Istot¹ nowego sposobu mylenia o zdrowiu okrelanego jako promo-cja zdrowia jest zwrócenie cz³owiekowi uwagi na jego osobist¹ odpowie-dzialnoæ za utrzymanie zdrowia. rodowisko rodzinne od zawsze od-powiedzialne za zdrowie swoich cz³onków stoi dzi przed starym wy-zwaniem w nowej postaci. Wdra¿ane obecnie idee promocji zdrowia, zgod-nie z has³ami moje zdrowie w moich rêkach, jestem odpowiedzialny za swoje zdrowie, maj¹ na celu kszta³towanie odpowiedzialnoci cz³owieka za zdrowie w³asne, rodziny i spo³ecznoci. Tak¹ aktywn¹ postawê nale¿y kszta³towaæ w ró¿nych sytuacjach ¿ycia i pracy cz³owieka. Jako szczegól-nie wa¿ne miejsce do realizacji tego zadania wskazuje siê rodowisko
Alicja Kaiser: Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia... 39 rodzinne. Dlatego te¿ w dzia³aniach zwi¹zanych z promocj¹ zdrowia ro-dzinê traktuje siê podmiotowo i mówi siê o promocji zdrowia z rodzin¹, a nie tylko wobec rodziny (T r a w i ñ s k a, 1992, s. 19). Aktywizacja wszystkich cz³onków rodziny i kszta³towanie osobistej
odpowiedzialno-ci za zdrowie powinna zatem przeciwdzia³aæ obserwowanej czêsto po-stawie roszczeniowej, u której pod³o¿a le¿y przekonanie, ¿e za stan zdrowia odpozdrowiada s³u¿ba zdrozdrowia. Podobne stanowisko zajmuje M. Tr a -w i ñ s k a (1992, s. 19) pisz¹c, ¿e zdwie -wymaga -wspó³dzia³ania dziny z instytucjami pañstwa, które nie mog¹ dzia³aæ tylko »wobec« ro-dziny, traktuj¹c j¹ przedmiotowo, ale wci¹gaæ do wspó³pracy, uczyæ, do-radzaæ i dzia³aæ z rodzin¹ [ ]. Wa¿na jest edukacja i porada jak ¿yæ, aby byæ zdrowym i kszta³towaæ odpowiedzialnoæ za zdrowie swoje i naj-bli¿szych.
Proces zmiany wiadomoci wobec zdrowia wymaga zatem nie tylko rozlicznych centralnych dzia³añ spo³ecznych, politycznych i edukacyjnych ale tak¿e efektywnego odwo³ania siê do rodowiska ¿ycia i pracy cz³owie-ka (tzw. siedliscz³owie-ka1). Dzia³aj¹c zgodnie z koncepcj¹ siedliskowego
podej-cia do zagadnieñ zdrowia, nie ograniczamy siê wy³¹cznie do wystêpuj¹-cego problemu zdrowotnego (lub kilku problemów zdrowotnych), ale uwzglêdniamy równie¿ wp³yw spo³eczny siedliska na ludzkie szanse, ry-zyka, zwyczaje, postawy (G r o s s m a n n, S c a l a, 1997, s. 43). Obowi¹zu-j¹cy lokalny system wartoci, przyjête zwyczaje, obyczaje, preferowane zachowania w rodowisku bytowania cz³owieka to podstawowe czynniki decyduj¹ce o zachowaniach zdrowotnych. W zwi¹zku z tym podkrela siê potrzebê budowania tzw. siedlisk prozdrowotnych. Mówi¹c o potrzebie budowania siedlisk prozdrowotnych, nale¿y uwzglêdniaæ fakt, ¿e wpro-wadzenie zmian w kulturze danego siedliska jest jednym z najtrudniej-szych zadañ (K a r s k i, 1994, s. 35). Dlatego te¿ konieczne jest zaanga¿o-wanie, wspó³praca i wspó³dzia³anie wszystkich podmiotów wystêpuj¹-cych w okrelonej spo³ecznoci lokalnej (patrz: S y r e k, 2000).
Zgodnie z podejciem siedliskowym szczególn¹ rolê odgrywa w tym zakresie rodzina, ze wzglêdu na przebiegaj¹cy na jej gruncie proces so-cjalizacji pierwotnej i wtórnej. W wypadku siedliska prozdrowotnego ro-dziny nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na lokalny system wartoci, gdy¿
obyczajowoæ, preferowane zachowania w rodowisku bytowania s¹ pod-stawowymi czynnikami decyduj¹cymi o zachowaniach zdrowotnych ro-dziny. Modyfikuj¹cy wp³yw mog¹ mieæ tak¿e pozosta³e podmioty: szko³a,
1 Pojêcie siedlisko (setting) zosta³o zdefiniowane przez WHO jako miejsce, gdzie ludzie ¿yj¹, pracuj¹ i korzystaj¹ z ró¿nych wiadczeñ. Siedliskami okrela siê te¿ obsza-ry, na które sk³adaj¹ siê ró¿ne rodzaje rodowisk odnosz¹cych siê do okrelonej grupy lub grup spo³ecznych (K a r s k i, 1994, s. 254).
s¹siedzi, koció³, mass media. Jak dot¹d jest to jednak wp³yw eklektycz-ny, czêsto przypadkowy, nie podlegaj¹cy z góry za³o¿onej strategii dzia³a-nia (K r a w a ñ s k i, 1996, s. 206).
