KonkurencyjnoÊç polskiej przestrzeni

Przeprowadzone dotàd analizy wykaza∏y istotne zró˝nicowanie pomi´dzy polskim regionami pod wzgl´dem wielu cech, jakie uznaje si´ za wa˝ne dla ich konkurencyjnoÊci. Poziom rozwoju gospodarczego i dynamika transformacji gospodarczej, infrastruktura, zasoby ludzkie czy spraw-noÊç instytucjonalna podlegajà szybkim zmianom i wp∏ywom globalizacji i integracji europejskiej, mo˝liwym dzi´ki zmianie systemowej po 1989 r.

Zarówno stan, jak i dynamika rozwoju poszczególnych regionów wyznaczajà ich miejsce na skali ogólnej konkurencyjnoÊci i pozwalajà przewidywaç szanse ich rozwoju w najbli˝szej przy-sz∏oÊci. Trzeba jednak pami´taç, i˝ czynniki brane pod uwag´ w licznych opracowaniach majà tendencj´ do uwzgl´dnienia ró˝nych wymiarów rozwoju gospodarczego, cz´sto postrzeganych w perspektywie d∏ugiego trwania jako niepodlegajàce zmianom w uk∏adzie terytorialnym. Nie za-wsze badacze sà w stanie uwzgl´dniç nowe jakoÊciowe czynniki, które zresztà cz´sto – jak dost´p do najnowszych technologii informacyjnych – umykajà bie˝àcej obserwacji statystycznej. Trudno jest te˝ uchwyciç czynniki wyznaczajàce sprawnoÊç instytucjonalnà, prawda, ˝e tak˝e zmiennà te-rytorialnie, ale – co wynika z badaƒ – modyfikowanà lokalnie przez jakoÊç elit i przywódców. Po-dobnie badaniu statystycznemu trudno poddaje si´ kultura lokalna i regionalna, jako czynnik wp∏ywajàcy na funkcjonowanie przedsi´biorstw, instytucji publicznych, aktywnoÊç spo∏ecznà. Jej znaczenie eksponuje si´ w wielu analizach. Dlatego typologie rozwoju polskich województw nie powinny byç odczytywane z punktu widzenia szans na skuteczny udzia∏ w ˝yciu gospodarczym Unii po akcesji jako jednoznaczny i ostateczny wskaênik. Niewàtpliwie zdolnoÊç i konkurencyj-na, i absorpcyjna – przynajmniej w poczàtkowym okresie – b´dà uzale˝nione od poziomu rozwo-ju dziÊ osiàgni´tego. Skutki rozwo-ju˝ rozpocz´tych procesów ujawnià si´ dopiero po pewnym czasie.

Tak˝e w d∏ugim okresie zacofanie danego regionu i jego niekorzystne po∏o˝enie mo˝e byç kom-pensowane przez sprawnoÊç instytucji publicznych, zw∏aszcza administracji lokalnej i regionalnej,

108 Wi´ksze d∏ugi samorzàdów, „Rzeczpospolita”, 23.01.2003. W sprawie ograniczeƒ finansowych na tle innych barier zob. te˝ J. Szlachta, Uwarunkowania wyboru modelu polityki rozwoju regionalnego zwiàzane z Unià Europejskà, [w:] A. Pysz-kowski, J. Szlachta, J. Szomburg (red.), Model instytucjonalny polityki rozwoju regionalnego w Polsce, Instytut Badaƒ nad Go-spodarkà Rynkowà (IBnGR), Polska Regionów, nr 11, Gdaƒsk–Warszawa 2000.

109 M. Mackiewicz, E. Malinowska-Misiàg, W. Misiàg, A. Niedzielski, M. Tomalak, Ocena wielkoÊci poniesionych w la-tach 1999–2000 wydatków publicznych odpowiadajàcych kategoriom interwencji funduszy strukturalnych, Raport koƒcowy, IBnGR, Warszawa 2002, maszynopis powielony. Zob. te˝ P. Swianiewicz, Czy wielkie gminy sà bogate?, Studia Regionalne i Lokalne, EUROREG i Sekcja Polska RSA, nr 4, 2001.

które ponoszà odpowiedzialnoÊç za stymulowanie i koordynacj´ procesów rozwojowych regionu.

