Istotny wp∏yw na rozwój ekonomiczny majà instytucje otoczenia biznesu (finansowe, dorad-cze, poÊredniczàce itp.) Pod tym wzgl´dem istnieje niema∏e zró˝nicowanie. U schy∏ku minionej dekady zatrudnienie w tej sferze wynosi∏o ogó∏em 880 tys. osób (5,5% ogó∏u zatrudnionych w go-spodarce narodowej), przy czym w województwie mazowieckim odsetek ten przekracza∏ 7%, w województwach pomorskim, dolnoÊlàskim i Êlàskim wynosi∏ 6–7%, a w województwach wschodnich (podlaskie, lubelskie, podkarpackie, Êwi´tokrzyskie) mieÊci∏ si´ w zakresie 2–4%74. Ogólnie bioràc, regiony Polski zachodniej (zw∏aszcza te przodujàce w procesach transformacji) sà bogatsze w tego typu instytucje ni˝ wschodnie75.
Problemem dodatkowym jest te˝ dominujàcy w s∏abiej rozwini´tych regionach model wspó∏-pracy mi´dzyinstytucjonalnej, gdzie nad najbardziej po˝àdanym, partnerskim uk∏adem sieciowym przewa˝ajà uk∏ady formalno-hierarchiczne lub brak rzeczywistej wspó∏pracy76. To zaÊ oznacza s∏a-be wykorzystanie instytucji otoczenia biznesu do planowania i realizacji dzia∏aƒ prorozwojowych.
73 Sprzyja temu niski poziom urbanizacji. – Raport o rozwoju spo∏ecznym POLSKA 2000 – Rozwój obszarów wiejskich, UNDP, Warszawa 2001, tab. 5.19. Por. te˝ Rocznik statystyczny województw 2002..., s. CXIII, CXIV.
74 W. Toczyski, A. Miko∏ajczyk, Polityka regionalna, Gdaƒska Wy˝sza Szko∏a Humanistyczna, Gdaƒsk 2001, s. 87. Zob.
te˝ J. Kropiwnicki, R. Szewczyk, Regionalne profile Polski, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 1999.
75 A. Nawrot, Bilans instytucji promocji rozwoju regionalnego i otoczenia biznesu w nowym uk∏adzie terytorialnym, Pol-ska Regionów, nr 1, Instytut Badaƒ nad Gospodarkà Rynkowà, Gdaƒsk–Warszawa 1999.
76 J. Hausner, T. Kud∏acz, J. Szlachta, Instytucjonalne przes∏anki regionalnego rozwoju Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Obok instytucji wsparcia biznesu wielkie znaczenie ma tak˝e otoczenie niematerialne – kul-tura, postawy, normy i wzory zachowaƒ, razem tworzàce klimat sprzyjajàcy lub niesprzyjajàcy dzia∏alnoÊci gospodarczej. Niektórzy badacze wskazujà na powa˝ne ró˝nice regionalne w tym za-kresie, dzia∏ajàce na korzyÊç zurbanizowanych i z dawna uprzemys∏owionych ziem zachodnich, zw∏aszcza Wielkopolski i Âlàska77. Znaczenie tych czynników ujawnia si´ tak˝e w badaniach suk-cesu lokalnego, podkreÊlajàcych wp∏yw mobilizacji ca∏ej wspólnoty na tempo rozwoju78.
3. Zasoby ludzkie i rynek pracy
Wykszta∏cenie jest uwa˝ane za coraz wa˝niejszy (jeÊli nie najwa˝niejszy) wskaênik jakoÊci za-sobów ludzkich, determinujàcy szanse rozwojowe paƒstw i regionów, przy czym za wskaênik no-woczesnoÊci przyjmuje si´ g∏ównie wykszta∏cenie wy˝sze, nie zaÊ – jak jeszcze niedawno – tak˝e Êrednie79. Z tego punktu widzenia Polska ze wskaênikiem 12% nie ust´puje wprawdzie Czechom, Portugalii czy W∏ochom (9–11%), ale pozostaje daleko za Finlandià, Szwecjà, Wielkà Brytanià i Estonià (25–35%)80. W po∏owie lat 90. odsetek osób z wy˝szym wykszta∏ceniem wÊród miesz-kaƒców wsi wynosi∏ ok. 2%, podczas gdy w miastach by∏ on pi´ciokrotnie wy˝szy (10%). Badacze zwracajà uwag´ nie tylko na mniejsze aspiracje edukacyjne mieszkaƒców wsi, ale i jej gorsze za-plecze edukacyjne81. Dostrzega si´ te˝ niepokojàce zjawisko, jakim jest wysoki wskaênik analfa-betyzmu funkcjonalnego w Polsce. Niekorzystne jest tak˝e niedostosowanie kierunków kszta∏ce-nia do potrzeb gospodarki narodowej, co wp∏ywa na wzrost bezrobocia wÊród absolwentów m.in.
szkó∏ wy˝szych82.
