Tradycja rodzinna ma donios³e znaczenie w procesie kszta³towania w³asnego stylu ¿ycia. Przyjmuje siê, ¿e najwiêksze prawdopodobieñstwo przetrwania z pokolenia na pokolenie maj¹ te pogl¹dy i zachowania, któ-re zosta³y utrwalone w rodzinie macierzystej (B e r k o w s k a, 1983). Mo¿-na zatem powiedzieæ, ¿e cz³owiek jest spadkobierc¹ wielu form zacho-wañ, które obserwowa³ w rodzinie pochodzenia, a zachowania jednostki s¹ zwi¹zane g³ównie z czynnikami tkwi¹cymi w rodzinnych prototypach.
M. B o w e n (1966, s. 348349) podkrela, ¿e zachowania wyniesione z domu rodzinnego s¹ internalizowane i rzadko stanowi¹ przedmiot au-torefleksji. Dlatego te¿, zdaniem czêci autorów, w miêdzypokoleniowym przekazie pogl¹dów, wartoci czy zachowañ rodzinna socjalizacja odgry-wa wrêcz podstawow¹ rolê (R o s t o w s k a, 1995a, s. 253), wobec czego uwzglêdnianie tego czynnika w kontekcie dzia³añ na rzecz zdrowia rodzi-ny wydaje siê niezbêdne.
T. R o s t o w s k a (1995b, s. 21) podkrela, ¿e transmisja miêdzypo-koleniowa rozumiana jako przekaz ró¿norodnych form zachowañ beha-wioralnych, a tak¿e zainteresowañ, aspiracji, systemu wartoci, uzdol-nieñ intelektualnych i twórczych jest procesem z³o¿onym, wielorako
Alicja Kaiser: Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia... 43 uwarunkowanym, maj¹cym miejsce zarówno w rodowisku rodzinnym, jak i pozarodzinnym. Jednak z uwagi na zakres i si³ê oddzia³ywañ we-wn¹trzrodzinnych wiêksz¹ rolê w przebiegu transmisji miêdzypokole-niowej przypisuje rodowisku rodzinnemu.
W zwi¹zku z tym T. R o s t o w s k a (1995b, s. 78) proponuje nastêpu-j¹c¹ definicjê transmisji miêdzypokoleniowej w rodzinie: Transmisja miê-dzypokoleniowa w rodzinie jest to przekaz, jaki dokonuje siê miêdzy ro-dzicami a dzieæmi w zakresie ró¿norodnych form zachowania, w tym
tak-¿e wymiarów osobowoci, przy wspó³udziale zarówno rodowiska biolo-gicznego (dziedzicznoci), jak równie¿ rodowiska spo³ecznego. W kon-tekcie tak ujêtego procesu transmisji miêdzypokoleniowej mo¿na mó-wiæ o podobieñstwie, zgodnoci, a nawet ci¹g³oci zachowañ. Przedmio-tem badañ transmisji miêdzypokoleniowej na terenie rodziny jest zaPrzedmio-tem ca³okszta³t ró¿norodnych form zachowañ trzech, a co najmniej dwu po-koleñ, tj. rodziców oraz ich dzieci. Zachowania rozpatrywane s¹ ze wzglêdu na ewentualnoæ wyst¹pienia odpowiednich obustronnych stosunków i oddzia³ywañ, okrelonych zgodnoci czy podobieñstw miêdzy pokole-niami, jak równie¿ ró¿nic, a tak¿e w wiêkszym czy mniejszym stopniu ci¹g³oci miêdzypokoleniowej w zakresie pewnych form zachowania (R o -s t o w -s k a, 1991, -s. 252).