Na ogó∏ jednak przyjmuje si´, ˝e w krótkim i Êrednim okresie konkurencyjnoÊç (w tym zdolnoÊç regionu do absorpcji zasobów zewn´trznych) zale˝y g∏ównie od cech gospodarki i wielkoÊci re-gionalnych zasobów finansowych. Mo˝na je potraktowaç jako punkt wyjÊcia.

W ostatnich latach przeprowadzono gruntowne analizy zró˝nicowaƒ polskich regionów, oce-niajàc ich struktur´ spo∏eczno-ekonomicznà, potencja∏ rozwojowy i konkurencyjnoÊç. Na ogó∏

wnioski z tych analiz sà podobne.

Grzegorz Gorzelak¹¹⁰wyró˝ni∏ cztery typy regionów na podstawie dwóch kluczowych kryte-riów (pozycji wyjÊciowej do transformacji oraz przebiegu transformacji po 1989 r.):

– pozytywnej ciàg∏oÊci rozwoju (wielkie aglomeracje), – negatywnej nieciàg∏oÊci (stare regiony przemys∏owe), – pozytywnej nieciàg∏oÊci (regiony zachodniej Polski), – negatywnej ciàg∏oÊci (regiony Polski wschodniej).

W póêniejszych publikacjach wskazywa∏, ˝e regiony s∏abiej rozwini´te (wschodnie) nie doko-na∏y w pierwszej fazie transformacji (w poczàtkach lat 90.) równie g∏´bokiej, jak regiony silniej-sze, restrukturyzacji gospodarczej, „a w konsekwencji nie stworzy∏y wystarczajàco mocnych pod-staw do trwa∏ego wzrostu w drugiej, wzrostowej fazie transformacji”¹¹¹.

Marek Dutkowski¹¹²zaakcentowa∏ w swej typologii trzy kryteria:

a) historycznie uwarunkowany poziom zagospodarowania i charakter struktur spo∏ecznych;

b) rang´ oÊrodka centralnego;

c) znaczenie wsi i rolnictwa.

Na tej podstawie wyró˝ni∏ pi´ç typów regionów:

– zachodni/metropolitalny/nieagrarny – województwa: dolnoÊlàskie, pomorskie, wielko-polskie,

– zachodni/niemetropolitalny/nieagrarny – województwa: kujawsko-pomorskie, opol-skie, Êlàopol-skie,

– zachodni/niemetropolitalny/agrarny – województwa: lubuskie, warmiƒsko-mazurskie, zachodniopomorskie,

– wschodni/metropolitalny/agrarny – województwa ma∏opolskie oraz mazowieckie, – wschodni/niemetropolitalny/agrarny – województwa: lubelskie, ∏ódzkie, podkarpackie,

podlaskie, Êwi´tokrzyskie.

Tadeusz Kud∏acz, bioràc za podstaw´ podzia∏ terytorialny sprzed 1999 r., wyró˝ni∏ szeÊç grup regionów uszeregowanych wed∏ug syntetycznego wskaênika rozwoju: (1) mazowieckie; (2) Êlà-skie; (3) zachodniopomorskie, pomorskie, lubuÊlà-skie; (4) ma∏opolskie, dolnoÊlàÊlà-skie; (5) wielkopol-skie, ∏ódzkie, opolwielkopol-skie, kujawsko-pomorskie; (6) podlawielkopol-skie, podkarpackie, warmiƒsko-mazur-skie, Êwi´tokrzywarmiƒsko-mazur-skie, lubelskie¹¹³.

W analizach Witolda Toczyskiego i Adama Miko∏ajczyka najwy˝szym poziomem konkuren-cyjnoÊci odznacza si´ województwo mazowieckie, nast´pnie Êlàskie i wielkopolskie, dalej dolno-Êlàskie, pomorskie i zachodniopomorskie, wreszcie kujawsko-pomorskie, lubuskie, ma∏opolskie,

∏ódzkie i opolskie oraz grupa województw najmniej konkurencyjnych: Êwi´tokrzyskie, warmiƒ-sko-mazurskie, podlaskie, podkarpackie i lubelskie¹¹⁴.

110 G. Gorzelak, Regional and Local Potential for Transformation in Poland, EUROREG, 14, Warsaw 1998, s. 144–147.

111 G. Gorzelak, Historia – Transformacja – Przysz∏oÊç, [w:] G. Gorzelak, M. S. Szczepaƒski, T. Zarycki (red.), Rozwój – Region – Spo∏eczeƒstwo..., s. 33.

