Spontaniczny kanon lektur

Spontaniczne wybory lekturowe nastolatków były obserwowane czterokrotnie:

w 2003, 2010, 2013, 2017 roku – co pozwala uchwycić zachodzące zmiany na przestrzeni piętnastu lat XXI wieku. Kolejne pomiary zostały przeprowadzone w sposób gwarantujący możliwość porównywania wyników i uogólniania ich na całą populację piętnastolatków. Okres między badaniami to czas gwałto-wanych zmian, w rozwoju i upowszechnieniu nowoczesnych technologii prze-chowywania, odtwarzania i udostępniania informacji, w tym tekstów kultury.

Zmiany te dotarły do Polski z pewnym opóźnieniem a przez to ich tempo było szczególnie dynamiczne. Towarzyszyły im intensywne procesy globalizacji, w których uczestniczyły polska kultura i ekonomia196. Wszystkie te zjawiska umożliwiały przenikanie tekstów kultury ponad granicami państw, powsta-wały coraz sprawniejsze kanały dystrybucji, przekazu i reklamy utworów mają-cych swoje premiery w różnych miejscach globu równocześnie197. Kazimierz Krzysztofek określił te zjawiska jako efekt synergiczny rynku, techniki i wolności przepływów198. Lata objęte obserwacją to także czas zmian i nowych trendów

196 E. Wnuk-Lipiński, Oblicza globalizacji – konceptualizacja pojęcia, w: Globalizacja. I co dalej?, praca zbiorowa pod red. S. Amsterdamskiego, Warszawa 2004, s. 15–29; A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej ponowoczesności, Warszawa 2002; A. Jawłowska, Glo-balizacja i świadomość globalna, w: GloGlo-balizacja. I co dalej?…, s. 118–143; Z. Bauman, GloGlo-balizacja. I co z tego dla ludzi wynika, przeł. A. Klekot, Warszawa 2006.

197 Global Media Report 2015 Mc Kinsey & Company Global Media Trend Report 2014 – https://www.

mckinsey.com/~/media/McKinsey/Industries/Media%20and%20Entertainment/Our%20Insights/

Global%20Media%20Report%202015%20-%20New/McKinsey%20Global%20Media%20Report%

202015_final.ashx [28.11.2019]; 2016 Top Markets Report. Media and Entertainment. A Market Assessment Tool for U.S. Exporters, U.S. Department of Commerce, International Trade Administration, Industry and Analysis (I&A) – https://www.trade.gov/topmarkets/pdf/Media_and_Entertainment_Top_Mar-kets_Report.pdf [28.11.2019]; R. Wischenbart, The business of books 2016. Between the first and the second phase of transformation. An overview of market trends in North America, Europe, Asia and Latin America, and a look beyond books. White Paper, Summer 2016, presented by the Frankfurt Book Fair Business Club, Frankfurt am Main 2016 – https://fill-livrelecture.org/wp-content/uploads/2016/07/white_paper_busi-ness_of_books_june_2016.pdf [28.11.2019].

198 K. Krzysztofek, Globalna kultura i globalne zarządzanie, „Sprawy Międzynarodowe” 2000, t. 53, nr 1, s. 67–86 – http://digit.pism.pl/publication/1424 [28.11.2019].

w literaturze współczesnej, a szczególnie tej, która jest przeznaczona dla niedo-rosłego odbiorcy199. W masowym obiegu pojawiły się nowe odmiany literatury dla niego. Świadczy o tym obecność wśród bestsellerów powieści postapoka-liptycznych i urban fantasy dla młodzieży. Jednak istotą tej przemiany jest nie tyle nowatorstwo formalne, ale wprowadzenie do popularnej literatury rozryw-kowej poważniejszego, psychologicznego oblicza. Za intrygą fabularną ukryta jest refleksja, ważne pytania egzystencjalne, o sens życia, hierarchię wartości, tożsamość200.

Tym procesom towarzyszą zmiany socjologiczne związane z dorosło-ścią, obserwujemy proces przesuwania się granicy wieku młodych doro-słych w podejmowaniu decyzji o założeniu rodziny, wyboru zawodu, wyjścia z domu201. Zjawisko to, nazywane przez socjologów odraczaniem dorosłości, przejawia się m.in. słabnięciem normatywnych nacisków dotyczących rodzaju i sekwencji zadań rozwojowych oraz podejmowania ról typowych kiedyś dla dojrzałego etapu życia. Z drugiej strony wzory osobowe i stylów życia propa-gowane przez teksty kultury popularnej mają wpływ na budowanie tożsamo-ści współczesnych nastolatków, np. potrzeby kształtowania własnego wize-runku, „podobania się” innym202. Literatura piękna skierowana do niedorosłego odbiorcy z jednej strony, stara się odpowiadać na jego pytania tożsamościowe, a z drugiej może je formować. Badani czytelnicy to dorastająca młodzież, już pożegnali dzieciństwo, jednak etap dorosłości jest jeszcze przed nimi. Stoją przed wyborem szkoły, który może otwierać lub domykać dalsze etapy eduka-cji, determinować przyszły zawód, a więc pytania dotyczące tożsamości są im szczególnie bliskie.