Trzy podstawowe mechanizmy transmisji miêdzypokoleniowej:
na-ladownictwo, identyfikacja i modelowanie, wystêpuj¹ w ró¿nych okre-sach rozwoju jednostki. Szczególnie wa¿ne s¹ jednak w dzieciñstwie i wczesnej m³odoci. Styl ¿ycia rodziców w wyniku przekazu miêdzypo-koleniowego z uwagi na pozycjê i znaczenie ka¿dego z rodziców mo¿e zostaæ przejêty przez dzieci. Oczywicie, w zale¿noci od pogl¹dów i za-chowañ modela skutki naladownictwa, identyfikacji i modelowania mog¹ byæ pozytywne b¹d negatywne. Jest to szczególnie wa¿ne w od-niesieniu do kszta³towania pogl¹dów i zachowañ zwi¹zanych ze zdro-wiem. Wp³yw zachowañ zdrowotnych rodziców na zachowania ich dzieci stwierdzono m.in. w nastêpuj¹cych badaniach: A. l ê c z k o w s k i (1974, 1981), J.F. S a l l i s et al. (1988), S.N. B l a i r et al. (1989), P.S. F r e e d s o n, E. E v e n s o n (1991), L.L. M o o r e et al. (1991), P. S u p r a n o -w i c z, E. P o l u s - S z e n i a -w s k a (1993), J. D r a b i k (1995). Zaobser-wowano, ¿e prawdopodobieñstwo prowadzenia aktywnego fizycznie try-bu ¿ycia jest 26 razy wiêksze wród dzieci aktywnych fizycznie rodzi-ców ni¿ wród dzieci rodzirodzi-ców nieaktywnych fizycznie. Podobnie uzale¿-nienie rodziców od tytoniu jest jednym z wa¿niejszych czynników wcze-snego rozpoczêcia palenia papierosów przez dzieci.
Wzorce zachowañ przekazywane przez rodzinê nie zawsze zatem
s³u-¿¹ kszta³towaniu pozytywnego stosunku do zdrowia. Dlatego te¿ analizu-j¹c transmisjê miêdzypokoleniow¹ w rodzinie w zakresie zdrowia, warto
uwzglêdniaæ zaproponowany przez A. D o l i ñ s k i e g o (2004, s. 73) mo-del przebiegu i skutków tego procesu, zgodnie z którym wyró¿nia siê:
a) transmisjê ci¹g³¹: po¿¹dan¹ (dobre rodzinne wzory zachowañ s¹ przyjête i realizowane w doros³ym ¿yciu) oraz niepo¿¹dan¹ (z³e rodzinne wzory zachowañ s¹ przyjête i realizowane w doros³ym ¿yciu);
b) transmisjê nieci¹g³¹: po¿¹dan¹ (z³e rodzinne wzory zachowañ nie zostaj¹ przyjête, a we w³asnym doros³ym ¿yciu realizowane s¹ zachowa-nia po¿¹dane) oraz niepo¿¹dan¹ (dobre rodzinne wzory zachowañ nie zostaj¹ przyjête, a w doros³ym ¿yciu realizowane s¹ niepo¿¹dane zacho-wania).
W wietle badañ w³asnych okazuje siê, ¿e ponad po³owa responden-tów kontynuuje rodzinne zwyczaje i modele dotycz¹ce ¿ywienia (K a i s e r, 2004b). Z szerszych wypowiedzi respondentów wynika, ¿e rodzinna tra-dycja w zakresie ¿ywienia przenoszona z pokolenia na pokolenie czêsto odbiega od aktualnych zaleceñ dietetyków. Podobnie badania K. B o -r z u c k i e j - S i t k i e w i c z (2003) wykaza³y, ¿e w diecie m³odzie¿y szkó³ ponadpodstawowych brakuje zwykle sk³adników niezbêdnych do prawi-d³owego rozwoju, a na taki sposób ¿ywienia decyduj¹cy wp³yw maj¹ wzor-ce prezentowane w rodzinie. W przypadku wielu rodzin mo¿na zatem mówiæ o transmisji ci¹g³ej niepo¿¹danej.
