Wst´p
Akcesja Polski do Unii Europejskiej odb´dzie si´ w sytuacji nadal niezakoƒczonej transfor-macji systemowej i w Êrodku procesu przechodzenia od gospodarki opartej na przemyÊle (ze znacznym udzia∏em rolnictwa) do gospodarki postindustrialnej, wytwarzajàcej wi´kszoÊç docho-du w szeroko poj´tych us∏ugach i czerpiàcej obficie z post´pu naukowo-technicznego, a zw∏asz-cza z mo˝liwoÊci, jakie dajà nowoczesne technologie informacyjne. Polska sprawnie zbudowa∏a podstawy demokracji i gospodarki rynkowej, jednak˝e reformy instytucjonalne b´dà trwaç. Na-k∏adajà si´ na to procesy globalizacji i wyraênego spowolnienia rozwoju gospodarki Êwiatowej.
Gospodarka krajowa po latach przyspieszonego rozwoju wyczerpa∏a proste rezerwy i bez dal-szych, spo∏ecznie kosztownych reform instytucjonalnych nie wejdzie na Êcie˝k´ wzrostu. Spo∏e-czeƒstwo polskie po latach wyrzeczeƒ i ponoszenia wysokich kosztów reform (dokonanych i za-niechanych) i modernizacji jest zniech´cone i zdezorientowane, pe∏ne obaw o prac´ i przysz∏oÊç, i nieco cz´Êciej ni˝ sàsiedzi oczekuje negatywnych skutków akcesji33. Modernizacja, restruktury-zacja, integracja – dla wielu ludzi to niedookreÊlone êród∏a niepewnoÊci.
Wszystko to powoduje, ˝e – nie tylko w spo∏ecznym odczuciu – trudne do opisania sà relacje przyczynowo-skutkowe, w tym wyizolowanie skutków, jakie dla rozwoju Polski w krótkim i Êred-nim okresie przynieÊç mo˝e integracja europejska. Jeszcze trudniej oszacowaç wp∏yw integracji na rozwój poszczególnych województw.
Celem niniejszego opracowania jest próba znalezienia odpowiedzi na pytanie, jak z wyzwa-niem integracyjnym b´dà sobie radziç w najbli˝szym czasie polskie regiony. Które z nich i w ja-kich sferach mogà odnotowaç korzyÊci, gdzie zaÊ nale˝y si´ spodziewaç trudnoÊci i problemów.
Jest to problem wa˝ny nie tylko z tego wzgl´du, ˝e polskie regiony znacznie ró˝nià si´ pod wzgl´-dem struktur gospodarczych i przewag konkurencyjnych, ale te˝ z powodu spo∏ecznych oczeki-waƒ, i tych pozytywnych, i negatywnych, majàcych tendencj´ do ignorowania faktu, ˝e proces in-tegracji jest d∏ugotrwa∏y, a jego efekty tylko wyjàtkowo objawiajà si´ ju˝ w okresie kilkuletnim.
Czynnik czasu jest zdecydowanie niedoceniany, tymczasem odgrywa on znacznie wi´kszà rol´, ni˝ sàdzi si´ na ogó∏. Si´gajàc po doÊwiadczenia Unii Europejskiej, trzeba pami´taç, ˝e przy ogól-nym pozytywogól-nym wp∏ywie akcesji na rozwój biedniejszych paƒstw cz∏onkowskich obserwowano
33 Gospodarcze skutki przystàpienia do Unii Europejskiej – opinie respondentów w niektórych krajach kandydackich, Centrum Badania Opinii Spo∏ecznej, Warszawa, styczeƒ 2002. Por. L. Kolarska-Bobiƒska (red.), Polacy wobec wielkiej zmia-ny. Integracja z Unià Europejskà, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001.
te˝ po∏o˝one w nich regiony, które pomimo znacznej pomocy strukturalnej nie wesz∏y na Êcie˝k´
rozwoju i przechodzà relatywny regres (np. cz´Êç regionów greckich). Okaza∏o si´, ˝e oferta po-mocowa nie napotka∏a w tych regionach dostatecznych wewn´trznych impulsów wzrostu. Czy polskie regiony b´dà gotowe, by wykorzystaç szans´ w postaci dost´pu do Êrodków zewn´trz-nych? Czy b´dà gotowe w∏adze i spo∏ecznoÊci lokalne i regionalne?
