Zdrowie rodziny jest pojêciem stosunkowo nowym (S i t o, B o ¿ k o -w a, G ó r n i c k i, 1983; Wo n i a k, 2001), choæ relacje zachodz¹ce miê-dzy rodzin¹ a zdrowiem jednostki by³y przedmiotem wielu badañ naukowych (S o k o ³ o w s k a, 1970; K o s i ñ s k i, 1976; K a w c z y ñ s k a B u -t r y m, 1981; R a d o c h o ñ s k i, 1996). Do-t¹d w -tradycyjnej opiece zdro-wotnej, poradnictwie i leczeniu koncentrowano siê przede wszystkim na indywidualnych potrzebach zdrowotnych cz³onków rodziny, jak np. roz-budowywanie opieki medycznej nad dzieckiem, kobiet¹ ciê¿arn¹, ludmi starymi. Niemniej jednak w badaniach naukowych z czasem zmienia³ siê zakres uwzglêdnianych czynników i kierunek dostrzeganych uzale¿-nieñ. Pocz¹tkowo ograniczano siê wy³¹cznie do analizy zwi¹zków gene-tycznych, nastêpnie zaczêto zwracaæ uwagê na znaczenie szeroko pojête-go rodowiska (warunki socjalno-bytowe i higieniczne rodziny, parame-try spo³eczne: wykszta³cenie, zawód, charakter pracy, charakter rodo-wiska terytorialnego). Bez wzglêdu na ró¿nice teoretyczne i metodolo-giczne wystêpuj¹ce pomiêdzy badaczami zajmuj¹cymi siê t¹ problema-tyk¹ wszyscy autorzy przyjmuj¹ jako fakt oczywisty, ¿e rodzina w
okre-lony sposób wyznacza stan zdrowia swoich cz³onków.
Obecnie zainteresowanie zwi¹zkami miêdzy rodzin¹ a zdrowiem spro-wadza siê tak¿e do analizy mikrospo³ecznej, nie pomijaj¹c oczywicie genetycznych i makrospo³ecznych uwarunkowañ zdrowia jednostki (K a w c z y ñ s k a - B u t r y m, 1981, s. 160). W analizie mikrospo³ecznej
Alicja Kaiser: Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia... 35 dotycz¹cej zdrowia rodziny zwraca siê uwagê na podstawowe, wewnêtrz-ne strukturalwewnêtrz-ne elementy ma³ych grup spo³ecznych, takie jak: wewn¹trz-rodzinna struktura ról, pozycji, wiêzi spo³ecznych, interakcje wewn¹trzro-dzinnych ról, pe³nienie funkcji rowewn¹trzro-dzinnych, obowi¹zuj¹ce w rodzinie normy, wzory i wartoci, wzajemne wp³ywy cz³onków rodziny na struk-turê preferowanych zachowañ. Rola tych wewn¹trz- i zewn¹trzrodzin-nych czynników zostaje szczególnie podkrelona w koncepcji okrelanej jako zdrowie rodziny, obrazowo przedstawionej na rys. 1.
Rys. 1. Uwarunkowania zdrowia rodziny
r ó d ³ o: W o n i a k, 2001, s. 406.
Zdaniem Z. Wo n i a k a, zdrowie rodziny nie jest prost¹ sum¹ zdro-wia osobniczego jej cz³onków, lecz stanem osi¹ganym w wyniku procesu, w ramach którego zachowania i stan zdrowotny którego z cz³onków ro-dziny nie pozostaj¹ bez wp³ywu na zdrowie i dzia³ania pozosta³ych oraz funkcjonowanie systemu rodziny jako ca³oci (2001, s. 391392). Zdrowa rodzina to zatem taka grupa, która zachowuje zdolnoæ do trwania i funk-cjonowania mimo zmian zachodz¹cych w jej obrêbie i poza ni¹ to jed-nak¿e nie tylko mo¿liwoæ wype³niania funkcji teraniejszych, lecz tak¿e przygotowania do przysz³oci (zasoby, kultura zdrowotna, relacje wzajemne miêdzy cz³onkami, zdolnoæ i mo¿liwoæ prokreacji, pielêgnacji i opieki oraz wychowania nowych pokoleñ) (Wo n i a k, 2001, s. 392).
Tak-¿e A. S i t o, K. B o ¿ k o w a i B. G ó r n i c k i, mówi¹c o zdrowiu rodziny, podkrelaj¹ szczególne znaczenie wewn¹trzrodzinnych, wzajemnych po-wi¹zañ miêdzy cz³onkami tzw. rodziny nuklearnej (1983, s. 3940).
