Książki czytane przez młodzież – metodologia badania

Po raz czwarty polscy nastolatkowie kończący obowiązkowy etap edukacji, w wieku 15–16 lat, odpowiadali na pytanie dotyczące książkowych wyborów lekturowych dokonywanych w czasie wolnym, poza obowiązkami edukacyj-nymi, w ciągu ostatniego roku od momentu realizacji badania (od 1 stycznia do połowy listopada 2017 roku). Pytanie miało charakter otwarty i odpowiedzi były kodowane metodą „sędziów kompetentnych”146. Czytane książki na final-nym etapie kodowania otrzymanych odpowiedzi zostały podzielone na „typy książek”. Typy zostały wyróżnione na podstawie tych samych zasad, które były wykorzystane w poprzednich edycjach badania, co umożliwia porównywanie wyborów czytelniczych obserwowanych w kolejnych latach147. Wyodrębnione typy książek powstały jako wypadkowa kryteriów literaturoznawczych, estetyczno--formalnych i doświadczeń badań czytelniczych młodzieży oraz tych, które są odbiciem sposobów definiowania i opisywania książek przez samych czytelników i ich wyobrażeń o czytanych lekturach, aktualizowanych danymi z rynku książki i o bieżących nowościach trafiających do społecznego obiegu czytelniczego.

Kryterium klasyfikacji książek zyskało nazwę – „kryterium tematyczno-gatun-kowe” – podobnie jak to zastosowała wcześniej Danuta Świerczyńska-Jelonek148.

146 W procesie kodowania uczestniczyło pięć osób w roli sędziów (dr Olga Dawidowicz-Chym-kowska, dr Dominika Michalak, dr Grażyna Lewandowicz-Nosal, dr Grażyna Walczewska-Klimczak, dr Zofia Zasacka), doświadczonych badaczek czytelnictwa i ekspertek od literatury. Kodowanie polegało na identyfikacji i weryfikacji prawidłowego brzmienia wymienianych przez respondentów tytułów i autorów, następnie każdej książce przypisywano jeden symbol opisany w kluczu kodowym. Klucz kodowy był kontynuacją tego, który zastosowano w poprzednich edycjach badania (por. Z. Zasacka, Nastoletni czytelnicy…, s. 97–98; eadem, Czytelnictwo dzieci i młodzieży…, s. 87–88), uwzględniał on zmiany w wyborach książkowych, które nastąpiły w 2017 roku. Zakodowane książki na kolejnych etapach ponownego kodowania w procesie analiz zostały połączone w „typy czytanych książek”. Efekty końcowe ponownego kodowania przedstawione są na wykresie 8.1. W celu weryfikacji rzetelności i zgodności kodowania przeprowadzono kontrolę pracy wszystkich koderów przez osobę koordynującą kodowanie i weryfikującą jego efekty oraz ujednolicającą rozbieżności.

147 Z. Zasacka, Nastoletni czytelnicy…, s. 97; eadem, Czytelnictwo dzieci i młodzieży…, s. 87–88.

148 D. Świerczyńska-Jelonek, Książka w życiu współczesnych nastolatków, w: Nastolatki i kultura w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, pod red. A. Przecławskiej i L. Rowickiego, Warszawa 2000, s. 101–135.

Przedstawione tu typy książek nie odpowiadają literaturoznawczej analizie genologicznej badającej rodzaje, gatunki i odmiany literackie – są poszerzone o doświadczenia empirycznych badań czytelnictwa.

Przedstawiona tu klasyfikacja książek obejmuje olbrzymie spektrum tytu-łów wymienionych przez badanych uczniów. Prezentacja frekwencji poszcze-gólnych typów książek i wybieranych tytułów przedstawionych na tle innych poczytnych wyborów nastoletnich czytelników pozwala na śledzenie rzeczy-wistych zainteresowań i preferencji lekturowych nastolatków. Jednocześnie ukazuje jakie książki i jacy autorzy zyskali szerszą grupę odbiorców, jakie utwory stanowią potencjalnie wspólny obszar doświadczeń kulturowych współczesnej młodzieży. Ta sama metodologia zastosowana do analizy spon-tanicznych wyborów lekturowych nastolatków i użyta w kolejnych edycjach badania czytelnictwa młodzieży pozwala na obserwacje wspólnego pola sym-bolicznego łączącego dorastających czytelników oraz trendów w ich preferen-cjach lekturowych.

8.1.1. Typy książek w wyborach lekturowych młodzieży

Lektury nastolatków zostały podzielone zgodnie z przedstawionym wyżej spo-sobem klasyfikacji. Każdy wymieniony przez respondenta tytuł otrzymał jeden symbol i został dołączony do jednego typu książek – w efekcie wyróżnione typy są rozłączne. Taka metoda wymusza klasyfikację poszczególnych lektur, tylko do jednej „szuflady” – co jest w wielu przypadkach trudnym zadaniem, szczególnie w sytuacji coraz częstszego przenikania się gatunków, gdzie granice między ich odmianami są nieostre. Wymusza na „sędziach” dzielących czytane tytuły bliższe przyjrzenie się poszczególnym książkom. I tak na rozstrzygnięcie czy klasyfikowany tytuł autora piszącego zróżnicowaną prozę obyczajową należy na przykład do typu nazwanego „literatura obyczajowa dla młodzieży” czy też

