W kulturze XVIII stulecia, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, z wolna przestawano postrzegać kobietę (głównie w wyższych sferach) jako istotę bez-względnie podporządkowaną mężczyźnie, mimo utrzymującego się nadal pa-triarchalnego modelu rodziny. Badacze podkreślają ogromną rolę, jaką w tym względzie odegrała instytucja salonu, przeżywająca rozkwit między innymi dzięki aktywnemu udziałowi przedstawicielek płci pięknej, z powodzeniem realizujących ambicje intelektualne i mecenasowskie1. Kobieta kierująca tego rodzaju gremium była bardziej wykształcona niż jej poprzedniczki, a nadto oczytana, utalentowana, często intelektualnie dominowała nad męską społecz-nością zgromadzenia2. Salony obaliły dawne stereotypy, na równych prawach umożliwiły bowiem udział w rozmowach męskiej i żeńskiej części elit:
Epoka oświecenia przywodzi na myśl przede wszystkim obraz kobiety będącej ośrodkiem salonu. Postać ta jest punktem centralnym ruchu intelektualnego; odgrywa pierwszoplanową rolę w powstawaniu i sze-rzeniu się myśli i ułatwia kontakt tejże ze światem pieniądza i władzy3. Sygnalizowane zmiany dotyczyły w dużej mierze oświeconych przedstawi-cielek arystokratycznego kręgu, które w pełni świadomie podejmowały formy
1 Por. A.K. Guzek: Salony literackie. W: Słownik literatury polskiego oświecenia. Red.
T. Kostkiewiczowa. Wyd. 2 poszerzone i poprawione. Wrocław 1991, s. 544–546.
2 Zob. M. Bogucka: „Querelle des femmes” – skarga kobiet czy spór o kobietę? W: Eadem:
Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI. Warszawa 2006, s. 131.
3 D. Godineau: Kobieta. Przeł. J. Kornecka. W: Człowiek oświecenia. Przeł. M. Gurgul et al. Red. M. Vovelle. Warszawa 2001, s. 422.
Joanna Mazur, Kamila Rogowicz
136
aktywności, umożliwiające im rozwój osobowości oraz różnych uzdolnień i za-interesowań4. Innowacje nie objęły natomiast stylu życia kobiet o niższym po-chodzeniu społecznym. Jak podkreśla Maria Bogucka, „cała egzystencja kobiety, a także jej status były w XVI–XVIII wieku określone przez dwa podstawowe determinanty: płeć i przynależność do grupy społecznej”5. Z tego też może wynikać ambiwalentne (z męskiego punktu widzenia) spojrzenie na płeć piękną w epoce nowożytnej. Jedni, chwaląc kobiecą emancypację, podkreślają równość obu płci, inni przeciwnie – eksponują ich podległość mężczyznom, wskazują na zubożenie intelektualne i dążą do podtrzymania dawnych ideałów, według których kobieta to jedynie piastunka domowego ogniska6.
Dama prowadząca salon lub biorąca udział w takich spotkaniach to kobieta modna. Jak zauważa Helga Mobius:
Kobieta XVII i XVIII wieku płaciła wysoką cenę za to, by być damą.
Nie tylko w sensie finansowym – trzeba bowiem pamiętać, że ryzyko-wała zdrowiem, witalnością, że nie miała możliwości poruszania się w sposób naturalny, a wszystko po to, by odgrodzić się od całej masy kobiet, które utrzymywały się z pracy zarobkowej. W wyższych sfe-rach moda miała służyć, co dotyczy przede wszystkim mody kobiecej we wszystkich jej przejawach, demonstrowaniu niezdolności do pracy i zafałszowaniu natury, a tym samym zachowaniu dystansu wobec zwykłości, czyli „pospolitości”. Modne wyobrażenia piękna, jakkolwiek się zmieniały, brały początek z pogardy do pracy, z konsekwentnego próżniactwa; szczególnie kobieta była poddawana systematycznemu redukowaniu wszelkich jej działań po to, by stać się wystylizowaną postacią – dziełem sztuki odpowiadającym gustom potężnej i próżnia-czej górnej warstwy społeczeństwa. Piękne było to, co znamionowało brak umiarkowania zarówno w wydatkach, jak i w formach wyglądu zewnętrznego, można było w ten sposób pokazać, że zachcianki tej klasy nie są niczym ograniczone7.
