Koszty i korzyÊci przystàpienia Polski do Unii Europejskiej w obszarze polityki zatrudnienia

2.1. Polityka równouprawnienia p∏ci

Obserwacja zjawisk na polskim rynku pracy dowodzi, i˝ pomimo formalnej równoÊci szans kobiet i m´˝czyzn na rynku pracy, kobiety nale˝à do grupy osób szczególnie zagro˝onych.

Wskaênik zatrudnienia kobiet w polskiej gospodarce by∏ zdecydowanie ni˝szy w ostatnich kilku latach od wskaênika zatrudnienia m´˝czyzn, o oko∏o 15 punktów procentowych, a w dodatku wykazywa∏ tendencj´ spadkowà wraz ze zmniejszaniem si´ wskaênika zatrudnienia ogó∏em, zwiàzanym z os∏abieniem tempa wzrostu gospodarczego od 1998 r. Wskaênik zatrudnienia ko-biet w Unii Europejskiej jest tak˝e relatywnie ni˝szy od wskaênika dla m´˝czyzn, jednak jego post´pujàcy wzrost Êwiadczy, i˝ poprawiajà si´ faktyczne szanse kobiet na rynku pracy. Jest to efekt realizacji w praktyce zasady równego traktowania m´˝czyzn i kobiet na rynku pracy (G∏à-bicka 1999, s. 87–88).

O dyskryminacji kobiet na rynku pracy w Polsce Êwiadczyç mo˝e równie˝ fakt wi´kszego

udzia-∏u kobiet w zasobie bezrobocia, mimo ˝e bezrobotne kobiety by∏y lepiej wykszta∏cone ni˝ bezro-botni m´˝czyêni. W latach 1996–2001 udzia∏ bezrobotnych kobiet o najwy˝szych kwalifikacjach w ogólnej liczbie bezrobotnych kobiet waha∏ si´ w granicach 2,3–3,8%, zaÊ m´˝czyzn – 1,2–2,5%.

Oddzia∏ywanie p∏ci na zagro˝enie bezrobociem widoczne jest równie˝ w udzia∏ach kobiet w bezrobociu d∏ugookresowym. Co prawda wÊród wszystkich bezrobotnych kobiet udzia∏ d∏ugo-okresowo bezrobotnych kobiet by∏ w Polsce ni˝szy ni˝ przeci´tnie w krajach Unii, to jednak ju˝

w 2000 r. nastàpi∏o zbli˝enie wskaêników udzia∏u (ok. 46%), a w 2001 r. udzia∏ ten wzrós∏ do 48,3%. W krajach unijnych udzia∏ d∏ugookresowo bezrobotnych kobiet od roku 1997 systema-tycznie si´ zmniejsza∏.

W Polsce bezrobotne kobiety dominujà tak˝e wÊród osób m∏odych, w wieku 15–24 lat. Stopy bezrobocia dla kobiet wzros∏y w badanych latach z 29,5% w 1996 r. do 37% w 1999 r., podczas gdy dla m´˝czyzn, odpowiednio, z 23,4% do 28,5% (AktywnoÊç Ekonomiczna LudnoÊci Polski, IV kwarta∏ 2000, s. LX–LXII). Przeci´tna stopa bezrobocia wÊród ludzi m∏odych wynosi∏a w 1999 r.

w Polsce 32,5% i by∏a niemal˝e dwukrotnie wy˝sza od przeci´tnej stopy dla Unii, wynoszàcej 17,9% (Eurostat, 2000, s. 148).

Podsumowujàc, nale˝y stwierdziç, ˝e choç idea równoÊci p∏ci jest silnie wyartyku∏owana w dzia∏alnoÊci normatywnej, to nadal niezb´dne jest zastosowanie i wzmocnienie dzia∏aƒ gwaran-tujàcych jej realizacj´. Takà nadziej´ daje pe∏ne cz∏onkostwo Polski w Unii Europejskiej. Warto wspomnieç jednak˝e o trudnych do oszacowania kosztach egzekwowania zasady równoÊci szans kobiet i m´˝czyzn w zatrudnieniu, choç z uwagi na przejawy dyskryminacji kobiet na rynku pra-cy nale˝y si´ z nimi liczyç.