112 M. Dutkowski, Typologia polskich regionów, [w:] J. Szomburg (red.), Polityka regionalna...

113 T. Kud∏acz, Rozwój regionalny Polski lat 90. – ocena dominujàcych procesów oraz spodziewanych tendencji, [w:]

J. Szomburg (red.), Polityka regionalna...

114 W. Toczyski, A. Miko∏ajczyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i Polski, Gdaƒska Wy˝sza Szko∏a Humanistycz-na, Gdaƒsk 2001.

Teresa Czy˝ do klasy bardzo wysokiego rozwoju zaliczy∏a tylko województwo mazowieckie.

Klasà wysokiego rozwoju obj´∏a województwa wielkopolskie, dolnoÊlàskie i pomorskie, a tak˝e zamo˝ne, lecz bardzo obcià˝one obecnymi i przysz∏ymi kosztami zwiàzanymi z degradacjà Êrodo-wiska przyrodniczego i niezakoƒczonà restrukturyzacjà przemys∏u województwo Êlàskie. Do kla-sy województw o przeci´tnym poziomie rozwoju zaliczy∏a ∏ódzkie, ma∏opolskie, kujawsko-po-morskie, zachodniopomorskie i lubuskie. Województwa o niskim poziomie rozwoju – zgodnie z ta typologià – to g∏ównie województwa Polski wschodniej (warmiƒsko-mazurskie, podlaskie, lu-belskie, podkarpackie, Êwi´tokrzyskie) i województwo opolskie¹¹⁵.

Od powy˝szych ustaleƒ nie odbiega diagnoza w Narodowym Planie Rozwoju, gdzie do naj-bardziej konkurencyjnych zalicza si´ województwa mazowieckie oraz ma∏opolskie, pomorskie i wielkopolskie. Do najmniej konkurencyjnych zalicza si´ województwa wschodnie, o ma∏o pro-duktywnym rolnictwie, niedorozwoju przemys∏u i us∏ug, niskiej jakoÊci kapita∏u ludzkiego¹¹⁶.

Zbigniew Rykiel przewidywa∏ w 1997 r., ˝e korzyÊci z przystàpienia do Unii odniosà przede wszystkim oÊrodki (rdzenie) i osie rozwoju (aglomeracje warszawska i poznaƒska oraz Trójmia-sto, Kraków, Wroc∏aw oraz ∏àczàce je ze sobà oraz z granicà zachodnià korytarze). Do regionów zagro˝onych, wr´cz skazanych na pora˝k´ na rynku ogólnoeuropejskim zaliczy∏ natomiast okr´-gi przemys∏owe Dolnego Âlàska, obszary popegeerowskie Pomorza Zachodniego, zachodnie re-giony przygraniczne oraz rozleg∏e tereny wschodniej i Êrodkowej Polski o s∏abym niskotowaro-wym rolnictwie i s∏abym sektorze pozarolniczym¹¹⁷.

Zarówno tu cytowane typologie, jak te˝ inne êród∏a informacji podkreÊlajà istotne zró˝nico-wania rozwoju na osi wschód–zachód oraz negatywne skutki obcià˝enia gospodarki województw wschodnich s∏abym rolnictwem¹¹⁸. Z wyjàtkiem Tadeusza Kud∏acza, badacze zgodnie podkreÊla-jà, i˝ proces ró˝nicowania nasila si´.

W niektórych analizach (np. ONZ) wymiar miasto–wieÊ przyjmuje wr´cz rol´ czynnika prze-cinajàcego Polsk´ na odr´bne cywilizacje¹¹⁹. W innych podkreÊla si´, ˝e – wobec kluczowego zna-czenia kapita∏u ludzkiego dla rozwoju – najwi´kszym indywidualnym zagro˝eniem dla regionów Polski wschodniej i Êrodkowej jest niska jego jakoÊç¹²⁰.

