczenie. Aż 69% liczy grupa chłopców deklarujących małe i bardzo małe znaczenie wymiaru społecznego czytania, gdy grupa takich dziewcząt osiągnęła tylko 29% – w tym przypadku różnica między płciami była bardzo duża – wyniosła aż 40 punktów procentowych.

Obserwując poszczególne wskaźniki widać największy wzrost odpowiedzi negatywnych na stwierdzenie Lubię rozmawiać z innymi o książkach – w 2017 roku aż 34% przyznało, że to zdanie bardzo do nich nie pasuje, w 2013 roku tylko 28%, w tym 39% chłopców, 17% dziewcząt. Równie widoczna zmiana dotyczyła stosunku do zdania Lubię się wymieniać książkami z kolegami – w 2013  roku 32% ogółu badanych, w tym tylko 18% chłopców oraz 47% dziewcząt przyznało, że to zdanie bardzo lub trochę do nich pasuje, a w 2017 roku już tylko 26% ogółu, w tym 11% chłopców i 42% dziewcząt – różnica przekroczyła 30 punktów pro-centowych. Społeczny wymiar motywacji czytelniczych, ważny bodziec w spo-łecznym obiegu książki dorastających nastolatków, wyraźnie traci na sile;

dodatkowo powiększa się różnica w jego znaczeniu dla stymulowania praktyk czytelniczych wśród dziewcząt i chłopców.

7.4 Podsumowanie

Pomiar motywacji czytelniczych, dokonany w 2017 roku, wykazał spadek moty-wacji czytelniczych we wszystkich wymiarach. Odnotowano osłabienie siły motywacji u wszystkich nastolatków, proces ten był wyraźniejszy u chłopców, u dziewcząt zaś zmiany w odczuwaniu motywacji wewnętrznych miały prze-ciwny kierunek. Oznacza to, że tylko jeden wymiar motywacji – ten, który jest odpowiedzialny za umiejętności czerpania satysfakcji z zaangażowania się w lekturę wzrósł, ale wyłącznie u dziewcząt. Czytelniczki potrafią odnajdywać nowe i silne powody, zwłaszcza dla czytania literackiego. Na ten trend wska-zuje szczególnie wzrost odczuwania przez dziewczęta przyjemności z czytania

„wciągających” historii. Słabnie u obu płci ciekawość poznania czegoś nowego zaspakajana przez czytanie książek. Zaobserwowane zmiany w sile odczuwania motywacji czytelniczych wskazują, że czytanie coraz wyraźniej napotyka na przeszkody, które młodzi czytelnicy nie zawsze potrafią i chcą przezwyciężyć.

Czytanie wydaje im się coraz trudniejsze, a nagroda za ten wysiłek, na przykład stopnie szkolne, tracą dla nich na znaczeniu. Słabnie także znaczenie koleżeń-skiego i rodzinnego wsparcia, stanowiącego bodziec do czytania. Społeczne

znaczenie czytania traci swoją moc szczególnie dla chłopców. W efekcie rośnie grupa chłopców bardzo niechętnych czytaniu i uznających, że nie jest to zajęcie dla nich.