Dostrzeganie tego typu dynamicznych po³¹czeñ wewn¹trz rodziny jest szczególnie wa¿ne z punktu widzenia zarówno pierwotnej, jak i wtórnej socjalizacji w zakresie zdrowia. Podkrela siê, ¿e interakcje w grupach pierwotnych, opartych na wiêziach osobowych, s¹ znacznie wa¿niejsze w procesie socjalizacji ni¿ kontakty w grupach wtórnych (Tu r n e r, 1994, s. 81). Podstawowe treci i wartoci prozdrowotne wpajane s¹ zatem przede wszystkim w rodowisku rodzinnym. Rodzina jako pierwotna
3*
DZIECI ZNACZ¥CY
inni RODZICE
grupa spo³eczna, czyli rodowisko o bardzo du¿ej sile oddzia³ywania, w istotny sposób wp³ywa na osobowoæ cz³owieka i wyznacza jego zacho-wania, równie¿ zachowania zdrowotne. Badania porównawcze
wykaza-³y, ¿e adresowane do m³odzie¿y programy promocji zdrowia prowadzone w rodzinie s¹ bardziej skuteczne ni¿ dzia³ania o podobnych celach reali-zowane w szko³ach (patrz: A n d e r s o n, 1993). W inicjatywach edukacyj-nych nale¿y jednak uwzglêdniaæ to, ¿e oddzia³ywania rodziców na dzieci mog¹ byæ zak³ócane lub wzmacniane przez wzajemne relacje miêdzy
ma³-¿onkami czy rodzeñstwem, a tak¿e przez czynniki zewnêtrzne wobec ro-dziny. Ka¿dy cz³onek rodziny wnosi do rodowiska rodzinnego ró¿ne, wspó³czenie szybko zmieniaj¹ce siê zwyczaje, mody, które w wyniku in-terakcji rodzinnych w istotny sposób wp³ywaj¹ na kszta³towany przez rodzinê stosunek do zdrowia.
Omawiaj¹c wewnêtrzne i zewnêtrzne uwarunkowania zdrowia rodzi-ny, warto odwo³aæ siê do oczekiwañ formu³owanych pod adresem rodziny w kontekcie za³o¿eñ promocji zdrowia, skoro promocjê zdrowia okrela siê jako spo³eczne i polityczne przedsiêwziêcie, a nie tylko zadanie s³u¿b me-dycznych (S ³ o ñ s k a, M i s i u n a, 1993, s. 35). Oznacza to, ¿e interakcje zachodz¹ce pomiêdzy czynnikami zewn¹trz- i wewn¹trzrodzinnymi musz¹ byæ stymulowane polityk¹ legislacyjn¹, podatkow¹ itd. A. K r a -w a ñ s k i (2003, s. 126), -wykorzystuj¹c monografiê R. G r o s s m a n n a i K. S c a l i (1997), ujmuje ten problem w nastêpuj¹cej postaci:
Zdrowie a system spo³eczny SYSTEM SPO£ECZNY
poprzez
WARUNKI PRACY, WYTWARZANE PRODUKTY dostarcza wzorów mylenia
tworzy: wartoci → postawy i zachowania staje siê
edukatorem zdrowia
Umiejêtnie wykorzystywany system spo³eczny powinien staæ siê sil-nym edukatorem zdrowia rodziny. Dopiero wtedy odniesienia formu³o-wane przez pedagogów, psychologów i socjologów nabior¹ realnego kszta³tu. W takim te¿ znaczeniu nale¿y rozumieæ okrelone przez K. K o m o -s i ñ -s k ¹ (1995, -s. 47) zadania rodziny wobec zdrowia: -stwarzanie opty-malnych warunków bytowo-materialnych zapewniaj¹cych zaspokojenie zdrowotnych potrzeb wszystkich cz³onków rodziny, wytworzenie w³aci-wej atmosfery sprzyjaj¹cej zdrowiu psychicznemu i fizycznemu, zapew-nienie w³aciwej organizacji ¿ycia, zapewzapew-nienie wspó³pracy ze szko³¹, placówkami s³u¿by zdrowia.
Alicja Kaiser: Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia... 37 Wewn¹trzrodzinne determinanty zdrowia rodziny dobrze charakte-ryzuje Z. K a w c z y ñ s k a - B u t r y m (1995b, s. 105), przyjmuj¹c, ¿e ro-dzina:
przekazuje, kszta³tuje wzory, motywuje do przestrzegania w³aciwych zachowañ zdrowotnych;
stwarza warunki realizacji zadañ;
zabezpiecza w trudnych sytuacjach ¿yciowych;
wspomaga emocjonalnie i opiekuñczo w sytuacji choroby;
pozwala na odreagowanie silnych napiêæ emocjonalnych niekorzystnych dla zdrowia;
realizuje opiekê i pomoc w samoobs³udze i innych czynnociach dnia co-dziennego w stosunku do osób wymagaj¹cych takich dzia³añ (ma³e dzie-ci, osoby starsze).
Uzupe³niaj¹c tê listê, K. G u t k o w s k a (1995, s. 254) pisze, ¿e rodzi-na ma za zadanie tak¿e daæ cz³owiekowi poczucie bezpieczeñstwa i sta-bilizacji oraz stanowiæ grupê odniesienia, bêd¹c tym samym probierzem wskazañ normatywnych kreuj¹cych nasze codzienne zachowania.
