Uwa¿a siê, ¿e najwyraniej podstawowym mechanizmem prowadz¹-cym do wystêpowania ró¿nych psychologicznych, emocjonalnych, beha-wioralnych i zdrowotnych konsekwencji jest podejmowanie przez ofiary krzywdzenia zachowañ ryzykownych (K r u g et al., eds., 2002, s. 69).
Vincent F e l i t t i (1998), jeden z czo³owych badaczy zwi¹zku negatyw-nych dowiadczeñ dzieciêcych z problemami zdrowia, wyjania, ¿e dzieci krzywdzone mog¹ u¿ywaæ zachowañ ryzykownych jako sposobu radze-nia sobie z dewastuj¹cym wp³ywem wczeniejszych negatywnych dowiad-czeñ rodzinnych (ACE). Innymi s³owy krzywdzenie i inne negatywne dowiadczenia dzieciêce prowadz¹ do adopcji ryzykownych zachowañ zdrowotnych jako strategii radzenia sobie z traum¹ (H a r b i n, 1998). Po-dobnego zdania s¹ inni autorzy, którzy proponuj¹ hipotezy, t³umacz¹ce, dlaczego ofiary krzywdzenia w dzieciñstwie s¹ bardziej nara¿one na nad-u¿ywanie alkoholu w ¿yciu doros³ym. Ich zdaniem, alkohol mo¿e
wspo-Ewa Jarosz: Negatywne dowiadczenia dzieciêce... 113 magaæ mechanizm radzenia sobie lub ucieczki od traumy krzywdzenia i jego psychologicznych nastêpstw, czyli mo¿e byæ sposobem radzenia sobie z ró¿nymi trudnociami, jak na przyk³ad depresja, mo¿e byæ sposobem redukowania poczucia izolacji i osamotnienia, rodkiem uzyskiwania kon-troli nad ¿yciem, sposobem podnoszenia samooceny lub mo¿e pe³niæ funk-cjê zachowañ autodestrukcyjnych. Jednoczenie wszystkie te problemy czêsto charakteryzuj¹ doros³e ofiary krzywdzenia w dzieciñstwie (Wi d o m, H i l l e r - S t u r m h o f e l, 2004).
W badaniach zwi¹zku ACE z problemami zdrowotnymi zaproponowa-no okrelony schemat analiz, obrazuj¹cy antycypowane i wykazywane w nastêpstwie badañ empirycznych zwi¹zki (rys. 1).
Rys. 1. Konsekwencje negatywnych dowiadczeñ dzieciêcych
r ó d ³ o: Center for Desease Control and Prevention www.cdc.gov/NCCDPHP/ACE/pyramid.htm (dostêp:
2 sierpnia 2006).
W przedstawionej na rysunku piramidzie obrazuj¹cej perspekty-wê ca³ego ¿ycia jednostki zawarto teoretyczny model znaczenia nega-tywnych dowiadczeñ dzieciêcych dla zdrowia jednostki. Negatywne
do-wiadczenia dzieciêce (ACE) stanowi¹ w nim podstawê rozwijania siê spo³ecznych, emocjonalnych i poznawczych zaburzeñ i ró¿norakich dys-funkcji (social, emotional and cognitive impairment), na gruncie których jednostka adoptuje ryzykowne zachowania zdrowotne (adoption of he-alth risk behaviors), takie jak palenie, picie alkoholu, narkotyki. S¹ one pod³o¿em rozwijania siê chorób, niepe³nosprawnoci i ró¿nych pro-blemów spo³ecznych, s¹ podstaw¹ kumulowania siê w ¿yciu jednostki niekorzystnych czynników, co mo¿e prowadziæ do przedwczesnej mierci (early death).