Wyniki ostatnich dwóch badań czytelnictwa młodzieży z 2013 i 2017 roku przy-noszą świadectwo efektów globalnych przepływów tekstów kultury wchodzących w czytelniczy obieg książki w Polsce. Spontaniczny kanon książek wybieranych samodzielnie przez nastolatki jest świadectwem ich zainteresowań czytelniczych, nie determinowanych obowiązkiem szkolnym i poleceniem nauczyciela, ale szeregiem innych czynników. Istotny jest dostęp do lektur i informacji o nich,

199 M. Rogoż, Fantastycznie obecne…, s. 239–250.

200 G. Leszczyński, Bunt czytelników…, s. 135–146.

201 Ścieżki wkraczania w dorosłość, red. nauk. A. I. Brzezińska i W. Syska, Poznań 2016; A. Łysak, Na rozdrożu. Młodzież wobec wyborów życiowych, w: Psychologiczne i społeczne dylematy młodzieży XXI wieku, pod red. G. E. Kwiatkowskiej i M. Filipiaka, Lublin 2009.

202 M. Bernasiewicz, Młodzież i popkultura. Dyskursy światopoglądowe, recepcja i opór, Katowice 2009, s. 30–33.

charakter obecności książek i wzorów praktyk czytelniczych w najbliższym śro-dowisku społecznym czytelnika. Następnie ważne są ukształtowane we wcze-śniejszej biografii czytelniczej horyzonty oczekiwań nastoletnich czytelników, ich gusty i preferencje lekturowe. Na spontaniczny kanon wyborów lekturo-wych, w przyjętym tu rozumieniu, składają się najpoczytniejsze książki i autorzy.

Kanon ten pozwala wytyczyć obszar wspólnego dla nastolatnich czytelników uniwersum symbolicznego czerpanego z lektur książkowych odbywanych poza szkolnym obowiązkiem. Opis wyborów lekturowych zaś odpowiada na pytanie, jakie trendy współczesnej literatury znajdują odbicie w spontanicznych wybo-rach czytelniczych.

Tabela 8.2 zawiera zestawienie autorów, którzy zdobyli co najmniej 2%

czytelników książek poza szkolnym obowiązkiem, w co najmniej dwóch pomiarach z czterech realizowanych w latach 2003, 2010, 2013, 2017 oraz tych, którzy w 2013 roku i w ostatnim badaniu mieli minimum 3% takich czytelników.

Wyraźny jest trend wskazujący na fantastykę dla niedorosłych czytelników jako ten typ literatury, który łączy największą część nastoletniej publiczno-ści czytelniczej. Trzy równoległe odmiany tego gatunku literackiego ujaw-niły się w obrębie wyborów literatury fantastycznej. Pierwsza – to fantastyka przygodowa, którą olbrzymie zainteresowanie zostało uruchomione popu-larnością cyklu Joanne Rowling o przygodach Harry’ego Pottera, od pierw-szego badania w 2003 roku to najpoczytniejszy tytuł i zainteresowanie nim nie słabnie. Do grupy, najchętniej czytanych w ciągu ostatnich piętnastu lat, autorów takiej literatury dołączyli John Flanagan, Brandon Mull, Rick Riordan.

Druga odmiana fantastyki, łącząca grozę gotycką z baśnią i szkolnym love story203 zyskała na popularności dzięki ekranizowanemu cyklowi Stephenie Meyer – paranormalnego romansu – rozpoczynającego modę czytelniczą na taką literaturę i osiągającego rekordy popularności zdobywając aż 22% czytelni-ków! Podobnie, jak kiedyś pierwszy tom Harry’ego Pottera, wzbudził olbrzymie zainteresowanie, tym razem przede wszystkim dziewcząt. W wyborach polskich czytelników, zwłaszcza czytelniczek, nurt ten obejmuje duży zbiór powieści.