2.2. Warunki zatrudnienia

G∏ówne zmiany, jakie zostanà wprowadzone w polskim prawie pracy w tej dziedzinie, doty-czyç b´dà d∏ugoÊci czasu pracy i urlopów. Zwiàzane jest to z wprowadzeniem ∏àcznego czasu pra-cy (razem z godzinami nadliczbowymi) w wymiarze 48 godzin tygodniowo. Ponadto liczba godzin nadliczbowych nie b´dzie mog∏a byç wy˝sza ni˝ 150 w ciàgu roku kalendarzowego. Korzystne zmiany polegajà na wprowadzeniu co najmniej 15-minutowych przerw dla osób pracujàcych co najmniej szeÊç nast´pujàcych po sobie godzin. Przerwy te wliczane sà do czasu pracy. Pracowni-kowi b´dzie przys∏ugiwa∏ dobowy wypoczynek w wymiarze co najmniej 11 godzin i tygodniowy w wymiarze 35 nast´pujàcych po sobie godzin (por. Projekt Ustawy o zmianie Ustawy...).

Korzystne zmiany dotyczyç b´dà równie˝ d∏ugoÊci urlopu wypoczynkowego. Paƒstwa cz∏on-kowskie zobowiàzujà si´ do zapewnienia wszystkim pracownikom, którzy przepracowali co naj-mniej rok, p∏atnego urlopu wypoczynkowego w wymiarze co najnaj-mniej 20 dni. Obowiàzujàce w Polsce normy okreÊlajà wymiar urlopu wypoczynkowego dla pracowników po roku pracy na 18 dni (Fija∏kowski 1998). Korzystna b´dzie zmiana d∏ugoÊci urlopów rodzicielskich. W Polsce przys∏uguje urlop wychowawczy do 4. roku ˝ycia dziecka. W UE urlop ten wynosi co najmniej 3 miesiàce, lecz mo˝e trwaç a˝ do ukoƒczenia przez dziecko 8 lat. Dyrektywa zawiera ponadto punkt dotyczàcy prawa do powrotu na to samo bàdê równorz´dne stanowisko. Istotnà, równie˝

korzystnà zmianà b´dzie mo˝liwoÊç dodatkowego urlopu dla pracownic w cià˝y, po porodzie i pracownic karmiàcych. Pracownicy przys∏uguje urlop na ca∏y okres niezb´dny do ochrony jej bezpieczeƒstwa i zdrowia, je˝eli niemo˝liwe jest dostosowanie warunków pracy w zakresie bez-pieczeƒstwa i niemo˝liwe jest przeniesienie pracownicy na inne, bardziej bezpieczne stanowisko.

Wprowadzenie powy˝szych zmian wiàzaç si´ b´dzie z dodatkowymi, doÊç znacznymi koszta-mi dla pracodawców, szczególnie dla w∏aÊcicieli ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw. Koszty te (przynajmniej w cz´Êci) b´dzie musia∏o ponieÊç paƒstwo, gdy˝ przedsi´biorstwa mog∏yby w in-nym przypadku unikaç zatrudniania kobiet (por. Golinowska i in. 1999, s. 20).

Zgodnie z Europejskà Strategià Zatrudnienia, du˝à rol´ w zwi´kszaniu zatrudnienia odgry-wajà elastyczne formy czasu pracy. Korzystne zmiany, wprowadzone w tym zakresie, dotyczà

swo-body podejmowania przez pracowników pracy w niepe∏nym wymiarze czasu oraz zakazu stoso-wania praktyk dyskryminacyjnych przy ustalaniu warunków zatrudnienia (por. Projekt Ustawy o zmianie Ustawy...). Najwy˝szy odsetek osób zatrudnionych w niepe∏nym wymiarze czasu pracy wÊród krajów cz∏onkowskich notowany jest w Holandii (42% pracujàcych ogó∏em; wÊród kobiet odsetek ten si´ga nawet 70%). W Polsce w 2000 r. odsetek pracujàcych w niepe∏nym wymiarze czasu kszta∏towa∏ si´ na poziomie 10,8% (AktywnoÊç Ekonomiczna LudnoÊci Polski, 2000). Wej-Êcie Polski do Unii i przyswojenie unijnych norm mo˝e pomóc w zwi´kszeniu elastycznoÊci ryn-ku pracy. KorzyÊcià jest mo˝liwoÊç pogodzenia ˝ycia rodzinnego i zawodowego, zwi´kszenie do-chodów ludnoÊci i wzrost zatrudnienia w gospodarce polskiej.

KorzyÊcià wynikajàcà z przystàpienia Polski do UE mo˝e byç równie˝ wzrost zatrudnienia wy-wo∏any dalszym i szybszym nap∏ywem inwestycji z krajów cz∏onkowskich do Polski. Inwestycje te stanowi∏y w 2000 r. 63,3% inwestycji z udzia∏em kapita∏u zagranicznego. Szacuje si´, ˝e 55% kwo-ty inweskwo-tycji zagranicznych ulokowano w majàtku trwa∏ym (Prawo Przedsi´biorcy, 2001, s.7).