8 Chowanna 2008
Wraz z innymi autorami artyku³u prezentuj¹cego wyniki badañ na temat wp³ywu ACE na zdrowie Felitti, t³umacz¹c mechanizmy ukaza-nych zwi¹zków, sugeruje, i¿ sk³onnoæ do ryzykowukaza-nych zachowañ zdro-wotnych mo¿e wynikaæ z oddzia³ywañ, jakie negatywne dowiadczenia dzieciêce maj¹ na rozwijaj¹cy siê mózg dziecka, na jego budowê (F e -l i t t i, 1998). Hipoteza ta jest w ostatnich -latach pozytywnie weryfikowa-na w innych badaniach weryfikowa-nad wp³ywem niekorzystnych dowiadczeñ dzieci i doznawaniem chronicznej traumy na rozwój i budowê mózgu.
Nikt nie podwa¿a ju¿ dzi zwi¹zku pomiêdzy problemami psychicznymi a wczeniejszymi traumatycznymi dowiadczeniami w dzieciñstwie. Neu-robiologia dostarcza wielu dowodów szkodliwoci dowiadczonej w dzie-ciñstwie traumy dla neurologicznego rozwoju dziecka (D u b e et al., 2001).
W literaturze wiatowej znajdujemy odwo³anie w tej kwestii miêdzy in-nymi do badañ zespo³u prowadzonego przez Martina Teichera, profesora psychiatrii w Harvard Medical School. Wyniki tych badañ doæ wyranie wykaza³y zwi¹zek pomiêdzy doznawan¹ w dzieciñstwie przemoc¹ a zaburzeniami w funkcjonowaniu uk³adu limbicznego. Jak zaznacza M. Te i -c h e r (2002), dziêki nowym te-chnikom badaw-czym (m.in. te-chnikom obrazowania) ujawniono, i¿ maltretowanie dziecka mo¿e wywo³ywaæ trwa³e uszkodzenia w budowie i funkcjonowaniu jego rozwijaj¹cego siê mózgu. Zdaniem badacza, zachowania aspo³eczne bêd¹ce skutkiem trau-matycznych dowiadczeñ z dzieciñstwa spowodowane s¹
nadpobudliwo-ci¹ uk³adu limbicznego, która z kolei wynika ze zmian w jego budowie, zachodz¹cych pod wp³ywem dowiadczeñ maltretowania. Stres dozna-wany przez dzieci we wczesnym okresie ¿ycia w wyniku sytuacji przemo-cy domowej wywo³uje w mózgu zmiany adaptaprzemo-cyjne, poprzez kaskadê zmian hormonalnych, które trwale kszta³tuj¹ mózg, co ma pomóc jego w³acicielowi przetrwaæ w niebezpiecznym wiecie. Do tych zmian
nale-¿y umiejêtnoæ natychmiastowej reakcji walki lub ucieczki, du¿a czuj-noæ czy brak zbêdnego wahania w agresywnym przeciwdzia³aniu
zagro-¿eniom. Cz³owiek z mózgiem zmienionym pod wp³ywem traumatycznych doznañ w dzieciñstwie wykazuje zachowania aspo³eczne, lecz maj¹ one dla niego znaczenie przystosowawcze (Te i c h e r, 2002). Badacz
przywo-³uje te¿ teoriê, wed³ug której nadmierna aktywacja systemu odpowiedzi na stres, niezbêdna do przetrwania a taka sytuacja ma miejsce w wy-padku dzieci krzywdzonych wzmaga ryzyko wyst¹pienia oty³oci, cu-krzycy, nadcinienia oraz problemów psychicznych, w tym nasilonych sk³onnoci samobójczych. W takim rozumieniu ró¿ne problemy zdrowot-ne doros³ych ofiar zdrowot-negatywnych dowiadczeñ dzieciêcych maj¹ zwi¹zek ze zmianami w budowie mózgu. Nadmierna aktywacja systemu odpo-wiedzi na stres, wywo³ana traumatycznymi dowiadczeniami w dzieciñ-stwie, przypiesza równie¿ wyst¹pienie innych niekorzystnych zmian
Ewa Jarosz: Negatywne dowiadczenia dzieciêce... 115 zdrowotnych, takich jak starzenie siê i uwstecznianie struktur mózgo-wych (Te i c h e r, 2002).