To przywi¹zanie do rodzinnej tradycji wi¹¿e siê w du¿ej mierze z pro-cesem identyfikacji. W toku rozwoju jednostka przechodzi szereg identy-fikacji zarówno z innymi osobami, jak i z ca³ymi grupami oraz rolami spo³ecznymi. Podstawê identyfikacji stanowi¹ silne wiêzi uczuciowe ³¹-cz¹ce osobê uto¿samiaj¹c¹ siê z kim innym. Najwczeniejsze i
jednocze-nie najwa¿niejsze s¹ identyfikacje z rodzicami, najpierw z matk¹, po-tem z rodzicem w³asnej p³ci, a w dalszych etapach ¿ycia jednostka mo¿e identyfikowaæ siê tak¿e z osobami spoza rodziny, np. z rówienikami, wychowawcami, rzeczywistymi lub fikcyjnymi bohaterami, a tak¿e z gru-pami i ró¿nymi rolami (Wo l i c k i, 1983, s. 21). W wyniku tego procesu jednostka kszta³tuje swoje zachowania na wzór osoby, z któr¹ siê identy-fikuje. W badaniach w³asnych zapytano respondentów wprost, czy do-strzegaj¹ wp³yw zachowañ zdrowotnych swoich rodziców na w³asne za-chowania w tym zakresie, w myl powiedzenia niedaleko pada jab³ko od jab³oni (K a i s e r, 2003b). Ponad po³owa badanych rodziców i dzieci od-powiedzia³a twierdz¹co. Doæ charakterystyczne jest to, ¿e wród wszyst-kich badanych cz³onków rodzin synowie stanowi¹ najwiêkszy odsetek osób, które twierdz¹, ¿e w znacznym stopniu powielaj¹ styl ¿ycia swych rodziców. Córki wykazuj¹ bardziej elastyczne postawy, ³¹cz¹c elementy rodzinnej tradycji z nowymi trendami, propozycjami nauki, a tak¿e zmie-niaj¹c¹ siê ofert¹ rynku. W wietle uzyskanych wyników mo¿na
sformu-³owaæ optymistyczne stwierdzenie jest szansa, ¿e w przysz³oci, kiedy
Alicja Kaiser: Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia... 45 obecne córki stan¹ siê matkami, swoj¹ postaw¹ bêd¹ kszta³towaæ w na-stêpnym pokoleniu pogl¹dy i zachowania bardziej korzystne dla zdro-wia. Warto te¿ podkreliæ, ¿e efekty transmisji miêdzypokoleniowej w zakresie stosunku do zdrowia s¹ najbardziej widoczne w rodowisku rodzin inteligenckich. W ramach miêdzypokoleniowej transmisji w ro-dzinie dostrzega siê dwukierunkowe oddzia³ywania: rodzice→dzieci i dzieci→rodzice. Optymistyczny jest fakt, ¿e rodzice pod wp³ywem córki lub syna sk³onni s¹ zmieniaæ utrwalone od lat przyzwyczajenia i nawyki w zakresie zdrowia na bardziej korzystne dla budowy w³asnego poten-cja³u zdrowotnego. Prawie 1/4 badanych rodziców informacje dotycz¹ce zdrowia uzyskuje od syna czy córki. Natomiast w badaniach przeprowa-dzonych wród rodziców studentów IV roku AWF w Poznaniu ponad
po-³owa badanych dostrzega wp³yw córki lub syna na modyfikacje dotych-czasowego trybu ¿ycia w rodzinie (K a i s e r i in., 2001).
Rodzina to rodowisko, w którym obecnie z coraz wiêksz¹ intensyw-noci¹ przebiega proces wtórnej socjalizacji w zakresie zdrowia. Kiedy dzieci dorastaj¹, zaczynaj¹ oddzia³ywaæ na zachowania rodziców rów-nie¿ w zakresie stosunku do zdrowia. Nastêpuje wiêc odwrócenie ról
rodziców i dzieci. Mo¿na tu zatem odwo³aæ siê do klasyfikacji kultur M. M e a d (1978, s. 28), która wyró¿nia trzy typy kultur nadaj¹cych specyfikê procesowi socjalizacji:
a) kultura postfiguratywna: starsze pokolenie socjalizuje m³odsze po-kolenie;
b) kultura kofiguratywna: interakcyjna socjalizacja starszego i m³od-szego pokolenia;
c) kultura prefiguratywna: pokolenie m³odsze warunkuje przyjêcie przez doros³ych nowych wzorów zachowañ.
Obecnie mamy do czynienia ze wszystkimi trzema rodzajami socjali-zacji miêdzypokoleniowej.