Przyj´to za∏o˝enie, ˝e proces integracji jest zjawiskiem wielop∏aszczyznowym i wielowymiaro-wym, gdzie obok czynników ekonomicznych i finansowych wielkà rol´ odegrajà kwestie instytu-cjonalne i spo∏eczno-kulturowe, trudno wymierne, ale – jak si´ podkreÊla w najnowszej literatu-rze pliteratu-rzedmiotu – coraz wa˝niejsze dla podniesienia konkurencyjnoÊci regionów. Za∏o˝ono te˝,
˝e zdolnoÊç absorpcyjna regionu, umiej´tnoÊç przekuwania szans w korzyÊci jest zale˝na g∏ównie od konkurencyjnoÊci gospodarki i sprawnoÊci instytucjonalnej.
Analiza „wra˝liwoÊci integracyjnej” w uj´ciu terytorialnym zostanie zatem przeprowadzona na kilku generalnych p∏aszczyznach, istotnych dla udzia∏u poszczególnych województw w korzy-Êciach i kosztach integracji. Przede wszystkim omówione zostanà zagadnienia struktur gospodar-czych oraz zdolnoÊci regionów do konkurowania w sferze produkcji i handlu, wyposa˝enia infra-strukturalnego, zdolnoÊci do przyciàgania kapita∏u, zasobów ludzkich i cech rynku pracy, i wresz-cie jakoÊci zarzàdzania (sprawnoÊci administracyjnej). Uwzgl´dniona zostanie tak˝e wielkoÊç i struktura planowanych na okres po akcesji Êrodków pomocowych Unii Europejskiej.
Niniejsze opracowanie czerpie z analiz poÊwi´conych zagadnieniu konkurencyjnoÊci polskich przedsi´biorstw i regionów jako kwestii kluczowej dla bilansu korzyÊci i kosztów akcesji. W od-niesieniu do kwestii korzyÊci i kosztów integracji w raportach dominuje podejÊcie sektorowe i globalne34.
1. Potencja∏ i zró˝nicowania gospodarek regionalnych
Podstawowy polski problem to niski poziom rozwoju35. Dochód narodowy Polski nie przekra-cza 40% Êredniego dochodu Unii Europejskiej i w dniu akcesji b´dzie relatywnie ni˝szy od po-ziomu dochodu biedniejszych paƒstw Europy Zachodniej w czasie, gdy wchodzi∏y one do Wspól-not. PoÊród wszystkich paƒstw kandydujàcych Polska ma stosunkowo najmniej otwartà gospodar-k´: relacja eksportu i importu us∏ug do PKB w 2000 r. wynios∏a 6,2%, a towarów 26,7% (w Cze-chach odpowiednio 11,95% i 59,5% i na W´grzech – ponad 11,65% i 56,8%)36. Chocia˝ dane po-równawcze w zakresie poziomu rozwoju województw (jednostek kategorii NUTS 2) pozwalajà niektórym badaczom mówiç o braku pog∏´biania si´ ró˝nic mi´dzyregionalnych (ró˝nice PKB nie przekraczajà relacji 1:2), to dane dla subregionów (44 jednostek terytorialnych NUTS 3) po-kazujà wysokie i narastajàce zró˝nicowania, si´gajàce np. w województwie mazowieckim 1:537.