Równie¿ inni autorzy na podstawie w³asnych badañ wskazuj¹ na to, i¿ krzywdzenie, zaniedbywanie i inne stresory mog¹ niekorzystnie wp³ywaæ na rozwijaj¹cy siê mózg dziecka, doprowadzaj¹c do upoledzeñ funkcji emocjonalnych spo³ecznych i poznawczych oraz zwiêkszaj¹c ry-zyko nadu¿ywania substancji odurzaj¹cych, depresji, samobójstw i in-nych problemów (De B e l l i s et al., 1999, cyt. za: D u b e et al., 2001;
G r e e n et al., 1981).
Danya G l a s e r (2006) dokona³a przegl¹du badañ powiêconych za-burzeniom rozwijaj¹cego siê mózgu, które mo¿na by przypisaæ krzyw-dzeniu i zaniedbywaniu dzieci. Efektem kwerendy by³a przede wszyst-kim konstatacja, ¿e n i e i s t n i e j e j e d e n o k r e l o n y z e s p ó ³ s k u t k ó w k r z y w d z e n i a d z i e c k a. Nastêpstwa ró¿ni¹ siê w zale¿-noci od wielu czynników. W literaturze wskazuje siê w tym wzglêdzie na: rodzaj sytuacji traumatycznej, p³eæ ofiary, wiek i poziom rozwoju dziec-ka w momencie wystêpowania krzywdzenia, inne cechy indywidualne dziecka, czêstotliwoæ wydarzeñ traumatycznych, czas, w którym dziec-ko doznawa³o krzywdzenia, charakter relacji ³¹cz¹cej dziecdziec-ko i krzyw-dziciela, relacje dziecka z innymi osobami bliskimi, jak i na wiele innych czynników, w tym fakt pojawienia siê czynników kompensuj¹cych, tj.
wsparcia spo³ecznego lub pomocy psychologicznej (zob. np. B a d u r a -- M a d e j, 2005; H a m i l t o n -- G i a c h r i t s i s et al., 2005; K r u g et al., eds., 2002, s. 70). W stosunku do kwestii nastêpstw krzywdzenia dziec-ka zasadne jest wiêc, zdaniem Glaser, operowanie pojêciami multi-finalnoæ (multifinality), czyli wystêpowania odmiennych nastêpstw u ró¿nych osób o podobnych, a nawet identycznych dowiadczeniach, oraz ekwifinalnoæ (equifinality), czyli wystêpowania podobnych na-stêpstw u jednostek charakteryzuj¹cych siê zró¿nicowanymi procesami rozwojowymi. Oba te zjawiska powoduj¹, ¿e nie mo¿na trafnie przewi-dywaæ skutków konkretnych dowiadczeñ krzywdz¹cych, jakich doznaj¹ dzieci w rodzinie. Na podstawie przegl¹du badañ Glaser konstatuje, i¿
zarówno zaniedbywanie, jak i aktywne krzywdzenie mog¹ wp³ywaæ na póniejsze funkcjonowanie mózgu. Badaczka dodaje, ¿e w praktyce gra-nica pomiêdzy dzia³aniem a zaniechaniem (zaniedbywaniem) nie jest a¿ tak wyrana, jak w sensie teoretycznym. Zdaniem badaczy, najgro-niejsze s¹ sytuacje, w których dziecko dowiadcza jednoczenie aktywnego krzywdzenia i zaniedbywania, gdy¿ krzywdzenie jest potê¿nym ród³em stresu, który wp³ywa na strukturê i funkcjonowanie mózgu, a zanied-bywanie, oznaczaj¹ce deprywacjê, prowadzi zarówno do reakcji streso-wej, jak i do deficytów rozwojowych (De B e l l i s, P u t n a m, 1994, cyt. za:
G l a s e r, 2006).
