Porz¹dkuj¹c rozwa¿ania dotycz¹ce znaczenia dla kwestii zdrowia i socjalizacji zdrowotnej zjawisk okrelanych terminem negatywne
do-wiadczenia dzieciêce, odwo³ajmy siê do udanej w naszej ocenie propo-zycji Kathleen K e n d a l l - Ta c k e t t (2002). Zaproponowa³a ona syste-matyzacjê zdrowotnych skutków krzywdzenia dzieci na podstawie wyni-ków ró¿nych badañ, uk³adaj¹c j¹ w strukturze odpowiadaj¹cej ujêciom psychologii zdrowia. Zdaniem Autorki, konsekwencje zdrowotne krzyw-dzenia dziecka i innych dysfunkcji rodzinnych uk³adaj¹ siê w cztery cie¿-ki: behawioraln¹, spo³eczn¹, poznawcz¹ i emocjonaln¹, które od-dzia³uj¹ na jednostkê we wzajemnych powi¹zaniach, tworz¹c macierz sieæ zale¿noci wywieraj¹cych wp³yw na stan jej zdrowia.
Behawioralne nastêpstwa s¹ jednym z najlepiej poznanych obsza-rów konsekwencji, jakie mog¹ wystêpowaæ i rozwijaæ siê u dzieci dozna-j¹cych z³ego traktowania w rodzinie. Obejmuj¹ one wiele zachowañ szko-dliwych dla zdrowia oraz zachowañ wysokiego ryzyka, takich jak:
nadu¿ywanie substancji odurzaj¹cych (alkoholu, rodków farmakolo-gicznych, narkotyków, rodków psychostymuluj¹cych),
zaburzenia jedzenia prowadz¹ce do oty³oci (zwi¹zek ten jest szczegól-nie zaznaczany w wypadku wykorzystywania seksualnego, choæ wyni-ki badañ nie s¹ jednoznaczne),
samobójstwa,
ryzykowne zachowania seksualne (doæ charakterystyczne dla osób wykorzystywanych seksualnie w dzieciñstwie, dotycz¹ce takich form zachowañ, jak wczesne rozpoczynanie wspó³¿ycia seksualnego, posia-danie wielu partnerów, uprawianie seksu bez zabezpieczenia, usuwa-nie ci¹¿y),
palenie tytoniu (wskazywane jako niemal powszechne u ofiar krzyw-dzenia w dzieciñstwie),
trudnoci ze snem (koszmary nocne, bezsennoæ).
Nastêpstwa spo³eczne dotycz¹ najogólniej ograniczeñ i niepowodzeñ, jakich jednostki krzywdzone w dzieciñstwie doznaj¹ w budowaniu kon-struktywnych relacji spo³ecznych i w zgodnym wspó³¿yciu z innymi. Ofiary krzywdzenia w rodzinie czêsto nie umiej¹ trafnie odczytywaæ wskazówek spo³ecznych, jasno wyra¿aæ w³asnych potrzeb oraz chroniæ siê przed wy-korzystywaniem przez innych. Badania pokazuj¹, ¿e doros³e krzywdzone dzieci czêsto funkcjonuj¹ w zwi¹zkach opartych na ich wiktymizacji i s¹ nadal krzywdzone przez innych. W grupie takich osób czêstym zjawiskiem
Ewa Jarosz: Negatywne dowiadczenia dzieciêce... 119 s¹ rozwody, niezadowolenie z aktualnych zwi¹zków, ubogie zwi¹zki
spo-³eczne i odosobnienie spospo-³eczne.
Jednym z kierunków interpretacji upoledzeñ spo³ecznych charakte-ryzuj¹cych Doros³e Krzywdzone Dzieci (DKD)6 s¹ style interpersonalne.