R. G r o s s m a n n i K. S c a l a (1997, s. 3941) postrzegaj¹ siedli-sko jako ca³oæ autonomiczny system spo³eczny. Oznacza to, ¿e obiek-tem interwencji s¹ ca³e sysobiek-temy spo³eczne, w naszym wypadku rodowi-sko rodzinne, a nie wybrane jednostki, poszczególni cz³onkowie rodziny.
Jednak¿e zgodnie z t¹ koncepcj¹ siedlisko prozdrowotne to rodowisko, które samo siê zmienia, aby promowaæ zdrowie, a nie miejsce, gdzie po-dejmowane s¹ dzia³ania zwi¹zane z promocj¹ zdrowia (G r o s s m a n n, S c a l a, 1997, s. 3941). Jeszcze wyraniej tê aktywn¹ rolê siedliska we wzmacnianiu zdrowia swych cz³onków podkrela I. K i c k b u s c h (1995, za: W o y n a r o w s k a, 1999, s. 368), stwierdzaj¹c, ¿e siedlisko jest dyna-micznym systemem i zgodnie ze wspó³czesn¹ teori¹ zarz¹dzania mo¿na je nazwaæ ucz¹c¹ siê organizacj¹. Nale¿y zatem rozbudzaæ aktywnoæ w siedlisku na rzecz zdrowia, wykorzystuj¹c istniej¹ce ju¿ struktury i funkcje danego systemu organizacyjnego w kierunku podejmowania inicjatyw prozdrowotnych. W ten sposób tworz¹ siê przyjazne dla promo-cji zdrowia rodowiska (rodzina, szko³a, osiedle, szpital, zak³ad pracy, miasto). wiatowa Organizacja Zdrowia opracowa³a i upowszechni³a wiele projektów dzia³añ prozdrowotnych opartych na omawianym podejciu siedliskowym. Nale¿¹ do nich programy: Zdrowe Miasto, Szko³a Pro-muj¹ca Zdrowie, Szpital Promuj¹cy Zdrowie, Promocja Zdrowia w Miejscu Pracy (patrz: K a r s k i, 1997).
Rodzinê nale¿y zatem postrzegaæ jako ucz¹c¹ siê organizacjê
i w dzia³aniach edukacyjnych zgodnie z podejciem siedliskowym znaj-dowaæ punkty wejcia (entry points) do tego systemu, wykorzystuj¹c czynniki wp³ywaj¹ce na ten system organizacyjny (pojêcia punkty
wej-cia u¿yto za: G r o s s m a n n, S c a l a, 1997, s. 20, 3031), a nie tylko ograniczaj¹c siê do edukacji zdrowotnej prowadzonej przez pedagoga.
G³ówne czynniki (punkty wejcia) w aspekcie promocji zdrowia w ro-dzinie to poziom ekonomiczny, poziom wykszta³cenia, warunki mieszka-niowe, wykonywana praca, obci¹¿enia genetyczne, rodzinna transmisja zachowañ. Podejmuj¹c zadania w zakresie edukacji zdrowotnej, nale¿y naruszaæ równowagê tak okrelonego systemu czynników wp³ywaj¹cych na rodzinê w ten sposób, by nie powodowaæ jednak dezintegracji w jej obrêbie. Z tego wzglêdu realizacja oraz efekt podejmowanych inicjatyw edukacyjnych bêd¹ zale¿a³y od tych pozornie nieedukacyjnych wiado-mie kierowanych w stronê rodziny zewnêtrznych procesów i czynników maj¹cych na celu promocjê zdrowia.
Dot¹d jednak próby prowadzenia promocji zdrowia w rodzinie s¹ doæ nieliczne. W Polsce na potrzeby wspó³czesnych rodzin polskich
stworzo-Alicja Kaiser: Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia... 41 no oryginalny projekt wykorzystuj¹cy ujêcie siedliskowe koncepcjê
Zdrowy Dom opracowan¹ przez Zak³ad Promocji Zdrowia Centrum Or-ganizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia w Warszawie (K a r s k i, 1997).