Dzi´ki nim mo˝liwe b´dzie unowoczeÊnienie Êrodków trwa∏ych i nap∏yw do Polski nowych tech-nologii. Prze∏o˝y si´ to jednoczeÊnie na wzrost wydajnoÊci pracy, a co za tym idzie, wzrost p∏ac realnych. W d∏u˝szym okresie b´dzie on czynnikiem os∏abiajàcym presj´ migracyjnà.

2.3. Bezpieczeƒstwo i higiena pracy

Implementacja norm unijnych w tym obszarze b´dzie wiàzaç si´ z doÊç powa˝nymi kosztami.

Polska wystàpi∏a z postulatem 3-letniego okresu przejÊciowego do 31 grudnia 2005 r. w odniesie-niu do dyrektywy 89/655/EWG w sprawie minimalnych wymagaƒ bezpieczeƒstwa i higieny u˝yt-kowania sprz´tu przez pracowników (por. www.negocjacje.gov.pl).

Wdro˝enie norm unijnych spowoduje wzrost kosztów inwestycyjnych zwiàzanych z unowocze-Ênieniem przestarza∏ego w Polsce parku technologicznego (Golinowska i in. 1999, s. 17). Najwi´ksze problemy mogà mieç ma∏e przedsi´biorstwa, dla których wymiana urzàdzeƒ b´dzie doÊç kosztowna.

W gospodarce polskiej w 2000 r. stopieƒ zu˝ycia ogó∏em Êrodków trwa∏ych wynosi∏ 47,2%, w tym parku maszynowego – 58,5%. Dodatkowo w latach 1990–1999 stopa wymiany kapita∏u kszta∏towa∏a si´ na Êredniorocznym poziomie 0,7% (dla porównania: w Niemczech 4,1%, we Francji 2,6%). Do-datkowe koszty, to koszty operacyjne zwiàzane z realizacjà norm bhp, np. przeprowadzanie wyma-ganych badaƒ lekarskich, oraz koszty instytucjonalne zwiàzane z koniecznoÊcià wzmocnienia paƒ-stwowych instytucji nadzorujàcych implementacj´ norm bhp (Golinowska i in. 1999, s. 17).

KorzyÊci zwiàzane z modernizacjà aparatu wytwórczego, jakie odniosà pracownicy i praco-dawcy, to przede wszystkim zmniejszenie liczby wypadków przy pracy i spadek absencji pracow-ników. Od 1997 r. konsekwentnie zmniejsza si´ liczba wypadków wÊród pracujàcych w Polsce, w tym równie˝ wypadków Êmiertelnych. W latach 1997–2000 odsetek wypadków na 1000 zatrud-nionych, powodujàcych d∏u˝szà ni˝ 3-dniowa nieobecnoÊç w pracy, spad∏ z 9,8% w 1997 do 7,91%

w 2000 r., a wskaênik wypadków Êmiertelnych – z 0,06% do 0,05%. W UE w 1998 r. udzia∏y po-wy˝sze kszta∏towa∏y si´ odpowiednio na poziomie 4,1% i 0,03% (EU Employment, 2001, s. 35).

Ocenia si´ zatem, ˝e w d∏ugim okresie korzyÊci z tytu∏u poprawy bezpieczeƒstwa i higieny pracy na pewno przekroczà koszty.

2.4. Dialog spo∏eczny

Polska zainicjowa∏a i prowadzi dialog spo∏eczny, którego stronami sà organizacje pracowni-ków, organizacje pracodawców i strona rzàdowa. Nie jest on jednak˝e tak rozbudowany jak w krajach unijnych. Przyczyny nie le˝à po stronie przepisów, lecz raczej wynikajà z praktycznego ich niestosowania. Implementacja pozosta∏ych jeszcze przepisów dotyczàcych dialogu spo∏eczne-go raczej nie b´dzie pociàgaç za sobà znaczàcespo∏eczne-go wzrostu wydatków. Przyk∏adem mo˝e tu byç wprowadzenie dyrektywy 77/187, dotyczàcej obowiàzku poinformowania przedstawicieli pracow-ników o przekazaniu zak∏adu pracy (Golinowska i in. 1999, s. 21).