W 2017 roku wyróżniła się urban fantasy, a z niej szczególnie dwie autorki – Cassandra Clare, (zainteresowanie czytelnicze jej trylogią Miasto aniołów było

203 A. Gemra, Frankenstein forever? Trwałość i zmienność motywów grozy w horrorze, „Literatura i Kultura Popularna” 2005, t. 12, s. 29–42.

już widoczne w 2010 roku) oraz Becca Fitzpatrick i najpopularniejsza jej powieść Szeptem.

Trzecia odmiana to science-fiction204 dla niedorosłych odbiorców, na którą składają się kolejne pododmiany: cyberpunk, steampunk, dystopie czy proza postapokaliptyczna, speculative fiction, fantastyka socjologiczna. Jednak to dystopie stały się przyczyną wzrostu publiczności czytelniczej, zwłaszcza wśród dziewcząt. W badaniu w 2010 roku zostały zaobserwowane wybory czytelnicze wskazujące na fantastyczne thrillery, pełne brutalnych scen, o cechach prozy postaopokaliptycznej205: serię Gone, Michaela Granta, Numery; Przyszłość Rachel Ward, Igrzyska śmierci Suzane Collins, mające wów-czas jeszcze wąskie grono czytelnicze. Kolejne badanie z 2013 roku odnoto-wuje kolejną modę czytelniczą, którą spowodowała ekranizacja cyklu powie-ści Collins. Po upływie kolejnych czterech lat proza postapokaliptyczna jest reprezentowana w wyborach czytelniczych nastolatków przez kilkadziesiąt powieści, pisanych w cyklach mających kilka tomów, w grupie najpoczytniej-szych autorów są cztery nazwiska: Suzanne Collins, Veronica Roth, James Dashner, Kiera Cass.

Warto tu przy okazji odnotować kolejny trend charakteryzujący wybory czytelnicze nastolatków: wszystkie nowe powieści trafiające do szerszego obiegu czytelniczego, w tym do spontanicznego kanonu, są autorstwa pisarzy obcych.

W ciągu pierwszej dekady objętej badaniami fantastyka dla dorosłych traciła czytelników. Część czytelników ceniących literaturę fantastyczną wybrała tę, w której bohaterami są ich rówieśnicy. Zmalało też od 2013 roku zaintereso-wanie twórczością polską. Jedynie Andrzej Sapkowski stale należał do pierw-szej czwórki najliczniej czytanych autorów. Dzięki stabilnej i licznej publiczno-ści w kanonie młodzieżowych wyborów lekturowych obecni są dwaj autorzy J. R. R. Tolkien, przede wszystkim jako autor Władcy pierścieni i Hobbita oraz Stephen King, i jego kilkadziesiąt powieści. W tym typie literatury widoczne jest przenikanie uniwersów fabularnych powieści i popularnych gier kompu-terowych, dotyczy to najpoczytniejszych autorów Dmitry Gluckhovsky’ego, Andrzeja Sapkowskiego.

204 T. Smejlis, Geneza i historia literatury cyberpunkowej, „Literatura i Kultura Popularna” 2005, s. 43–59.

205 L. Nijakowski, Świat po apokalipsie….

Tabela 8.2. Autorzy najliczniej czytani przez gimnazjalistów w czasie wolnym, w latach 2017, 2013, 2010, 2003* (w procentach)

Najpoczytniejsi autorzy 2017 2013 2010 2003

Joanne K. Rowling 13 15 11 13

J. R. R. Tolkien 8 10 8 13

Andrzej Sapkowski 6 6 5 3

Stephen King 4 5 2 3

Stephenie Meyer 3 10 22

John Green 7

Paula Hawkins 6

Suzanne Collins 3 7

Cassandra Clare 5 2

Pablo Coelho 2 7 4

Christiane F. 4 6 7

Barbara Rosiek 6 6 7

Małgorzata Musierowicz 2 5

Krystyna Siesicka 3 4

Gayle Forman 4

Dmitry Gluckhovsky 3 3

Dan Brown 2 3

John Flanagan 2 3

E. L. James 2 3

Veronica Roth 3

Anne Todd 3

* W zestawieniu umieszczono autorów książek czytanych poza szkolnym obowiązkiem, przez co najmniej 2% czytelników, w co najmniej dwóch badaniach oraz dodatkowo tych autorów, którzy byli czytani co najmniej przez 3% czytelników w 2017 roku

Kanon spontanicznych wyborów to także literatura realistyczna, obyczajowa.