Dokonuj¹ce siê zmiany spo³eczno-gospodarcze, a tak¿e kampanie na rzecz zdrowego stylu ¿ycia maj¹ jeszcze jeden aspekt. W wyniku tych procesów coraz czêciej obserwujemy zjawisko zderzania siê tradycji rodzinnej, rodowiskowej z nowoczesn¹ ofert¹ rynku. Miêdzypokolenio-wy przekaz dotycz¹cy stosunku do zdrowia jest wiêc w coraz wiêkszym stopniu odtwarzaniem selektywnym i adaptacyjnym pod wp³ywem te-raniejszoci, a nie tylko wiernym powtarzaniem. Dlatego te¿ podejmu-j¹c dzia³ania edukacyjne w zakresie zdrowia, nale¿y uwzglêdniaæ te mo-dyfikacje w obrêbie procesu transmisji miêdzypokoleniowej.
Podsumowanie
Rodzinna socjalizacja stanowi du¿¹ szansê, ale jednoczenie istotne zagro¿enie dla kszta³towania stosunku cz³owieka do w³asnego zdrowia.
Trafnie wyra¿aj¹ to s³owa Z. Wo n i a k a, który podkrela, ¿e rodzina to swoisty zespó³ zdrowotny, zarówno w pozytywnym (profilaktyka, krze-wienie zdrowia, socjalizacja do roli pacjenta i chorego, przekaz kultury zdrowotnej itp.), jak i negatywnym znaczeniu (rezerwuar chorób, czyn-nik ryzyka w chorobach, nieodpowiedni poziom higieny, kultury medycz-nej, zw³aszcza wiedzy o zdrowiu) (2001, s. 403). Niezbêdna jest zatem kontynuacja badañ w zakresie socjologicznych determinant zdrowia w rodzinie, uwzglêdniaj¹cych zgodnie z koncepcj¹ Zdrowy Dom za-równo czynniki wewn¹trz-, jak i zewn¹trzrodzinne. W wietle przedsta-wionych kwestii wydaje siê, ¿e tematyka zwi¹zana z rodzinn¹ socjaliza-cj¹ w zakresie zdrowia ze wzglêdu na swój charakter i specyfikê w sposób szczególny wymaga eksploracji za pomoc¹ technik zarówno
twardych (ilociowo przedstawiaj¹cych badane zjawiska), jak i miêk-kich (holistycznie, kontekstowo opisuj¹cych proces socjalizacji w rodzinie).
Przegl¹d dotychczasowych badañ w tym zakresie wskazuje, ¿e przede wszystkim nale¿y zintensyfikowaæ ten drugi kierunek badañ. Ogólne sta-tystyczne zale¿noci pomiêdzy czynnikami spo³ecznymi a zachowaniami zdrowotnymi czêsto trudno bezporednio wykorzystaæ w procesie eduka-cyjnym z uwagi na wielokierunkowy, a czêsto wzajemnie niespójny wp³yw poszczególnych zmiennych spo³ecznych. Dlatego roli czynników spo³ecz-nych nie mo¿na ograniczaæ tylko do funkcji modyfikatora czy t³a progra-mu wychowawczego, ale nale¿y je wykorzystaæ aktywnie w procesie wy-chowawczym, uwzglêdniaj¹c rodowisko ¿ycia i indywidualne dowiadcze-nia cz³owieka (K r a w a ñ s k i, K a i s e r, 2007). Po³¹czenie diagnozy ilo-ciowej z jakociow¹ na podstawie badañ socjologicznych w wiêkszym stop-niu pozwoli na uwzglêdnianie przez pedagoga indywidualnej sytuacji rodziny podczas realizacji bardziej skutecznej edukacji zdrowotnej, zgod-nie z podejciem siedliskowym. Dzia³ania podejmowane w ten sposób wpi-sz¹ siê w proces okrelany jako spo³eczna edukacja zdrowotna, w którym
³¹cznie wykorzystujemy wiedzê socjologiczn¹ i pedagogiczn¹ (K r a w a ñ -s k i, 2003, -s. 158160). Tak podejmowane wielokierunkowe inicjatywy na rzecz zdrowia rodziny stwarzaj¹ szansê, by rodzinna socjalizacja w wiêk-szym ni¿ dotychczas stopniu kszta³towa³a pozytywny stosunek do zdro-wia ca³ej rodziny. Trawestuj¹c znane has³o promocji zdrozdro-wia, mo¿na po-wiedzieæ, ¿e d¹¿ymy do tego, aby wdro¿yæ w ¿ycie myl: Zdrowie rodziny w rêkach rodziny.