Do przytoczonej wypowiedzi autorki należałoby jednak dodać, że nowa moda stała się również powodem społecznego (głównie męskiego) niezadowo-lenia i kpin.
4 Zob. K. Stasiewicz: Kobiece przyjemności w XVIII wieku. W: Przyjemność w kulturze epoki rozumu. Red. T. Kostkiewiczowa. Warszawa 2011, s. 125–146.
5 M. Bogucka: Fazy życia kobiety. W: Eadem: Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społe-czeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym. Warszawa 1998, s. 34.
6 W swoich publikacjach Maria Bogucka sporo uwagi poświęca tej problematyce, przy-wołując wypowiedzi dawnych autorów, między innymi Łukasza Górnickiego, Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich Radziwiłłowej i Adama Kazimierza Czartoryskiego.
7 H. Mobius: Damy i ubiory. W: Kobieta baroku. Przeł. A. Porębska. Warszawa 1986, s. 191.
Literaci XVIII wieku o kobiecych piersiach i dekoltach 137 Zmiany w modzie zaczęły dokonywać się w Europie już w XVII stuleciu, aby w następnym wieku w pełni zdominować salony. Nowy, ekstrawagancki (jak na owe czasy) styl ubioru przywiozła do Polski, prosto z Francji, Ludwika Maria Gonzaga. Popularne stały się suknie obfite, ozdobne i finezyjne, jed-nak najważniejszą zmianą było odsłonięcie szyi i gorsu. W przeciwieństwie do mody z wcześniejszego okresu, damy nie zakrywały już dekoltów giezłecz-kiem, koronkami, pontałami ani innymi ozdobami. Podstawowymi elementami kobiecego stroju stały się w tym czasie: suknia wierzchnia, spódnica spodnia (odpowiednik dzisiejszej spódnicy), trójkątny bawet noszony na staniku oraz gorset i panier zakładany pod spód8. Piersi były zatem dodatkowo eksponowa-ne przez spodnią część ubioru.
Moda ta stała się w XVIII wieku ważnym elementem francuskiej, a za-tem również europejskiej kultury, lecz w Polsce budziła wiele kontrowersji.
W poezji odnajdujemy liczne ślady niezadowolenia Polaków z frywolności damskich strojów. Anonimowy autor o odkrytej szyi pisał, że jest „zubożała, naga, biedna, przy samych perłach pozostała”. Inny nie krył swego niezado-wolenia z nadmiernego eksponowania przez kobiety biustu, co w jego opinii nie przystoi damie. Z dezaprobatą podsumował ten wątek utyskiwań: „Cho-dzi druga jak mamka, piersi pokazała, / Jakoby ustawicznie „Cho-dziecię karmić miała”9. Helga Mobius podkreśla, że zachowanie obyczajnego stroju stanowiło w niektórych środowiskach ważny problem, o czym, zdaniem autorki, świad-czą liczne anonimowe publikacje, w których autorzy krytycznie wypowiadali się na temat wyzywającego (ich zdaniem) eksponowania przez kobiety piersi w sukniach z głębokim dekoltem. Tytuły owych prac jednoznacznie świad- czą o takich właśnie opiniach, między innymi: O tym, że odsłonięte piersi są wielkim siedliskiem wielu złych chuci, pozbawiają godności wstydliwą białogłowę, a bezczelne babska pokrywają sromotą oraz Rozpustnie i lekkomyślnie odkryte piersi dzisiejszych białogłów i należne im bardzo potrzebne okrycie10. Oto spis treści dru-giego traktatu:
Rozdział 1. Opis kobiecych piersi i ich pochwała.