Pod wzgl´dem liczby studentów na 10 tys. mieszkaƒców zdecydowanie przodujà wojewódz-twa: mazowieckie, zachodniopomorskie i ma∏opolskie, ostatnie pozycje zajmujà zaÊ: podkarpac-kie, lubuskie i opolskie. W ostatnich latach bardzo straci∏o na znaczeniu szkolnictwo na pozio-mie szkó∏ zawodowych, chocia˝ nadal odgrywa ono istotnà rol´ w kszta∏ceniu w województwach kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i ma∏opolskim83. Dynamiczna zmiana poziomu wykszta∏ce-nia Polaków, dokonujàca si´ w du˝ej mierze dzi´ki wzrostowi aspiracji spo∏ecznych i aktywnoÊci sektora prywatnego w szkolnictwie (1,7 mln studentów, czyli 4 razy wi´cej ni˝ w 1989 r.), jest do-brym prognostykiem. Pod wzgl´dem liczby publikacji naukowych Polska zajmuje 21. miejsce w Êwiecie84.
Szybki wzrost przeci´tnego wykszta∏cenia nie musi si´ przek∏adaç na lepsze wykorzystanie po-siadanych zasobów ludzkich, na to bowiem wp∏ywa szereg innych czynników, poczynajàc od ko-niunktury i kodeksu pracy, a na polityce fiskalnej i makroekonomicznej koƒczàc. Podobnie jak Unia Europejska, Polska – w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi – odznacza si´
stosunko-77 G. Gorzelak, B. Ja∏owiecki, KonkurencyjnoÊç regionów, Studia Regionalne i Lokalne, EUROREG i Sekcja Polska RSA, nr 1, 2000; T. Zarycki, Nowa przestrzeƒ spo∏eczno-polityczna Polski, EUROREG, Warszawa 1997. Por. M. Szczepaƒski, To˝samoÊç regionalna – w kr´gu poj´ç podstawowych i metodologii badaƒ [w:] G. Gorzelak, M.S. Szczepaƒski, T. Zarycki (red.), Rozwój – Region – Spo∏eczeƒstwo, EUROREG i Instytut Socjologii Uniwersytetu Âlàskiego, Warszawa–Katowice 1999.
78 Przyk∏ady polskie, zob:. Historie sukcesu lokalnego, EUROREG, Warszawa 1998.
79 JeÊli uznaç, ˝e jakoÊç szkó∏ Êrednich ma wp∏yw na szanse dalszego kszta∏cenia m∏odzie˝y, to udzia∏ szkó∏ Êrednich województw wschodnich (warmiƒsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie, mazowieckie) w pierwszej setce ran-kingu ogólnopolskiego jest nieco wy˝szy od ich udzia∏u ludnoÊciowego (39% wobec 30%). SpoÊród 39 omawianych szkó∏ 14 ulokowanych by∏o w Warszawie, a tylko 1 w województwie warmiƒsko-mazurskim. – Szko∏y z olimpijskà markà, „Rzeczpo-spolita”, 8.01.2003.
80 Unity, solidarity, diversity for Europe..., s. 56.
81 Raport o rozwoju spo∏ecznym POLSKA 2000 – Rozwój obszarów wiejskich..., s. 40 i nast.
82 Wzrost konkurencyjnoÊci gospodarki..., s. 31.
83 Rocznik statystyczny województw 2002..., s. CXI–CXII.
84 Polska. Narodowy Plan Rozwoju.., s. 17.
wo niskim poziomem aktywnoÊci zawodowej, przy czym zró˝nicowania regionalne – przynaj-mniej w Êwietle oficjalnych statystyk – sà umiarkowane85.
O ile wykszta∏cenie jest wa˝nym zasobem regionalnym, to bezrobocie jest Êwiadectwem g∏´-bokoÊci restrukturyzacji i szczególnym problemem towarzyszàcym transformacji gospodarczej po 1989 r., przede wszystkim ze wzgl´du na swoje nasilenie oraz liczne negatywne, powiàzane zjawi-ska spo∏eczne, takie jak marginalizacja i patologia.
W dniu 30 wrzeÊnia 2002 r. stopa bezrobocia si´gn´∏a 17,6%. Ponad 80% bezrobotnych nie ma prawa do zasi∏ku (w lubelskim – 87,6%, w podlaskim i Êlàskim – po 86,0, w mazowieckim – 84,5)86.
Rysunek 1. Stopa bezrobocia wg województw. Stan w dniu 30 wrzeÊnia 2002 r.