Alicja Kaiser: Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia... 47
Bibliografia
A n d e r s o n D.R., 1993: Toward a health promotion research agenda: Compilation of Data Base reports and introducion to state of the science reviews. Health Promo-tion, no 8.
B e r k o w s k a M., 1983: Rola wychowania zdrowotnego w kszta³towaniu zdrowia ro-dziny. W: Zdrowie roro-dziny. Red. K. B o ¿ k o w a, A. S i t o. Warszawa.
B l a i r S.N. et al., 1989: Exercise and fiteness: childchoods implications for a lifetime and of health. In: Perpectives in Exercise Science and Sports Medicine. Eds. C.V.
G i s o l f i, O.R. L a m b. Indianapolis.
B o r z u c k a - S i t k i e w i c z K., 2003: Socjalizacyjne determinanty stylu ¿ycia
m³odzie-¿y szkó³ ponadpodstawowych. Annales UMCS Sectio D Medicina, Vol. LVIIII, suppl. XIII, 2.
B o w e n M., 1966: The use of Family Theory in Clinical Practice. Comprehensive Psy-chiatry, Vol. 7.
D o l i ñ s k i A., 2004: Zachowania m³odzie¿y w sytuacjach spo³ecznych jako transmisja wzorów rodzinnych. Kraków.
D r a b i k J., 1995: Aktywnoæ fizyczna dzieci, m³odzie¿y i doros³ych. Gdañsk.
F r e e d s o n P.S., E v e n s o n E., 1991: Familial aggregation and physical activity.
Res. Qart. Exer. Sport, no 62;
G r ê b o w s k i R., 1993: Mikrospo³eczne aspekty zdrowego stylu ¿ycia. W: Krajowa Kon-ferencja Zdrowy Dom. Materia³y. Red. J.B. K a r s k i. Warszawa.
G r o s s m a n n R., S c a l a K., 1997: Promocja zdrowia a rozwój organizacyjny. Tworze-nie siedlisk dla zdrowia. JFF/Health and Organizational Development.
G u t k o w s k a K., 1995: Dom i rodzina w ¿yciu spo³ecznym. W: Zdrowy Dom. Red.
J.B. K a r s k i, S. G z e l l. Warszawa.
K a i s e r A. i in., 2001: Prozdrowotne elementy w stylu ¿ycia rodziców studentów AWF.
Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, nr 5.
K a i s e r A., 2003a: Rodzice i dzieci o zdrowiu pokoleniowa zgodnoæ czy rozbie¿noæ?
W: Wk³ad nauk humanistycznych do wiedzy o kulturze fizycznej. T. 2: Szkice z pedagogiki kultury fizycznej. Red. J. N o w o c i e ñ. Warszawa.
K a i s e r A., 2003b: Miêdzypokoleniowa transmisja aktywnoci fizycznej w rodzinie na tle innych pogl¹dów i zachowañ zdrowotnych. [Praca doktorska].
K a i s e r A., 2004a: The Approach Towards Physical Activity Leveling Or Deepening Of Social Differences? Conference Proceedings, Physical education and sport 2004
EuroRegion NISA.
K a i s e r A., 2004b: Zachowania ¿ywieniowe w rodzinach robotniczych na tle aktualnych zaleceñ dietetyków. Annales UMCS Sectio D Medicina, Vol. LIX, suppl. XIV, 2.
K a r s k i J.B., 1994: Organizacja orodka promocji zdrowia. Poradnik. Warszawa.
K a r s k i J.B., 1997: Praktyczne metody dzia³ania w zakresie promocji zdrowia. Zdro-wie Publiczne, nr 7.
K a w c z y ñ s k a - B u t r y m Z., 1981: Rodzina a zdrowie. Studia Socjologiczne, nr 3.