Rozdział 2. O grzechach, które popełniane są z niewieścimi piersiami, szczególnie w ich bezwstydnym obnażeniu.
Rozdział 3. Takie odsłonięcie jest ciężkim grzechem, ponieważ jest przeciw Bogu i jego przykazaniom.
Rozdział 4. Obnażenie piersi jest grzechem diabelskim.
8 Moda. Historia mody od XVIII do XX wieku. Kolekcja Instytutu Ubioru w Kioto. Przeł.
S. Majewska. Red. A. Fukai. Köln [–Warszawa] 2002.
9 Cyt. za: W. Łoziński: Ubiory i splendory. W: Idem: Życie polskie w dawnych wiekach.
(Wiek XVI–XVIII). Lwów 1907, s. 108. Zob. http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=43290 (dostęp: 10.11.2012).
10 H. Mobius: Damy i ubiory…, s. 177.
Joanna Mazur, Kamila Rogowicz
138
Rozdział 5. Obnażenie piersi jest gorszące.
Rozdział 6. Obnażenie piersi jest głupotą i dla tych, które to czynią, samo w sobie jest sromotne i podejrzane.
Rozdział 7. Obnażenie piersi na publicznym nabożeństwie jest szcze-gólnie godne potępienia i czyni z niego służbę bożkom i Wene- Rozdział 8. Obnażenie piersi pociąga za sobą straszne kary boskie.rze.
Rozdział 9. Obalenie zarzutów usprawiedliwiających ową zdrożność.
Rozdział 10. Napomnienie niewiast i mężczyzn wraz ze związaną z tym pociechą i zakończeniem11.
Głosy krytyki mogły wynikać z zakorzenienia w kulturze sarmackiej wize-runku kobiety idealnej jako osoby skromnej, niewinnej, akceptującej wyższość przyjaźni nad miłością, piastunki domowego ogniska12, od której oczekiwano, aby była dobrą żoną i matką13. Wszystko, co mogłoby w jakikolwiek sposób naruszyć ten wzorcowy portret, w założeniu pozostawać miało w sferze tabu.
Właśnie dlatego obszar intymności i erotyki łączono głównie z niższymi war-stwami społecznymi, zwłaszcza ze środowiska wiejskiego. Także nurt poezji libertyńskiej, żywo interesujący się cielesnością, wiązał ją zwłaszcza z owymi kręgami14. Jak zaznacza Witold Nawrocki, nieczęsto był on zaliczany do literatu-ry oficjalnie uznanej za wartościową, a wpisujące się w ten prąd utwoliteratu-ry miały przede wszystkim charakter rozrywkowy15. Jednakże to właśnie erotyczna po-ezja libertyńska zawiera interesujący materiał do podjęcia rozważań na temat przywołań kobiecego biustu i dekoltu w kulturze oraz literaturze XVIII wieku.
W twórczości wspomnianego nurtu piersi traktowano przede wszystkim jako bardzo zmysłowy atrybut piękna. Wzmianki o nich autorzy zamieszczali przy okazji opisu innych części ciała, w sposób szczególny emanujących ko-biecością. Co ciekawe, bez względu na to, z jakimi damskimi atutami były one zestawiane – czy to z „rękami śnieżystymi”, „włosem pięknej warkoczy”, czy z „ząbkami czystymi” – wspominano o nich niemal w każdym tekście prawią-cym o pięknie kobiety. Zazwyczaj autorzy eksponowali dodatkowo ich nieco-dzienną bladość, co w dużej mierze zaświadcza o ówczesnym kanonie piękna16.
11 Ibidem.
12 W. Nawrocki: Libertyńska prowokacja moralna: poezja ostrych kodów erotycznych. W:
„Płodny jest świat w występki”. Antologia polskiej libertyńskiej poezji erotycznej XVIII wieku. Wy-brał i przygotował do druku oraz wstępem i notami o autorach i pochodzeniu tekstu opatrzył W. Nawrocki. Piotrków Trybunalski 1996, s. 14.