Celem tego projektu jest przeniesienie idei promocji zdrowia do rodowi-ska domowego. J.B. K a r s k i (1997, s. 160) proponuje nastêpuj¹c¹ defi-nicjê zdrowego domu: Przyjmuj¹c, ¿e dom to miejsce chroni¹ce ludzi przed niekorzystnymi warunkami rodowiska zewnêtrznego, miejsce realiza-cji potrzeb ¿ycia rodzinnego, miejsce wyodrêbniania siê ze spo³eczeñstwa z chêci uchronienia siê przed jego niekorzystnymi wp³ywami, niekiedy miejsce pracy zawodowej lub zwi¹zanej z prowadzeniem gospodarstwa domowego, miejsce wypoczynku i regeneracji si³ itp. to optymalne spe³-nienie wymienionych warunków, z wyeliminowaniem mo¿liwoci powsta-nia wtórnych zagro¿eñ z tytu³u sposobu realizacji potrzeb, stanowiæ mo¿e definicjê zdrowego domu. W projekcie brano pod uwagê sytuacjê wiêk-szoci gospodarstw domowych w kraju, wraz z ich problemami ekono-micznymi, spo³ecznymi oraz psychologicznymi i wychowawczymi. Taka koncepcja zdrowego domu zmierza w kierunku okrelonym przez T. Fer-gusona, którego zdaniem odchodzimy od starego systemu opieki, two-rzonego wokó³ lekarza, szpitala, przychodni do systemu, którego pod-staw¹ jest jednostka, rodzina, dom (cyt. za: G r ê b o w s k i, 1993, s. 172).
Wspó³czesna rodzina w zale¿noci od swojej sytuacji spo³ecznej, ekonomicznej, rodowiskowej w ró¿nym stopniu wype³nia zadania przy-pisywane siedlisku prozdrowotnemu. W zwi¹zku z tym w dzia³aniach edukacyjnych nale¿y w wiêkszym ni¿ dotychczas stopniu braæ pod uwa-gê indywidualn¹ sytuacjê danej rodziny oraz charakterystyczne dla niej wzajemne oddzia³ywanie socjalizacyjne, które kszta³tuje korzystne lub niekorzystne pogl¹dy, nawyki czy zachowania w zakresie zdrowia.
W dzia³aniach tych powinno siê uwzglêdniaæ jeden z istotnych warun-ków skutecznoci dydaktyki zdrowia dodatnie sprzê¿enia zwrotne miê-dzy podmiotem edukacji a otoczeniem rodzinnym i spo³ecznym (szerzej zob. K r a w a ñ s k i, 2003, s. 153). Negatywna postawa cz³owieka wobec zdrowia czêsto wynika nie tyle z braku wiedzy czy umiejêtnoci, ile z oddzia³ywania lokalnego systemu wartoci, utrwalonej tradycji, naka-zów i zakanaka-zów obowi¹zuj¹cych w siedlisku ¿ycia jednostki. Oznacza to,
¿e prowadz¹c edukacjê zdrowotn¹ w placówce owiatowej lub medycz-nej, nale¿y obj¹æ dzia³aniem nie tylko ucz¹cego siê, ale tak¿e jego rodzi-nê. Dziêki temu oddzia³ywania wychowawcze bêd¹ uwzglêdnia³y rodzin-n¹ socjalizacjê w zakresie zdrowia. Taki jest udzia³ socjologii zdrowia w procesie wychowawczym (omówienie tej kwestii zawarto w pracy K r a w a ñ s k i, K a i s e r, 2007). Bezporednie dzia³ania pedagogiczne nale¿y podejmowaæ, dostrzegaj¹c g³ówny paradygmat pedagogiki zdro-wia, czyli d¹¿enie do rekonstrukcji osobowoci w kierunku
kszta³towa-nia postawy cz³owieka jako kreatora siebie w zakresie stosunku do zdro-wia. Obszerne omówienie niezbêdnej p³aszczyzny pedagogicznej i stosownych procedur dydaktyczstosownych mo¿na znaleæ w monografii A. K r a w a ñ -s k i e g o (2006).
Podsumowuj¹c za³o¿enia siedliskowego podejcia promocji zdrowia i odwo³uj¹c siê do wy³aniaj¹cych siê niezbêdnych odniesieñ pedagogicz-nych wywodz¹cych siê z niedyrektywpedagogicz-nych koncepcji uczenia siê i naucza-nia, mo¿emy stwierdziæ, ¿e ka¿dy cz³onek rodziny staje siê w ten sposób aktywnym odbiorc¹ procesu socjalizacji i edukacji, a nie tylko biernym przedmiotem tych oddzia³ywañ, przystosowuj¹cym istniej¹ce w rodzinie czy rodowisku lokalnym pogl¹dy, normy czy wzory zachowañ do w³a-snych potrzeb. Dziêki tak przebiegaj¹cej socjalizacji wspartej nowocze-snym procesem edukacji, która jest oparta na aktywnych metodach ucze-nia siê i nauczaucze-nia, jednostka podejmuje wiadome decyzje dotycz¹ce jej zdrowia, a tak¿e zdrowia innych osób ¿yj¹cych w jej siedlisku prozdro-wotnym.