Nie ulega w¹tpliwoci, ¿e biomedycznie pojmowane zdrowie i choro-ba, a tak¿e zwi¹zane z tym instytucjonalne praktyki kreowania, za-chowania, odtwarzania czy kompensowania tak pojêtego zdrowia wywie-raj¹ istotny wp³yw na funkcjonuj¹ce w ¿yciu codziennym standardy zdro-wia i choroby, a w zasadzie na spo³eczn¹ kwalifikacjê, spo³eczne rozumie-nie owego sk³adnika kultury zdrowotnej, zw³aszcza w tych spo³eczeñ-stwach, w których sfera zdrowia i choroby poddana zosta³a totalnej me-dykalizacji9.
Postêpuj¹cy proces medykalizacji, a w³aciwie scjentyfikacja zdrowia, zw³aszcza jego wzorowanie, wywiera istotny wp³yw nie tylko na jego ro-zumienie czy spo³eczne postrzeganie, ale tak¿e na znaczn¹ rekonstruk-cjê ca³ej sfery kultury zdrowotnej, hierarchizuj¹c znaczenie uosabianych spo³ecznie oznak zdrowia i choroby, które ogólnie nazwalimy zdolnoci¹ partycypacyjn¹ jednostki. Widaæ to wyranie na przyk³adzie kszta³towa-nia, w ujêciu historycznym czy cywilizacyjnym, wzorów reakcji spo³ecz-nej na obecnoæ w spo³eczeñstwie osób kalekich, nietypowej budowy
cia-³a, odmiennych rasowo, o zró¿nicowanym statusie materialnym, o ró¿nej orientacji poznawczej czy ujawniaj¹cych nietypowe reakcje ekspresywne wzglêdnie percepcyjne. Medykalizacja kultury zdrowotnej to równie¿ in-stytucjonalizacja kwalifikacji zdrowia i choroby, a raczej ich formalna kwalifikacja, która w zdecydowanym stopniu i zakresie wypiera oraz wzoruje tak¿e spo³eczne niejako naturalne czy zwyczajowe ich wzorowa-nie. Owa formalna kwalifikacja sfery zdrowotnej obejmuje nieomal wszystkie dziedziny ¿ycia spo³ecznego (np. zawiadczanie stanu zdrowia
9 Omawia je E. S y r e k (1997).
Jerzy Modrzewski: Socjalizacja wartoci zdrowia 29 jako warunek podjêcia roli ucznia, ¿o³nierza, wiênia, pracownika,
ma³-¿onka, opiekuna itd.), konkuruj¹c bezkompromisowo z jego potocznymi czy zwyczajowymi kwalifikacjami, przyczyniaj¹c siê do masowej dezorien-tacji jednostek w kwestii zarówno istoty, jak i form chronienia owej war-toci, zaburzaj¹c tym samym procesy socjalizacji zdrowotnej, aktualizu-j¹cej siê w ca³ej przestrzeni ¿ycia spo³ecznego.