Polskie województwa ró˝nià si´ pod wieloma wzgl´dami, poczynajàc od aktywnoÊci gospodar-czej. W województwach mazowieckim, Êlàskim, dolnoÊlàskim i pomorskim koncentruje si´ 54,5%
34 Raport w sprawie korzyÊci i kosztów integracji Rzeczypospolitej Polskiej z Unià Europejskà, Rada Ministrów, Warsza-wa, 26.07.2000; zob. te˝: E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec (red.), Unia Europejska. Przygotowania Polski do cz∏onko-stwa, IKC HZ, Warszawa 2001; Z. Rykiel, Skutki przestrzenne przystàpienia Polski do Unii Europejskiej, [w:] A. Kukliƒski, K. Paw∏owska (red.), Innowacja – Edukacja – Rozwój Regionalny. Innovation – Education – Regional Development, Wy˝sza Szko∏a Biznesu, Nowy Sàcz 1998. Efekt regionalny Wspólnej Polityki Rolnej omawia raport FAPA; wobec zmian w wyniku negocjacji w Kopenhadze cz´Êç za∏o˝eƒ si´ zmieni∏a (J. Czapla, Potencjalne regionalne efekty przyj´cia WPR w Polsce, SAEPR FAPA, Warszawa 2002).
35 W dalszej cz´Êci analizy nie zostanà szerzej podj´te wàtki przestrzennych zró˝nicowaƒ rolnictwa. W tej sprawie zob.
np. A. Stasiak (red.), Mo˝liwoÊci wielofunkcyjnego rozwoju wsi polskiej w kontekÊcie integracji z Unià Europejskà, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Studia, t. CX, Warszawa 2000.
36 Key structural data for the 10 Acceding Countries, General Statistics, Eurostat, 06.01.03.
37 Rocznik Statystyczny Województw 2002, GUS, Warszawa, s. CLXXX.
wszystkich podmiotów gospodarczych kraju, 63,3% spó∏ek handlowych oraz 68,8% spó∏ek z udzia∏em kapita∏u zagranicznego38.
W roku 2001 blisko po∏owa produkcji sprzedanej przemys∏u koncentrowa∏a si´ w wojewódz-twie mazowieckim (20,5%), Êlàskim (16,8%) i wielkopolskim (10,3%). Z kolei województwa lu-buskie, Êwi´tokrzyskie i podlaskie osiàgn´∏y razem 6,2% udzia∏u w sprzeda˝y. Podobnie rzecz si´
ma w przypadku sprzeda˝y budownictwa39, nak∏adów inwestycyjnych ogó∏em, nak∏adów na inno-wacje i dzia∏alnoÊç badawczo-rozwojowà oraz wartoÊci dodanej (tabela 1). Dotyczy to tak˝e udzia∏u województw w eksporcie, aczkolwiek tu prymat dzier˝y województwo pomorskie, nie zaÊ mazowieckie, przodujàce pod wzgl´dem wszystkich innych wskaêników nowoczesnoÊci gospodar-ki40. Niestety w eksporcie dominujà towary niskiej technologii, praco-, a nie wiedzoch∏onne41.
Ogólnie rzecz bioràc, najmniej korzystnà struktur´ gospodarczà (o najwy˝szym udziale rol-nictwa w zatrudnieniu) majà województwa Polski wschodniej: lubelskie, Êwi´tokrzyskie,
podkar-38 Informacja o sytuacji spo∏eczno-gospodarczej województw, nr 3/2002, GUS, Warszawa, listopad 2002, s. 41.
39 Tam˝e, s. 42–43.
40 O ile w Polsce eksport na jednego mieszkaƒca nie przekracza 1000 dolarów, to w Irlandii si´ga 20 000 dolarów.
Eksport na jednego zatrudnionego w województwie pomorskim wynosi∏ w koƒcu lat 90. 263 tys. z∏, w mazowieckim – 221 tys., ma∏opolskim – 105 tys., zachodniopomorskim – 32 tys. z∏. Najmniej proeksportowy charakter majà gospodarki woje-wództw: lubelskiego (10,2 tys. z∏ na zatrudnionego), podlaskiego (8,2 tys.), ∏ódzkiego (8,1 tys.) i Êwi´tokrzyskiego (7,5 tys.), przy Êredniej dla Polski 17,4 tys. z∏. – Narodowa strategia rozwoju regionalnego 2001–2006, Ministerstwo Rozwoju Regional-nego i Budownictwa, Warszawa 2000, s. 73.