W badaniach BeckerLausen i MallonKraft, które przytacza K e n d a l l -- Ta c k e t t (2002), doroli z takimi dowiadczeniami przyjmuj¹ - najczê-ciej jeden z dwóch stylów interpersonalnych unikowy lub natrêtny7. Oba s¹ dysfunkcjonalne i przewa¿nie prowadz¹ do samotnoci. Jak zauwa¿a K e n d a l l - Ta c k e t t (2002), co ciekawe, oba te style by³y te¿ opisywane w odniesieniu do zachowañ zwi¹zanych ze zdrowiem i oba widziane s¹ jako trafne predykatory zachowañ szkodliwych dla zdrowia oraz z³ego stanu zdrowia. Satysfakcjonuj¹ce zwi¹zki spo³eczne i dobre relacje inter-personalne s¹ bez w¹tpienia bardzo wa¿nym kontekstem dobrego stanu zdrowia i w³aciwych zachowañ zdrowotnych, a braki wystêpuj¹ce u ofiar krzywdzenia w dzieciñstwie wp³ywaj¹ na ni¿sz¹ jakoæ ich zdrowia.
Inn¹ wp³ywaj¹c¹ na zdrowie jednostek kategori¹ rozpatrywan¹ na
cie¿ce spo³ecznych nastêpstw krzywdzenia jest wspominana ju¿ rewik-tymizacja, rozumiana tutaj jako sk³onnoæ DKD do wchodzenia w rolê ofiary i bycia wykorzystywanym przez innych. W badaniach ujawniono na przyk³ad, ¿e ofiary krzywdy w dzieciñstwie czêciej ni¿ inni dowiad-czaj¹ w póniejszym ¿yciu gwa³tów, przemocy ze strony partnera, pobiæ (cyt. za: K e n d a l l - Ta c k e t t, 2002). Rewiktymizacja powoduj¹ca ura-zy i szkody fiura-zyczne, jakich doznaj¹ jednostki ofiary krura-zywdzenia w dzie-ciñstwie w doros³ym ¿yciu, bezporednio zagra¿a ich zdrowiu, a nawet i ¿yciu, zwiêksza równie¿ ryzyko ¿ycia w stanie ci¹g³ego stresu oraz prób radzenia sobie z nim z pomoc¹ rodków odurzaj¹cych. ¯ycie w ci¹g³ym stresie wywo³uje zmiany w uk³adzie wewnêtrznego wydzielania i wp³ywa na rozwój chorób uk³adu kr¹¿enia i cukrzycy.
Na podstawie przegl¹du badañ wród spo³ecznych kategorii nastêpstw krzywdzenia w dzieciñstwie K e n d a l l - T a c k e t t (2002) wymienia te¿ bezdomnoæ. W tym wypadku zwi¹zek ze zdrowiem jest wieloraki; bez-domnoæ to czêsto doznawany g³ód, niedo¿ywienie, nara¿enie na
nieko-6 Wprowadzenie okrelenia Doros³e Krzywdzone Dzieci (DKD) ma wymiar autor-ski, inspirowany terminem DDA Doros³e Dzieci Alkoholików. Nie wykluczam jednak mo¿liwoci niezale¿nego zastosowania tego terminu przez innych autorów i jego poja-wienia siê w literaturze w innych pozycjach.
7 Styl unikowy charakteryzuje siê niskim poziomem wzajemnych zale¿noci, utrzy-mywaniem niewielkiej liczby wiêzi interpersonalnych i posiadaniem niewielu przyja-ció³, rzadkim anga¿owaniem siê w zwi¹zki i rzadszymi decyzjami o ma³¿eñstwie. Styl natrêtny jest przeciwieñstwem unikowego; charakteryzuje siê skrajn¹ potrzeb¹ bli-skoci, niemal ekshibicjonistyczn¹ otwartoci¹, ale te¿ nadmiernymi wymaganiami wobec partnera i jego kontrolowaniem (za: K e n d a l l - Ta c k e t t, 2002).
rzystne warunki pogodowe, brak opieki medycznej, brak codziennej hi-gieny osobistej. Wszystkie te czynniki maj¹ oczywisty dewastuj¹cy wp³yw na zdrowie.
Kolejn¹ z analizowanych przez Kendall-Tackett cie¿ek s¹ nastêp-stwa poznawcze. Chodzi tu o przekonania i postawy, które wyznaczaj¹ na-sze codzienne ¿ycie i mog¹ wywieraæ znaczny wp³yw na stan zdrowia.