Byç mo˝e tu nale˝y poszukiwaç g∏ównego problemu zró˝nicowaƒ w korzyÊciach p∏ynàcych dla polskich regionów z integracji europejskiej, jest to bowiem kwestia wymagajàca d∏ugoletnich nak∏a-dów i staraƒ. W przypadku województw wschodnich nie skompensujà go ani inwestycje w∏asne (brak kapita∏u), ani inwestycje zagraniczne (niska atrakcyjnoÊç), ani transfery bud˝etowe i pomoc Unii Eu-ropejskiej, jeÊli b´dà bardziej zorientowane na poziom ˝ycia ni˝ na inwestycje w rozwój. Droga tych województw do poprawy bytu zale˝y od sprawnoÊci instytucjonalnej w wykorzystaniu zasobów w∏a-snych i zmobilizowaniu wsparcia zewn´trznego dla dobrze opracowanej, innowacyjnej strategii umie-jàcej odstàpiç od dawnego paradygmatu rozwoju opartego na rozbudowie podstawowej infrastruktu-ry technicznej. Mo˝na powiedzieç, ˝e szansa przyspieszenia zmian tkwi w podniesieniu jakoÊci zaso-bów ludzkich, lepszym zarzàdzaniu rozwojem i otwarciu (nie tylko komunikacyjnym) na Êwiat. Wy-maga∏oby to wszak˝e zmiany myÊlenia o czynnikach rozwoju i uzyskania consensusu w regionie.

115 T. Czy˝, Zró˝nicowanie regionalne Polski w uk∏adzie nowych województw, [w:] T. Czy˝ (red.), Zró˝nicowanie spo∏ecz-no-gospodarcze w nowym uk∏adzie terytorialnym Polski, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 197, War-szawa 2001.

116 Polska. Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006, Rada Ministrów, 14.01.2003, s. 31 i nast´pne.

117 Piszàc o potencjalnym negatywnym wp∏ywie na znaczne obszary Polski zachodniej, Z. Rykiel zak∏ada∏ kontynuacj´

szybkiego wzrostu obrotów z krajami WNP i „zanikanie” granicy wschodniej. RzeczywistoÊç zaprzeczy∏a tym za∏o˝eniom. – Z. Rykiel, Skutki przestrzenne przystàpienia Polski do Unii Europejskiej, [w:] Innowacja – Edukacja – Rozwój Regionalny...

118 Zob. np. M. Klamut, L. Cybulski (red.), Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjnoÊci regionów, Wy-dawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 2000; K. Gawlikowska-Hueckel, AtrakcyjnoÊç inwestycyjna no-wych województw, Polska Regionów, nr 3, IBnGR, Gdaƒsk 1999.

119 Raport o rozwoju spo∏ecznym Polska 2000. Rozwój obszarów wiejskich..., s. 101.

120 W. Or∏owski, Polskie regiony na tle... Zob. te˝ M. Kozak, A. Kukliƒski, J. Szlachta (red.), Polityka rozwoju regional-nego: innowacje i restrukturyzacja, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Warszawski, Centralny Urzàd Plano-wania, Warszawa 1997.

„W walce o maksymalizacj´ korzyÊci – pisa∏ Jerzy Ko∏odziejski – wygrywajà «miejsca» (mia-sta, regiony), które dysponujà ukszta∏towanymi historycznie i potencjalnymi mo˝liwoÊciami (wa-runkami) uzyskania konkurencyjnoÊci ze wzgl´du na:

– korzystne po∏o˝enie w systemie globalnym (geograficzno-ekonomiczne, instytucjonal-ne itp.),

– wielostronnie rozwini´ty w´ze∏ komunikacyjny, informatyczny, logistyczny,

– spo∏eczne warunki kreowania innowacji (podatnoÊç w∏adzy spo∏eczeƒstwa na innowa-cj´), w∏aÊciwoÊci kapita∏u ludzkiego (otwartoÊç na nowe idee, szybkoÊç uczenia si´

itp.), koncentracja nauki i edukacji,

– sprawnoÊç funkcjonowania „miejsca” (standard infrastruktury, sprawnoÊç zarzàdza-nia, przewidywalnoÊç postaw i decyzji – zaufanie itp.),

– warunki umo˝liwiajàce uzyskanie wysokiego standardu jakoÊci ˝ycia i Êrodowiska przyrodniczego”¹²¹.

Sà to czynniki, które w najbli˝szym czasie w najmniejszym stopniu b´dà charakteryzowaç pol-skie województwa wschodnie. To zresztà powinno wyznaczaç strategiczne kierunki dzia∏aƒ w∏adz regionalnych, jest to bowiem jedyna szansa na przyspieszenie rozwoju i niedopuszczenie do wzro-stu zró˝nicowaƒ w relacji do regionów metropolitalnych i po∏o˝onych w zachodniej cz´Êç kraju.