41 Informacja o sytuacji..., s. 15.
Tabela 1. Inwestycje, innowacje, badania i rozwój, wartoÊç dodana wed∏ug województw
Nak∏ady Nak∏ady* na Nak∏ady na Zatrudnienie WartoÊç inwestycyjne dzia∏alnoÊç badania w dzia∏alnoÊci dodana
na 1 innowacyjnà i rozwój na 1 badawczo- brutto Województwo mieszkaƒca w przemyÊle mieszkaƒca -rozwojowej na 1
w z∏ (ceny w mln z∏ w z∏ (ceny na 1000 osób pracujàcego
bie˝àce) bie˝àce)** aktywnych w tys. z∏
zawodowo
DolnoÊlàskie 3706 718,4 115 4,7 46,0
Kujawsko-pomorskie 2260 1127,4 62 3,5 39,0
Lubelskie 1672 372,7 66 3,4 25,5
Lubuskie 2521 240,5 17 4,0 42,3
¸ódzkie 2566 581,2 113 3,4 35,2
Ma∏opolskie 2447 773,5 142 5,7 33,6
Mazowieckie 7406 2207,5 422 11,1 51,8
Opolskie 2048 202,9 36 2,4 38,4
Podkarpackie 1730 517,9 48 1,6 25,4
Podlaskie 1652 256,7 73 2,5 30,1
Pomorskie 2694 436,0 92 4,5 46,5
Âlàskie 2598 1959,4 84 3,8 46,4
Âwi´tokrzyskie 1732 683,1 15 1,3 28,3
Warmiƒsko-mazurskie 1701 129,5 35 1,9 36,9
Wielkopolskie 3248 1110,7 100 3,6 41,7
Zachodniopomorskie 2463 183,6 37 2,7 45,5
Polska 3141 11 501,4 126 4,5 40,1
* Dane dotyczà podmiotów gospodarczych w sekcjach: „Górnictwo i kopalnictwo”, „Przetwórstwo przemys∏owe” oraz „Wytwarzanie i zaopa-trywanie w energi´ elektrycznà, gaz, wod´”, w których liczba pracujàcych przekracza 49 osób.
** Bez amortyzacji Êrodków trwa∏ych.
èród∏o: Rocznik statystyczny województw 2002..., s. XC–XCI i CXXIII.
packie i podlaskie (tabela 2).42Najwy˝szym udzia∏em us∏ug odznaczajà si´ – obok mazowieckie-go – województwa Polski zachodniej: zachodniopomorskie, pomorskie, dolnoÊlàskie, lubuskie.
Niski (i malejàcy) jest poziom nak∏adów na badania i rozwój (w 2000 r. zaledwie 0,78% do-chodu narodowego; w USA – 2,7%, Unii Europejskiej – 1,8%)43. Ogólna ocena rozwoju gospo-darki opartej na wiedzy sytuuje Polsk´ na 23. miejscu poÊród krajów OECD (6 pkt wobec 30 pkt na W´grzech, 40 pkt w USA i ponad 50 pkt w Szwajcarii)44. Niepokoiç musi nie tylko niski po-ziom innowacyjnoÊci, ale te˝ spadek udzia∏u produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmoderni-zowanych w produkcji sprzedanej przemys∏u oraz spadek liczby przedsi´biorstw zamierzajàcych wprowadziç innowacje45. W ostatnich latach przesz∏o dwukrotnie zmala∏ wspó∏czynnik wynalaz-czoÊci (z 1,4 w 1989 do 0,6 w 2000 r.; Êrednio w Unii Europejskiej 2,6)46.