Z. K a w c z y ñ s k a - B u t r y m (1995a, s. 36) wyró¿nia sytuacje, które ze wzglêdu na warunki panuj¹ce w Polsce w pierwszych latach transfor-macji systemowej s¹ szczególnie korzystne dla wzmacniania i potêgowa-nia zdrowia cz³onków rodziny: wy¿szy ni¿ podstawowy poziom wykszta³-cenia rodziców, zatrudnienie wszystkich osób doros³ych, prawid³owa struktura rodziny, wysoki poziom higieny i w³aciwe nawyki higienicz-ne, znacz¹cy udzia³ zdrowia w systemie zdrowia rodziny, silne wiêzi emo-cjonalne i silne motywacje do odpowiedzialnego kszta³towania warun-ków i stylu ¿ycia sprzyjaj¹cych zdrowiu, oparcie w rodowisku.
W wietle badañ w³asnych (K a i s e r, 2003a,b, 2004a) przeprowadzo-nych w latach 20002002 wród rodzin z ró¿przeprowadzo-nych rodowisk spo³eczprzeprowadzo-nych (rodziny inteligenckie, rodziny robotnicze i rodziny prywatnych przed-siêbiorców) stwierdzono, ¿e rodziny o lepszej sytuacji ekonomicznej wy-ró¿niaj¹ siê w zakresie pogl¹dów i zachowañ zdrowotnych od osób maj¹-cych gorsze warunki ekonomiczne. Respondenci bardziej zamo¿ni zdecy-dowanie czêciej zwracaj¹ uwagê na subiektywne kryteria zdrowia, wyka-zuj¹ wiêcej umiejêtnoci sportowych, szczególnie tych, które wymagaj¹ wy¿szych nak³adów finansowych, rzadziej pal¹ papierosy, czêciej prze-prowadzaj¹ kontrolê stomatologiczn¹. Wy¿szy poziom wykszta³cenia rodzi-ców sprzyja realizacji przez rodzinê prozdrowotnego stylu ¿ycia, g³ównie w sposobie ¿ywienia. Dostrzega siê jednak, ¿e socjalizacyjna funkcja ro-dziny w zakresie kszta³towania stosunku do zdrowia czêsto nie jest wy-konywana na dostatecznym poziomie. Dotyczy to szczególnie rodzin ro-botniczych, w których dzieci informacje o zachowaniach sprzyjaj¹cych zdrowiu uzyskuj¹ najczêciej spoza rodowiska rodzinnego. Ze zbioru
potencjalnych róde³ wiedzy o zdrowiu respondenci wymieniaj¹ g³ównie:
czasopisma, ksi¹¿ki, radio i telewizjê oraz szko³ê.
W obecnych realiach spo³eczno-gospodarczych powsta³y specyficzne warunki do realizacji przez rodzinê zadañ w ramach promowania zdro-wia. Pojawi³o siê bowiem wiele nowych zjawisk zarówno sprzyjaj¹cych, jak i utrudniaj¹cych budowanie zdrowia w rodowisku rodzinnym. Z jed-nej strony coraz bogatsza oferta rynku, np. w zakresie ¿ywnoci, sprzêtu sportowego, dostêpu do obiektów sportowych, czy pojawiaj¹ce siê inicjaty-wy rodzinnej rekreacji mog¹ u³atwiaæ wspó³czesnej rodzinie inicjaty- wype³nia-nie funkcji socjalizacyjnej w zakresie zdrowia. Z drugiej jednak strony dostrzega siê wiele nowych czynników, które dezorganizuj¹ lub utrud-niaj¹ funkcjonowanie rodziny i przez to tak¿e proces kontrolowania zdro-wia przez rodzinê i jej cz³onków. Do czynników tych nale¿¹: bezrobocie, trudne warunki materialne wielu rodzin, niepe³noæ rodziny, s³abe wiêzi emocjonalne, zmiany w realizacji funkcji przypisywanych dot¹d rodzinie (np. funkcja opiekuñczo-zabezpieczaj¹ca, funkcja socjalizacyjna czy funk-cja rekreacyjno-towarzyska w coraz wiêkszym stopniu wype³niane s¹ przez sformalizowane instytucje publiczne, owiatowe).
Wydaje siê zatem, ¿e obecnie w sposób szczególny nale¿y uwzglêd-niaæ mikro- i makrospo³eczne uwarunkowania zdrowia rodziny. Nie
mo-¿emy bowiem ograniczaæ siê tylko do wskazywania roli czynników we-wn¹trzrodzinnych z jednej strony i wp³ywów zewnêtrznych warunków, w jakich ¿yje wspó³czesna rodzina, z drugiej. Nale¿y przede wszystkim dostrzegaæ interakcje, wzajemne sprzê¿enia miêdzy czynnikami tkwi¹-cymi w rodowisku rodzinnym a otaczaj¹c¹ rodzinê rzeczywistoci¹
spo-³eczno-gospodarcz¹.