K a w c z y ñ s k a - B u t r y m Z., 1995a: Podstawy pielêgniarstwa rodzinnego. Warszawa.
K a w c z y ñ s k a - B u t r y m Z., 1995b: Rodzinny kontekst zdrowia i choroby. Warszawa.
K o m o s i ñ s k a K., 1995: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Olsztyn.
K o s i ñ s k i S., 1976: Standard zdrowotny narzêdziem badañ socjologicznych. Studia Socjologiczne, nr 3.
K r a w a ñ s k i A., 1996: Rodzina, szko³a i samorz¹dnoæ lokalna w systemie wychowa-nia prozdrowotnego. W: Prozdrowotne wychowanie fizyczne i sport dzieci
i m³odzie-¿y. Warszawa.
K r a w a ñ s k i A., 2003: Cia³o i zdrowie cz³owieka w nowoczesnym systemie wychowa-nia fizycznego. Poznañ.
K r a w a ñ s k i A., 2006: Interaktywny sposób uczenia siê i nauczania w wychowaniu fizycznym i fizjoterapii. Poznañ.
K r a w a ñ s k i A., K a i s e r A., 2007: Priorytety edukacyjne wobec zdrowia jako wynik analizy socjologicznej. W: Socjologia medycyny w dzia³aniu. Rzeszów.
M e a d M., 1978: Kultura i to¿samoæ. Studium dystansu miêdzypokoleniowego. War-szawa.
M o o r e L.L. et al., 1991: Influencs of parents physical activity on activity levels of young children. Pediatrics, Vol. 118.
R a d o c h o ñ s k i M., 1996: Kierunki badañ nad wp³ywem rodziny na zdrowie jednostki w wietle literatury wiatowej: przegl¹d i uwagi krytyczne. Roczniki Socjologii Ro-dziny, T. 8.
R o s t o w s k a T., 1991: Rozwojowe aspekty transmisji miêdzypokoleniowej w rodzinie.
W: Z. T y s z k a, red.: Stan i przeobra¿enia wspó³czesnych rodzin polskich. Poznañ.
R o s t o w s k a T., 1995a: Transmisja miêdzypokoleniowa w rodzinie w zakresie wybra-nych wymiarów osobowoci. £ód.
R o s t o w s k a T., 1995b: Samoocena a transmisja miêdzypokoleniowa. Problemy Ro-dziny, nr 3.
S a l l i s J.F. et al., 1988: Family variables and physical activity inpreschool children.
Pediatrics, Vol. 9. papie-rosów przez m³odzie¿. W: Krajowa Konferencja Zdrowy dom. Materia³y. Red. J.B.
K a r s k i. Warszawa.
S y r e k E., 2000: Zdrowie w aspekcie pedagogiki spo³ecznej. Katowice.
l ê c z k o w s k i A., 1974: Wspólna rekreacja fizyczna rodziców i dzieci. Kultura Fi-zyczna, nr 5.
l ê c z k o w s k i A., 1981: Wychowanie fizyczne i sport w rodzinie. W: I Kongres Nauko-wy Kultury Fizycznej i Sportu. Poznañ 2124 XI 1979. Warszawa.
Tr a w i ñ s k a M., 1992: Promocja zdrowia a rodzina. Wychowanie Fizyczne i Zdro-wotne, nr 1.
Tu r n e r J.H., 1994: Socjologia. Podstawowe pojêcia i ich zastosowanie. Poznañ.
W o l i c k i M., 1983: Naladownictwo, identyfikacja i modelowanie jako mechanizmy rozwoju spo³ecznego u dzieci w rodowisku rodzinnym. Problemy Rodziny, nr 5.
W o y n a r o w s k a B., 1999: Siedliskowe podejcie do zdrowia. W: Promocja zdrowia.
Red. J.B. K a r s k i. Warszawa.
W o n i a k Z., 2001: Globalizacja problemów zdrowotnych i starzenia siê a rodzina.
W: Wspó³czesne rodziny polskie ich stan i kierunek przemian. Red. Z. T y s z k a.
Poznañ.
DANUTA DRAMSKA