13 M. Bogucka: Kobieta idealna – model i wzorce. W: Eadem: Białogłowa w dawnej Polsce…, s. 153.
14 Zob. J. Snopek: Libertynizm. W: Słownik literatury polskiego oświecenia…, s. 272–273.
15 Zob. W. Nawrocki: Libertyńska prowokacja moralna…, s. 7–11, 21–22.
16 W hierarchicznym sposobie obrazowania oraz we wspomnianym ideale piękna wi-dać wpływy baroku oraz epok wcześniejszych – kolejność opisu poszczególnych elementów
Literaci XVIII wieku o kobiecych piersiach i dekoltach 139 Przykład takich właśnie przywołań kobiecych piersi zawiera fragment Uleczenia Adama Stanisława Naruszewicza. W wierszu tym estetyczny aspekt poetyckiej deskrypcji postaci potęgowany jest przez kontrastowe zestawienie śnieżnej cery z czernią oczu:
Panna chora na palec, panna wdzięków pełna, A rumiana jak różyczka, biała jak bawełna, Oczki kruczej czarności, brwią kryte okrągłą, Piersi śnieżne wspierały jej szyjkę pociągłą, Nóżka krotka, wąziuchna, od góry wypukła, Rączka pulchna, talijka szczupła i wysmukła, Słowem była to piękność cale doskonała17.
A.S. Naruszewicz: Uleczenie, w. 3–9
Autor w sposób bardzo obrazowy oddał piękno kobiecego ciała, w ciągu wyliczeniowym posługując się metodą kontrastu: brwi są okrągłe, noga od góry wypukła, ręka pulchna, szyja pociągła, talia zaś szczupła. Do tak zarysowane-go portretu dodał efekty kolorystyczne: róż policzków i biel cery, czerń oczu i brwi oraz śnieżną biel piersi. Bardzo wyraźnie ta sensualna deskrypcja wpi-suje wykreowaną postać w obowiązujący w epoce kanon kobiecej urody.
W niektórych wierszach autorzy przedstawili również sceny i sytuacje intymne, korespondujące z ówczesnymi normami obyczajowymi. Mężczyzna, który pragnie zbliżyć się do kobiety, nawiązuje z nią kontakt przez dotyk dłoni, kolejnym etapem zbliżenia jest pieszczota piersi, a pocałunek stanowi jeden z najwyższych stopni intymności. Schemat ten opisał Stanisław Trem-becki w utworze Przypadki siostry starszej powiedziane siostrom młodszym. Pierw-sza postać wskazana w tytule w następujący sposób relacjonuje swe intymne doświadczenia i doznania:
Naprzód swe usta do mej posłał ręki, […]
Od rąk do piersi śmiałość swą przenosił […]
Nie mogłam mu tej odmówić nagrody, Która się stała hasłem mej przegranej.
Skoro zuchwalec do mych ust przyskoczył I pełne ognia dał pocałowanie,
literackiego portretu kobiety oraz kanon piękna nie uległy wielkim zmianom, choć pewne ich aspekty są inaczej akcentowane. Zob. D. Ostaszewska: Postać w literaturze – wizerunek staropolski. Obrazy, konwencje, stereotypy. Katowice 2001, passim.
17 A.S. Naruszewicz: Uleczenie. W: „Płodny jest świat w występki”…, s. 140–141.
Joanna Mazur, Kamila Rogowicz
140
Całą mą duszę swym tchem przeistoczył, Głos ustał, serce biło nieprzerwanie18.
S. Trembecki: Przypadki siostry starszej…, w. 12, 15, 27–32
Punktem kulminacyjnym, do którego doprowadzić miały pieszczoty, był stosunek seksualny. Rzadko jednak literaci opisywali akt erotyczny, zachowując w deskrypcji poszczególne etapy zbliżenia. Niekiedy wspominali o kobiecych piersiach jedynie jako o kuszącym obiekcie pożądania, prowokującym męż-czyznę do pogwałcenia obowiązujących norm obyczajowych. Między innymi w Skardze Kupidyna Jana Ancuty mowa o bardzo swobodnym zachowaniu bo-hatera i zdecydowanej reakcji panny:
Znać w swojej wyćwiczony sztuce doskonale, Schwyci za pierś bieluchną dziewczyny zuchwale.