8*
Specyfikuj¹c sugerowane w ró¿nych badaniach empirycznych zmia-ny, jakie dokonuj¹ siê wskutek neurobiologicznych reakcji stresowych u dzieci bêd¹cych ofiarami krzywdzenia i zaniedbywania3, D. Glaser wy-mienia: reakcje hormonalne, ró¿nice wielkoci okrelonych obszarów mózgu w porównaniu z grup¹ kontroln¹, reakcje uk³adu przywspó³czul-nego (np. w postaci dysocjacji), reakcje serotoninowe oraz funkcjonalne, strukturalne i chemiczne zmiany w mózgu (G l a s e r, 2006). Zdaniem Autorki, wyniki badañ neurobiologicznych pozwoli³y inaczej spojrzeæ na emocjonalne i behawioralne zaburzenia, jakie przejawiaj¹ dzieci ofiary krzywdzenia.
W¹tek znaczenia dowiadczeñ krzywdzenia w dzieciñstwie dla roz-woju zaburzeñ emocjonalnych i zaburzeñ zachowania jest obecnie bar-dzo wyranie akcentowany. Wyniki wielu badañ wykaza³y, ¿e zachowa-nia antyspo³eczne, takie jak agresja, przemoc, nadpobudliwoæ i prze-stêpczoæ, mog¹ byæ konsekwencj¹ negatywnych dowiadczeñ dzieciêcych i dzieciêcej wiktymizacji (W i d o m, H i l l e r - S t u r m h o f e l, 2004). Spe-cyfikuj¹c znaczenie ACE dla szeroko rozumianej socjalizacji zdrowotnej jednostki, nale¿y wyraniej zaznaczyæ, ¿e wielu badaczy ³¹czy przestêp-czoæ, szczególnie tê z u¿yciem przemocy, z dowiadczeniami krzywdze-nia w dzieciñstwie (H o w i n g et al., 1990; K r u t s c h n i t t, D o r n f i e l d, 1993; W i d o m, 1991; D u t t o n, H a r t, 1992; R i v e r a, W i d o m, 1990, podano za: H a m i l t o n - G i a c h r i t s i s et al., 2005). Zw³aszcza po³¹-czenie w indywidualnych dowiadczeniach dziecka ró¿nych form prze-mocy doznawanej w rodzinie, tj. zarówno fizycznej, s³ownej, jak i zanie-dbywania, ma szczególnie niekorzystny wp³yw na jego rozwój (N e y et al., 1994). Podobnie tzw. wielokrotna wiktymizacja (rewiktymizacja4) jest sil-nym predykatorem zachowañ przestêpczych samego dziecka, gdy¿ jak wskazuj¹ autorzy ju¿ ka¿dy pojedynczy akt krzywdzenia doznany przez dziecko wywo³uje u niego poczucie bezsilnoci, zagro¿enia i spadek sa-mooceny, a postawy te ulegaj¹ rozwiniêciu i utrwaleniu, jeli akty te s¹ wielokrotne (H a m i l t o n - G i a c h r i t s i s et al., 2005). Nie nale¿y jed-nak, jak zaznaczaj¹ autorzy, traktowaæ wszystkich krzywdzonych dzieci w sposób jednorodny jako zagro¿onych przestêpczoci¹, by przypomnieæ tu efekt multifinalnoci.
Skutki negatywnych dowiadczeñ dzieciêcych dla socjalizacji zdro-wotnej spostrzegaæ nale¿y równie¿ w wymiarze pozajednostkowym.
Au-3 W swym artykule Glaser przedstawia doæ szczegó³owo wyniki wielu badañ skon-centrowanych na identyfikacji neurologicznych reakcji stresowych na doznawane krzyw-dzenie i zaniedbywanie, jakie wystêpuj¹ u dzieci maltretowanych (zob. G l a s e r, 2006).
4 Rewiktymizacja oznacza dowiadczanie wielokrotne przez dziecko aktów krzywdzenia zarówno ze strony cz³onków rodziny, jak i ze strony osób spoza niej (H a m i l -t o n - G i a c h r i -t s i s e-t al., 2005).