Poczucie bezsilnoci, przecenianie przeciwnoci losu, zani¿anie w³asnej wartoci, odczuwanie zagro¿enia, lêk to stany czêsto dowiadczane przez DKD. Chronicznie lêkliwe i nieufne nastawienie do ¿ycia oznacza trwa-nie w sta³ym stresie, co jak t³umaczy Kendall-Tackett jest przyczyn¹ nadmiernego wydzielania kortyzolu, hormonu stresu, który mo¿e upole-dzaæ uk³ad immunologiczny jednostek, spowalniaæ leczenie ran, uszkaupole-dzaæ tkankê mózgow¹. Wród poznawczych nastêpstw zdrowotnych zdecydo-wanie nale¿y te¿ wskazaæ spostrzeganie w³asnego stanu zdrowia. Badania wykaza³y, ¿e ofiary krzywdzenia w dzieciñstwie zdecydowanie gorzej ni¿
inne osoby spostrzegaj¹ w³asne zdrowie, czêciej oceniaj¹ w³asny stan zdro-wia jako z³y. Ocena w³asnego zdrozdro-wia jest zwi¹zana z wystêpowaniem cho-rób i prawdopodobieñstwem wczesnej mierci DKD, gdy¿ na podstawie badañ okrelono je nawet na trzykrotnie wy¿sze ni¿ u osób, które dobrze oceniaj¹ swoje zdrowie.
Czwart¹ cie¿k¹ zdrowotnych nastêpstw krzywdzenia w dzieciñstwie jest, zdaniem K e n d a l l - Ta c k e t t (2002), cie¿ka emocjonalna. Wród opisywanych licznych zaburzeñ emocjonalnych, którymi charakteryzuj¹ siê krzywdzone dzieci, najczêciej wystêpuj¹cymi (wskazywanymi w ba-daniach) s¹ depresja i zespó³ stresu pourazowego. Prawdopodobieñstwo wyst¹pienia depresji u osób krzywdzonych w dzieciñstwie jest cztero-krotnie wy¿sze ni¿ u osób bez takich dowiadczeñ. Depresja wywiera ne-gatywny wp³yw na stan zdrowia jednostki; upoledza dzia³anie uk³adu odpornociowego, wp³ywa niekorzystnie na sen, jest przyczyn¹ podejmo-wania zachowañ antyzdrowotnych (np. palenie tytoniu) i braku zachowañ prozdrowotnych (brak aktywnoci fizycznej, niejedzenie niadañ, nieje-dzenie owoców, nieregularny sen, niezapinanie pasów bezpieczeñstwa w samochodzie). Z kolei zespó³ stresu pourazowego (PTSD) jest bardzo czêsto wskazywanym nastêpstwem dowiadczania przez dzieci przemocy w rodzinie. Wród podstawowych jego objawów wystêpuj¹cych u dowiad-czonych dzieciêc¹ krzywd¹ osób wymieniane s¹: nadpobudliwoæ, natrêtne myli i wspomnienia dotycz¹ce krzywdzenia oraz nag³e poczucie po-nownego prze¿ywania traumatycznych zdarzeñ (flashback) i inne objawy8.
8 Pe³ny opis objawów zespo³u zaburzeñ stresu pourazowego zawieraj¹ liczne opra-cowania z zakresu diagnostyki psychologicznej i psychiatrycznej oraz podrêczniki dia-gnostyczne, np. Klasyfikacja zaburzeñ psychicznych i zaburzeñ zachowania w ICD 10.
Ewa Jarosz: Negatywne dowiadczenia dzieciêce... 121 PTSD wyranie i wielowymiarowo upoledza zdrowie jednostki, ponadto jest zwi¹zane z wystêpowaniem innych zaburzeñ depresji i zaburzeñ lêkowych, zaburzeñ snu, alkoholizmu, palenia tytoniu i narkomanii. Mo¿e te¿ wp³ywaæ negatywnie na wiêzi spo³eczne oraz predestynowaæ jednost-kê do myli i prób samobójczych.
K e n d a l l - Ta c k e t t (2002), przedstawiaj¹c swoj¹ systematyzacjê, podkrela jej praktyczne znaczenie, jakim jest koniecznoæ uwzglêdniania w analizach badawczych (zarówno naukowych, jak i w praktycznych dia-gnozach klinicznych) w sposób ³¹czny wszystkich cie¿ek oddzia³ywania i wzajemnych powi¹zañ tworz¹cych mechanizmy rozwijania siê ró¿nych problemów zdrowotnych.