Ta gwałtu wołać pocznie […]19.
J. Ancuta: Skarga Kupidyna, w. 45–47
Przywołane dotąd fragmenty wierszy oświeceniowych literatów, którzy posługiwali się piórem dość swobodnym obyczajowo, skłaniają do wniosku, że w poezji libertyńskiej uwagi na temat kobiecych piersi pełniły dwie funkcje – estetyczną i erotyczną, przy czym pierwsza ograniczała się na ogół do zmy-słowego pobudzenia, więc w efekcie obie miały ten sam lub bardzo zbliżony charakter. Co ciekawe, w opinii badaczy wieku XVIII, hierarchia stwarzania intymności była inna – to nie kobiece piersi, lecz dłonie należały do sfery bar-dziej osobistej, a wkroczenie do niej bez przyzwolenia mogło się okazać co najmniej towarzyskim nietaktem.
Poezja libertyńska nie jest jedynym źródłem tekstów przydatnych do obec-nych rozważań. W drugiej połowie XVIII stulecia drukiem ukazały się interesu-jące w zamyśle utwory, które w całości zostały poświęcone piersiom i w żadnej mierze nie wyrażały niezadowolenia z ówczesnej mody. Jednym z nich jest pierwsza część przypisywanego Adamowi Korczyńskiemu poematu Pochwała piersi, w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” opublikowana pod tytułem:
Piersi, z manuskryptu perskiego20.
18 S. Trembecki: Przypadki siostry starszej powiedziane siostrom młodszym. W: „Płodny jest świat w występki”…, s. 74–77.
19 J. Ancuta: Skarga Kupidyna. W: „Płodny jest świat w występki”…, s. 34–35.
20 [A. Korczyński:] Piersi, z manuskryptu perskiego. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”
1777, t. 15, cz. 1, s. 204–208. Utwór cytowany jest w rozprawie według tej edycji. Zob. ko-mentarz Elżbiety Aleksandrowskiej: „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1770–1777: monografia bibliograficzna. Warszawa 1999, s. 82 (poz. 327):
Autor wg hipotezy Cz. Hernasa (Wśród rękopisów saskich początków, „Pamiętnik Li-teracki” 1953, z. 3–4, s. 245–251). Jest to cz. 1. poematu Pochwała piersi z rękopisu
Literaci XVIII wieku o kobiecych piersiach i dekoltach 141 Utwór ten jest swoistym peanem na cześć emanującego erotyzmem detalu kobiecego ciała i piękna. Temat długo pozostający w kręgu intymności uzyskał sankcję publiczną przez dopuszczenie tekstu do druku. Moda prowokująca do nowego spojrzenia na kobietę dała również możliwość wyrażenia tych tenden-cji za pośrednictwem poetyckiego obrazowania. Obsceniczne wiersze, w któ- rych piersi stanowiły zaledwie element niezbędny do zarysowania portretu postaci, zastąpiła pełna elegancji poezja czyniąca z nich samodzielny temat, a nawet eksponująca ich rangę. Co więcej, opis piersi motywowany jest wyłącz-nie ich wyłącz-niezaprzeczalnymi walorami estetycznymi – autor wyłącz-nie upatruje w nich pretekstu do rozbudowanej deskrypcji kobiecego ciała ani do usprawiedliwie-nia takiego zamiaru21. Inicjatywa poety w zakresie doboru metafor i porów-nań okazała się niezwykle bogata i w swej różnorodności bywa zaskakująca – nawet dla współczesnego odbiorcy. Najbardziej widocznym zabiegiem jest usytuowanie piersi w kontekście mitologicznym. Przedstawione zostały one w pierwszej kolejności jako „świątynia Wenery” – miejsce oddawania kultu bogini miłości, czyli pieszczot. Jednakże ta ofiara nie wymaga poświęcenia ze strony osoby składającej dar, a wręcz przeciwnie – jest źródłem satysfakcji i przyjemności:
Najdroższej duszy poważne mieszkanie, Zacnego serca zacni dwaj sąsiedzi!