Uzwiàzkowienie w Polsce jest na znacznie ni˝szym poziomie (18% pracowników) ni˝ w kra-jach cz∏onkowskich (przeci´tnie 31% pracowników). Porównujàc dane dotyczàce okresów wcze-Êniejszych, mo˝na powiedzieç, ˝e zwiàzki zawodowe w Polsce prze˝ywajà raczej kryzys (w po∏o-wie lat 80. uzwiàzkopo∏o-wienie si´ga∏o 50%; Getka 2002, s. 38).

Liczba sporów zbiorowych w Polsce, rozwiàzywanych przy udziale mediatora z listy Minister-stwa Pracy i Polityki Spo∏ecznej, wykazuje tendencj´ rosnàcà (w 2001 r. wynosi∏a 64, rozwiàzywa-nych bez mediatora – 38).

2.5. Wp∏yw przystàpienia Polski do UE na wielkoÊç migracji si∏y roboczej

Wyniki wi´kszoÊci prognoz (polskich, niemieckich, austriackich oraz prognozy zawartej w Ra-porcie Komisji Europejskiej) dotyczàcych przep∏ywu si∏y roboczej w kontekÊcie kolejnego rozsze-rzenia UE Êwiadczà, ˝e nie ma podstaw do obaw co do wielkiej fali migracyjnej. Z Polski, wed∏ug ekspertyz, do 2030 r. wyemigruje nieca∏y milion osób, co oznacza przeci´tnà rocznà migracj´ na poziomie kilkudziesi´ciu tysi´cy osób. Wyniki badaƒ wskazujà, ˝e najwi´cej Polaków uda si´ do krajów europejskich, z czego g∏ówny strumieƒ skieruje si´ do Niemiec. JednoczeÊnie autorzy ba-daƒ podkreÊlajà, ˝e prognozowana wielkoÊç migracji nie wp∏ynie negatywnie na rynek pracy w krajach Unii, gdy˝:

• obserwowane jest post´pujàce starzenie si´ spo∏eczeƒstw europejskich; utrzymanie na sta∏ym poziomie poda˝y pracy w obecnych krajach Unii wymagaç b´dzie nap∏ywu ok.

pó∏ miliona osób rocznie w latach 2005–2010, a w latach 2010–2015 nawet 1,6 mln osób rocznie (Monitor Integracji Europejskiej, 2001);

• w wyniku ca∏kowitego otwarcia rynków nastàpi znaczny nap∏yw kapita∏u do Polski i wy-stàpi równie˝ zjawisko migracji pewnych grup pracowników z krajów Unii do Polski;

• ocenia si´, ˝e cz∏onkostwo w Unii spowoduje przyspieszenie tempa wzrostu PKB w Polsce, co w d∏u˝szym okresie os∏abi presj´ migracyjnà;

• integracja krajów o relatywnie wysokiej relacji cen pracy do kapita∏u z krajami o rela-tywnie wysokiej relacji cen kapita∏u do pracy przynosi w efekcie przep∏yw czynników produkcji i zmiany relacji p∏ac do ceny kapita∏u w obu krajach. Zak∏ada si´ zatem, ˝e wskutek nap∏ywu unijnego kapita∏u liczba miejsc pracy tworzonych w Polsce przez przedsi´biorstwa z Unii wch∏onie znacznà cz´Êç si∏y roboczej, ocenianà jako potencjal-ni migranci.

KorzyÊci wynikajàce z migracji zwiàzane sà z zagwarantowaniem migrantom z Polski i ich ro-dzinom zabezpieczenia spo∏ecznego na poziomie kraju, w którym migrujàca osoba wykonuje pra-c´. Âwiadczenia te sà na znacznie wy˝szym poziomie ni˝ w Polsce. KorzyÊcià b´dà równie˝ prze-kazy p∏ac z zagranicy.

Koszty dla polskiej gospodarki zwiàzane b´dà z koniecznoÊcià zagwarantowania pracowni-kom z obecnych krajów cz∏onkowskich Êwiadczeƒ spo∏ecznych. Ocenia si´ jednak, ˝e w zwiàzku ze stosunkowo niewielkà liczbà obcokrajowców pracujàcych w Polsce koszty te nie b´dà du˝e.

W latach 1998–1999 liczba pozwoleƒ na prac´ w Polsce dla pracowników z czterech krajów: USA, Francji, RFN i Wielkiej Brytanii, by∏a na poziomie ok. 17 tys. rocznie (Iglicka 2001). Ponadto kosztem b´dzie migracja z Polski osób wysoko wykwalifikowanych.

3. KorzyÊci i koszty nieprzystàpienia Polski do Unii