W pierwszej dekadzie XXI wieku najliczniej czytane były polskie autorki, poczytne wcześniej jeszcze w latach PRL: Małgorzata Musierowicz, Krystyna Siesicka i Barbara Rosiek206. Książki poświęcone narkomanii i nałogom wśród nastolatków należały do najpoczytniejszych wśród powieści obyczajowych dla młodzieży. W ostatnim badaniu Pamiętnik narkomanki zniknął z masowego obiegu czytelniczego, miał wówczas stosunkowo niedużą (1,5%) publiczność

206 Z. Zasacka, Nastoletni czytelnicy…, s. 101–102.

Wykres 8.3. Typy książek czytanych przez nastoletnich czytelników w czasie poza szkolnymi obowiązkami w 2003, 2010, 2013, 2017 (w procentach)

Fantastyka dla młodzieży Literatura obyczajowa dla młodzieży Fantastyka dla dorosłego czytelnika Literatura kryminalna, thriller, sensacja Literatura popularna, obyczajowa, romanse Literatura faktu, biografie, dzienniki Literatura piękna, wysokoartystyczna Hobbies, poradniki Literatura popularnonaukowa, naukowa Komiksy

Strony wattpad Literatura przygodowa dla młodzieży Literatura dla dzieci 0–12 Słowniki, encyklopedie, atlasy Religijne Literatura przygodowa, historyczna dla dorosłego czytelnika

0 10 20 30 40 50

2017 2013 2010 2003

czytelniczą. W 2017 roku proces ten objął również powieści Musierowicz i Siesickiej, które zniknęły już z szerszego obiegu, przestały być czytane też jako lektury szkolne. W ostatnim badaniu miały tylko pojedynczych czytelników, w efekcie stopniowo znikając z masowego obiegu szkolnego i spontanicznego.

Ujawnił się proces słabnięcia szerszego zainteresowania czytelniczego polską literaturą dla młodzieży. Literatura obyczajowa poruszająca problemy dorasta-nia, relacji rówieśniczych, rodzinnych oraz pierwszych miłości jest jednak nadal bardzo ważna dla nastolatek. Po stopniowym kurczeniu się publiczności czytel-niczej tego typu literatury – co odnotowało badanie z 2010 i 2013 roku – ostatni pomiar wskazał na nowy kierunek zmian – ponowny wzrost zainteresowania (wykres 8.3). W miejsce polskiej literatury pojawiła się licznie reprezentowana literatura pisana przez autorów obcych. W masowym obiegu krążą John Green, Gayle Forman, Jay Asher, piszący powieści o melodramatycznym charakterze i trudnych doświadczeniach nastoletnich bohaterów, takich jak ciężka choroba, śmierć bliskich, samobójstwo. Powieści te opisują realia rzeczywistości ame-rykańskiego społeczeństwa z klasy średniej i wyższej. Nastoletnie czytelniczki są zainteresowane coraz szerszą grupą autorów literatury psychologiczno-oby-czajowej, piszących dla tak zwanych młodych dorosłych, których wiek coraz elastyczniej się poszerza207.

Wśród poczytnych autorów wśród nastolatków znajdują się także twórcy, których proza romansowo-obyczajowa przeznaczona jest przede wszystkim dla starszych czytelników – Anne Todd, Federico Moccia, Nicolas Sparks, E. L. James.

W 2017 roku w kanonie utrzymuje się jeszcze przez cztery lata cykl erotycznych powieści zapoczątkowany tomem Pięćdziesiąt twarzy Greya E. L. James. Jest to przebój mody czytelniczej sprzed kilku lat, który połączył różne pokolenia czytelnicze208, w różnych krajach. Stanowi przykład skuteczności zabiegów marketingowych, które efektywnie dystrybuują i reklamują teksty kultury po całym globie sprzyjając procesom globalizacji.

Zainteresowanie nastoletnich czytelników literaturą dla dorosłych odbior-ców uległo również zmianom – maleje publiczność czytająca literaturę piękną, wysokoartystyczną: przede wszystkim słabnie atrakcyjność literatury klasycz-nej, dawklasycz-nej, więcej czytelników posiada literatura najnowsza – jednak wybory lekturowe są tutaj bardzo rozproszone, nie trafiają do masowego obiegu. To kurczenie się obiegu elitarnego literatury artystycznej, szczególnie klasyki, jest

207 M. Cart, Young adult literature…, s. 119.

208 Stan czytelnictwa w Polsce w 2017 roku…, s. 60

trendem wspólnym dla dorosłych i młodzieżowych czytelników209. Dorosłych i młodych czytelników połączył także wybór literatury sensacyjno-kryminalnej i thrillerów – świadczy o tym obecność wśród najpoczytniejszych autorów prozy Stephena Kinga, Pauli Hawkins, Dana Browna210. Jest to dowód, że ekranizacja książek jest skutecznym motorem rozprzestrzeniania się mody na książki.

9. Satysfakcje z czytania – atrybuty udanej lektury i style odbioru