Wyście Wenery jedyne kochanie, Bo w tych pokojach ta bogini siedzi;
Na tych ołtarzach swe odbiera danie, Szczęśliwy, kto tam z ofiarą uprzedzi,
Bibl. Ossol. sygn. 1053/II z lat 1696–1705, do której dodano ostatnią zwrotkę. Tę wersję powtórzył za „Zabawami” rękopis z XVIII w. (Bibl. Ossol. sygn. 3334/I).
Czwarta wersja utworu (rkps Bibl. Ossol. sygn. 691/I) jest już tylko ogólnym na-wiązaniem do poprzednich.
Problem czasu powstania i autorstwa obu utworów – Pochwały piersi (prawdopodobnie z końca XVII wieku) i Nagany piersi – szerzej omawia Radosław Grześkowiak: Dwa anonimowe poematy o piersiach z XVII i XVIII wieku. „Barok” 1999, nr 2, s. 202–217. Zob. również: Sensacje z dawnych lat. Wyszukał i skomentował R. Kaleta. Wstęp J. Tazbir. Wyd. 4. Warszawa 2009, s. 413–416.
21 Inną strategię można zaobserwować w wierszach barokowych – tu potrzebny był jakiś rekwizyt umożliwiający bezkarne przyglądanie się kobiecym piersiom. Na przykład w jednym z wierszy reprezentujących kunsztowną poezję dworską jest nim religijny symbol:
Nie dziw, że zmarli podnoszą się w grobie, Widząc, jak kiedyś, ten, co żywot daje, Krzyż między dwiema wystawień łotrami.
J.A. Morsztyn: Na krzyżyk na piersiach jednej panny. W: Idem: Wybór poezji. Oprac. W. Wein-traub. Wrocław 1998, s. 140–141.
Joanna Mazur, Kamila Rogowicz
142
Bo choć jest więźniem, niewoli nie czuje:
Panując służy i służąc panuje.
[A. Korczyński:] Piersi, z manuskryptu perskiego, w. 9–16
Kolejnym elementem tworzywa mitologicznego, które zostało wykorzysta-ne w poemacie, jest postać Feba, boga słońca i światła. On przydaje piersiom cech boskości przez wyniesienie do rangi gwiazd. Autor wyeksponował ich blask oraz związek ze sferami niebiańskimi. Nazywając piersi bliźniętami, pod-jął w dodatku grę słowną – mógł mieć bowiem na myśli zarówno ich wzajem-ne podobieństwo, jak i nazwę konstelacji, co dodatkowo potęgowałoby efekt idealizacji. Trzecim elementem mitologicznym wykorzystanym w poetyckim obrazowaniu jest postać Amora. Tradycyjne atrybuty bożka zostały zastąpione przez kobiece piersi – właśnie ich widok, a nie ugodzenie strzałą, staje się przyczyną miłości.
To uczucie nie zawsze jednak może się spełnić, do czego nawiązują przy-wołane w wierszu symbole biblijne. Piersi utożsamione zostały z rajskim jabł-kiem, były zatem niczym owoc zakazany – okrywająca je suknia nazwana jest więzieniem, ponieważ broni do nich dostępu. Czy losy „niejednego zwabio-nego Adama” tożsame były z losami biblijzwabio-nego praojca – można się jedynie domyślać.