Ewa Jarosz: Negatywne dowiadczenia dzieciêce... 117 torzy, okrelaj¹c nastêpstwa z³ego traktowania dzieci w rodzinach, do-strzegaj¹ zwi¹zek pomiêdzy tymi zjawiskami a globalnie zauwa¿anym w wiecie narastaniem zjawisk przemocy, konfliktów zbrojnych czy ter-roryzmu (K y d d, 2003). Interpretacje tego zwi¹zku, poza ju¿ zaprezen-towanymi w niniejszym artykule mechanizmami (w tym fizjologicz-nymi), odwo³uj¹ siê tak¿e do zjawiska desynsytyzacji, w którego wietle
do-wiadczanie przemocy w rodzinie oswaja dzieci z przemoc¹, naturalizuje jej wystêpowanie, normalizuje przemoc jako sposób uk³adania sobie re-lacji z innymi i ze wiatem, uczy przemocy (tam¿e). Wskazuje siê te¿, ¿e dowiadczanie przemocy w rodzinie kszta³tuje u dzieci przekonania, i¿
ró¿ne zdarzenia ¿yciowe oraz motywy i dzia³ania innych ludzi zagra¿aj¹ im i s¹ przez nie interpretowane jako wrogie. Co wiêcej, na tle dowiad-czanego w rodzinie krzywdzenia dzieci wyuczaj¹ siê bezradnoci i bezsil-noci. Napotykane w ¿yciu trudnoci s¹ czêsto przez nie przeceniane, a z kolei ich w³asna skutecznoæ jest przez nie niedoceniana. Prowadzi to do chronicznego poczucia zagro¿enia i lêku oraz do braku zaufania, a wrêcz wrogoci do innych. Skutki takich postaw wykraczaj¹ niejedno-krotnie poza jednostkowe ¿ycie i najbli¿sze otoczenie jednostek (WHO, 2005; K e n d a l l - T a c k e t t, 2002). Przybieraj¹ one tym szerszy
spo-³ecznie zakres, im czêstszym zjawiskiem w populacji jest z³e traktowanie dzieci oraz im bardziej jest ono wpisane w normy spo³eczne i kulturo-we. Widzimy wiêc, ¿e konsekwencje zjawisk z³ego traktowania dziecka
rozlewaj¹ siê poza indywidualn¹ socjalizacjê zdrowotn¹, na zdecydowa-nie szeroki kontekst spo³eczny, tworz¹c lub rozbudowuj¹c negatywne zja-wiska spo³eczne. Jednostki krzywdzone w dzieciñstwie niejako zasi-laj¹ szeregi osób, które nie radz¹ sobie w ¿yciu, stwarzaj¹ problemy, za-gra¿aj¹ innym (osobom lub ca³ym grupom) oraz które wymagaj¹ po-mocy psychosocjalnej, a tak¿e obci¹¿aj¹ spo³eczeñstwo ekonomicznie, gdy¿ przemoc i zaniedbywanie dzieci poci¹ga za sob¹ konkretne koszty, nak³ady i straty finansowo-gospodarcze5.
5 Wród kosztów ekonomicznych zjawiska krzywdzenia dzieci wymienia siê ró¿ne nak³ady, jakie w zwi¹zku z wystêpowaniem zjawiska ponosi spo³eczeñstwo, w tym m.in.: koszty dzia³añ formalnointerwencyjnych (praca policji, s³u¿by zdrowia, wymiaru sprawiedliwoci, koszty leczenia i psychoterapii ofiar, koszty zapewniania dzieciom opieki zastêpczej). Szacowane w tym wzglêdzie rodki osi¹gaj¹ bardzo wysokie
warto-ci dochodz¹ce nawet do kilkunastu tysiêcy dolarów na jedno dziecko lub inaczej szacu-j¹c kilkudziesiêciu milionów dolarów, jakie rocznie poch³ania ten problem (WHO, 2004; B r o w n e, H e r b e r t, 1999; K r u g et al., eds., 2002).