W dniu 30 wrzeÊnia 2002 r. najwy˝szà stopà bezrobocia (rys. 1) odznacza∏y si´ województwa:
warmiƒsko-mazurskie (28,1%), zachodniopomorskie (25,4%) oraz lubuskie (25,3%). Najni˝sze bezrobocie wyst´powa∏o w województwach: mazowieckim (13,6%), ma∏opolskim (13,5%) i pod-laskim (14,8%). JeÊli chodzi o stop´ nap∏ywu bezrobotnych, najwy˝szà (na dzieƒ 30.09.2002) za-rejestrowano w województwach: lubuskim (6,1%), zachodniopomorskim (6,0%) i warmiƒsko--mazurskim (5,82%), najni˝szà zaÊ w: mazowieckim (2,7%), ma∏opolskim (3,1%), lubelskim (3,2%), podkarpackim (3,4%) i podlaskim (3,5%)87.
Ni˝szà ni˝ przeci´tna stop´ bezrobocia majà zdominowane przez rolnictwo województwa wschodnie. Cz´Êç bezrobocia ma tam charakter nierejestrowany, agrarny. Szacuje si´, ˝e bezro-bocie ukryte ogó∏em dotyczy 0,8–1,1 mln osób. Wed∏ug niektórych badaƒ, stopa bezrobocia
ukry-Kujawsko-
13,5 15,0 18,0 21,0 24,0 28,1
85 Wspó∏czynnik aktywnoÊci dla województwa Êlàskiego (najni˝sza pozycja) wynosi 51,0%, dla Êwi´tokrzyskiego 52,2% i warmiƒsko-mazurskiego 53,4%, a na drugim koƒcu skali – dla ma∏opolskiego 57,5%, podkarpackiego 58,9% i lu-belskiego (najwy˝sza pozycja) – 59,1%. – AktywnoÊç ekonomiczna ludnoÊci Polski, II kwarta∏ 2002, Informacje i opracowa-nia statystyczne, GUS, Warszawa 2002, s. XXIII.
86 Informacja o sytuacji spo∏eczno-gospodarczej województw, nr 3/2002, GUS, Warszawa 2002.
87 Tam˝e, s. 21.
tego si´ga w Polsce Êrednio 7,7%, ale w podkarpackim szacuje si´ jà na 26,8%, Êwi´tokrzyskim – na 24,4%, a w ma∏opolskim – na 21,5%88.
O skali i wadze problemu informujà tak˝e dane dotyczàce bezrobocia d∏ugotrwa∏ego, trwajà-cego ponad 12 miesi´cy. Jest ono najwy˝sze w∏aÊnie na ziemiach Polski wschodniej89.
G∏ównym problemem jest zatem to, ˝e polskie bezrobocie, zw∏aszcza na obszarach wschod-nich, ma charakter strukturalny i bez radykalnych reform instytucjonalnych (ubezpieczenia, sys-tem emerytalno-rentowy, obcià˝enie przedsi´biorstw kosztami pracy) nie mo˝na si´ spodziewaç istotnego jego zmniejszenia90. Âwiadczà o tym tak˝e doÊwiadczenia innych paƒstw, np. Hiszpanii i Irlandii, gdzie dopiero reformy instytucjonalne i liberalizacja rynku pracy pozwoli∏y na radykal-nà redukcj´ bezrobocia91.
Znaczàcà cechà polskiego rynku pracy jest niska mobilnoÊç si∏y roboczej, co w najbli˝szych la-tach b´dzie utrwala∏o obecne zró˝nicowania regionalne i ograniczy przestrzenny zasi´g korzyÊci wynikajàcych z przyrostu miejsc pracy w Polsce zachodniej i zw∏aszcza w aglomeracjach.
4. SprawnoÊç instytucjonalna w regionach
„Dla krajów relatywnie ubogich, b´dàcych na dorobku – takich jak Polska – dobra polityka paƒstwa jest najwa˝niejszym instrumentem, by zapewniç sobie odpowiedni poziom konkurencyj-noÊci systemowej i mo˝liwoÊç doganiania krajów wysokorozwini´tych”92. Prawda ta jest równie wa˝na dla regionów.
W Polsce obserwuje si´ znacznà terytorialnà zmiennoÊç sprawnoÊci funkcjonowania admini-stracji publicznej, przy czym ma ona zarówno charakter zró˝nicowaƒ mi´dzyregionalnych, jak i we-wnàtrzregionalnych. Ma to oczywiste znaczenie nie tylko dla komfortu ˝ycia obywateli, ale przede wszystkim dla biznesu i szans udanego udzia∏u w dzia∏aniach finansowanych przez Uni´ Europej-skà oraz – szerzej – absorpcji i mo˝liwoÊci wykorzystania wszelkich innych Êrodków. Uwzgl´dniç tu nale˝y tak˝e umiej´tnoÊç kreowania wizerunku i prowadzenia marketingu terytorialnego93.