„literatura popularna romansowo-obyczajowa dla dorosłego czytelnika” wpływa wiek głównych bohaterów książki. Decydujące jest to dla kogo autor pisze swoje książki, szczególnie w przypadku literatury pięknej. Również często wydawcy definiują wprost czytelnika, określając go w rekomendacji wydawniczej, przy-pisując publikacji określoną nazwę np.: „literatura dla młodzieży, fantastyka, science-fiction”. Klasyfikacje dokonywane przez sędziów są wielokrotnie skom-plikowane, bowiem coraz więcej jest na rynku wydawniczym twórczości mają-cej wielu adresatów np. literatury, nazywanej przez wydawców i anglosaskich

ekspertów „new adult fiction”149. Przykładem takiej literatury jest powieść Just One Day and Just One Year autorstwa Gayle Forman, piszącej poczytne książki dla młodzieży. Powieść jest poświęcona doświadczeniom młodych, już pełnolet-nich bohaterów, wchodzących w dorosłe życie – rozpoczynających pracę zawo-dową, nawiązujących związki partnerskie, w odróżnieniu od literatury nazywanej

„young adult literature”, w której główni bohaterowie uczęszczają jeszcze do szkół średnich i najczęściej są w wieku 15–18 lat. W tym, jak i w wielu innych przy-padkach powieści, także science-fiction i urban fantasy, pisanych w formie cyklu 2–3 tomów, mamy do czynienia z dorastaniem protagonistów: w momencie rozpoczęcia głównej akcji są wieku 16, ale w kolejnych tomach dorastają, mają już 18 lat; (np. cykl powieści Veroniki Roth zaczynający się tomem Niezgodna) lub na jej początku mają około 18 lat (np. Never, never Taryn Fisher, Colleen Hoover), jednocześnie część fabuły rozgrywa się w czasie, gdy bohaterowie są znacznie młodsi, mają na przykład 14 lat. Tematyka opisywana w powieściach oraz problemy, które rozwiązują bohaterowie są „poważne”, nie są to przygody, które mogą być przypisane do „młodzieżowej” literatury i nastoletniego wieku, a relacje męsko-damskie bardzo szybko nabierają „dorosłego” charakteru. Proza, w której bohaterami są nastoletni młodzi dorośli, może być czytana zarówno przez młodzież szkolną jak i dorosłych czytelników. Pojawia się kwestia „doro-słości”150 i sposobu, w jaki jest przedstawiana w czytanej przez nastolatki bele-trystyce. Młodzi bohaterowie książek są aktorami w sytuacjach i przeżyciach, z których część jest przypisanych okresowi dorastania np. charakteryzuje ich zależność od decyzji dorosłych i często (w powieściach realistycznych) miesz-kają z nimi bądź w szkolnym internacie, brakuje im niezależności finansowej, uczęszczają jeszcze do szkoły. Jednocześnie w fabułach tych powieści nie ma doświadczeń zastrzeżonych dla dorosłych. Młodzi, którzy po przejściu różnych etapów inicjacji, w tym też seksualnej, stają przed zadaniami typowymi dla dorosłości – takimi jak walka o ratowanie życia innych, podejmowanie decyzji o losie swoim (popełniane samobójstwa) i innych ludzi, czy jak w powieściach science-fiction uczestnictwo w bitwach, zawodach na śmierć i życie, zdobywanie żywności dla rodziny i środków niezbędnych do przeżycia itp.

Widoczne są dwa nurty wyborów lekturowych nastoletnich czytelników.

Pierwszy stanowi literatura piękna realistyczna, obyczajowa, nastawiona na

149 M. Ames, Engaging „apolitical” adolescents. Analyzing the popularity and educational potential of dystopian literature post-9/11, „The High School Journal” 2013, t. 97, nr 1, s. 3–20 – https://thekeep.

eiu.edu/eng_fac/11/ [28.11.2019].

150 M. Cart, Young adult literature…, s. 59–64.

ukazywanie relacji rówieśniczych młodych bohaterów i ich kontekstu społecz-nego, prowadzenie rozwiniętych wątków psychologicznych, opisywanie emo-cji. Drugi nurt reprezentuje literatura uciekająca od rzeczywistości, tworząca własny świat przedstawiony, nie dbający o zasady realizmu, w którym relacje rówieśnicze są bardzo istotne.

Przedstawiam szczegółowo mapę tytułów wybranych przez nastoletnich czytelników w roku 2017, skupiając się na tych, które znalazły szerszą publicz-ność czytelniczą oraz odnoszę się do ich wcześniejszej poczytności. Kolejpublicz-ność prezentacji wyróżnionych typów książek zależy od ich poczytności, tematyki oraz przypisywanego im odbiorcy. Analizuję tu książki wskazane jako wybrane poza obowiązkiem szkolnym ucznia, choć mogą zdarzyć się również takie sytu-acje jak w odpowiedzi ucznia:

Kamienie na szaniec – czytałem 2 razy, raz dla przyjemności a raz jako lektura [259]151.