W utworze występują również odwołania do licznych kontekstów kultu-rowych, czego przykład (oprócz już wskazanych) może stanowić włączenie do metaforyki związanej z piersiami przywołań i Ziemi Obiecanej, i Wysp Szczę-śliwych, a zatem dwóch różnych wizji arkadyjskich, ale w równym stopniu wyrażających uczucie szczęścia. Urokliwy i kuszący element kobiecego ciała został więc przedstawiony jako przewodnik wędrowców i równocześnie cel podróżowania. Jednym słowem – to obiekt pożądania, mający absolutną wła-dzę nad mężczyznami, i to nie tylko nad zwykłymi ludźmi, lecz także nad władcami, a nawet bogami:
Wielkich monarchów zwyciężać umiécie, Poddają się wam nieraz i bogowie.
[…]Kto się do waszej usługi nie garnie, Nad inszych panów zgodniejsi panowie,
Ten chyba przez gwałt chce żyć swój wiek marnie I wieczną wojnę miłości wypowie.
[A. Korczyński:] Piersi, z manuskryptu perskiego, w. 20–21, 71–74
W odróżnieniu od poezji libertyńskiej, która w deskrypcjach kobiecego cia-ła silnie emanowacia-ła erotyzmem, w omawianym utworze złożony, metaforyczny obraz piersi pełni wyłącznie funkcję estetyczną, eksponuje bowiem ich status
Literaci XVIII wieku o kobiecych piersiach i dekoltach 143 tylko jako obiektu zachwytu i uwielbienia. Ponadto piersi uzyskały w poemacie dodatkowo wymiar metafizyczny, niemal sakralny, ponieważ autor nazwał je
„mieszkaniem duszy”.
Zupełnie odmienne spojrzenie na skutki upowszechniającej się mody na głębokie dekolty damskich sukien wyraził autor Nagany piersi, utworu datowa-nego na koniec XVIII wieku22. W wierszu tym nieznany literat poddał ostrej krytyce nowy sposób ubierania się kobiet, skupiając uwagę na odsłoniętych piersiach starej kobiety, wzbudzających, jego zdaniem, obrzydzenie. Nadrzędną tendencją w zastosowanym obrazowaniu jest (podobnie jak w poprzednio oma-wianym utworze) hiperbolizacja. Poprzez ten zabieg autor dąży do wzbudzenia w czytelnikach negatywnych wrażeń estetycznych. W określeniach odnoszą-cych się do piersi konsekwentnie stosuje zgrubienia. Deprecjonujące są również porównania (do krowich wymion, bomb czy kopców), które eksponują brzydotę ciała starej kobiety. Każdy, kto nieopatrznie skieruje wzrok na taki widok, po-winien, zdaniem autora, być przygotowany na niemiłe odczucia:
Musi koniecznie w tył oczy odwrócić, Bo pewnie skóra na człowieku zadrży, Kto by chciał śmiele na was wzrok obrócić23.
[B.a.:] Nagana piersi, w. 10–12
W opisie piersi autor również wykorzystuje elementy tworzywa mitologicz-nego, ale (co zrozumiałe) o zupełnie odmiennym charakterze niż w poprzed-nio omówionym poemacie. Przywołana w utworze Meduza okazuje się jedyną istotą, u której posiadanie tak potwornie wyglądającego atrybutu mogłoby być uzasadnione, a jako odpowiednie dla niej miejsce wskazany został dom pu-bliczny Hadesu.
W tekście można odnaleźć konceptystyczne zestawienia metaforyczne, podobnie skonstruowane jak rozwiązania zastosowane w poemacie Adama Korczyńskiego. Zestawienia te, na co zwrócił uwagę Radosław Grześkowiak, wykorzystane są na początku utworu przez analogiczne wyliczanie epitetów oraz składnię, a także na końcu – przez odwrócenie puenty24. Zachwyt nad piersiami kobiety (zapewne młodej) i pożądanie ich widoku były, według Kor- czyńskiego, naturalnym odruchem, natomiast w anonimowym wierszu te same postawy i pragnienia w stosunku do piersi starej kobiety uznane są za rodzaj perwersji.
22 Według Romana Kalety, oba utwory – Pochwała piersi oraz Nagana piersi – powstały
22 Według Romana Kalety, oba utwory – Pochwała piersi oraz Nagana piersi – powstały