Zarówno pierwsza, pierwotna, jak i druga, wtórna, kwalifikacja uoso-bieñ interesuj¹cej nas tu cechy podmiotowej okrelonej mianem zdrowia przybiera kilka typowych sposobów reakcji spo³ecznej na jej podmiotow¹ obecnoæ, jeli bêdziemy j¹ ujmowali w kategorii swoistego kontinuum kompetencji okrelonej przez nas jako podmiotowa zdolnoæ partycypa-cyjna. Kontinuum owo zawiera siê pomiêdzy takimi skrajnymi, w zasa-dzie teoretycznymi kotwicami owej skali, które z jednej strony przybie-raj¹ postaæ jej optymalnego obrazu, z punktu widzenia standardów grup, w których ¿yciu jednostka ma uczestniczyæ, kandyduje do uczestnictwa, wzglêdnie ju¿ uczestniczy. Mimo sformu³owanego wczeniej zastrze¿enia,
¿e mamy tu do czynienia z jej teoretycznym obrazem, nic w zasadzie nie stoi na przeszkodzie, by tê kategoriê zdolnoci partycypacyjnej odkry-waæ empirycznie. Z drugiej strony kotwice te ujawniaj¹ aktualny b¹d trwa³y perspektywicznie brak owej kompetencji, co mo¿e byæ po-traktowane przez grupy jako uosobienie totalnej choroby, czyli braku ja-kiejkolwiek podmiotowej mo¿liwoci spo³ecznego uczestnictwa w uk³a-dzie, ze wzglêdu na który cecha ta jest rozpatrywana. Z przyjêcia takiej teoretycznej skali owej podmiotowej cechy wynika, ¿e:
jest ona konsekwencj¹ akceptacji za³o¿enia, i¿ zdrowie to nic innego jak podmiotowa (lecz szacowana spo³ecznie) zdolnoæ (mo¿liwoæ) pod-jêcia i kontynuacji w³aciwych dla znamion spo³ecznej identyfikacji jednostki (wiek spo³eczny, p³eæ spo³eczna, status spo³eczny) form uczest-nictwa spo³ecznego;
zdolnoæ owa jest lokowana podmiotowo, lecz dzia³a czy ma znacze-nie w obrazie spo³ecznej sytuacji jednostki, jest brana pod uwagê przed-miotowo, czyli jest w ka¿dym przypadku kwalifikowana przez innych uczestników ¿ycia spo³ecznego, a we wspó³czesnych, zmedykalizowa-nych spo³eczeñstwach owa kwalifikacja ma charakter formalny i doko-nywana jest wed³ug przyjêtych w tych spo³eczeñstwach procedur dia-gnozy zdrowotnej;
owa spo³eczna kwalifikacja podmiotowej cechy zdrowia, bez wzglêdu na to, kto i jak jej dokonuje, skutkuje okresowo (tymczasowo) lub trwale w uwalnianiu b¹d blokowaniu form uczestnictwa spo³ecznego jednost-kom identyfikowanym z uk³adami spo³ecznymi, które owych kwalifi-kacji dokonuj¹; przyk³adem mo¿e tu byæ kwalifikacja tej cechy w obrê-bie pañstwa i spo³eczeñstwa pochodzenia i jej kwalifikacja przez
pañ-stwo i spo³eczeñpañ-stwo ulokowania imigracyjnego; problem polega na tym,
¿e kwalifikacje takie dokonywane s¹ (mog¹ byæ) równoczenie wobec jed-nostki z ró¿nych uk³adów jej aktualnego i perspektywicznego uczest-nictwa spo³ecznego (np. grupy rówieniczej i szko³y),
ka¿dy z rodzajów kwalifikacji owej podmiotowo lokowanej cechy zdol-noci ujawnia siê w postaci okrelonej reakcji spo³ecznej wobec jednost-ki: w ca³ej swej z³o¿onoci reakcje te wspó³tworz¹ okrelony wachlarz kontinuum ich rodzajów od pe³nej akceptacji ku totalnej negacji poprzez akceptacjê warunkow¹, akceptacjê selektywn¹, poddanie terapii (roz-maicie wzorowanej kulturowo i instytucjonalnie), dopuszczenie do uczest-nictwa wzglêdnie izolowanego, izolacjê spo³eczn¹, izolacjê totaln¹, likwi-dacjê jednostki.
Problem jednak polega na tym, ¿e rozmaite uk³ady spo³ecznego uczest-nictwa jednostki ze wzglêdu na tê sam¹ jej podmiotow¹ w³aciwoæ mog¹ ujawniaæ rozmaite reakcje: od skrajnie akceptuj¹cych po skrajnie elimi-nuj¹ce jednostkê z ich ¿ycia. Wywo³uje to wiele rozmaitych problemów natury poznawczej i praktycznej. Z poznawczego punktu widzenia pro-blem zasadniczy zawiera siê w pytaniu: Ze wzglêdu na jaki uk³ad
spo-³eczny jednostka w danym okresie swego ¿ycia i swej sytuacji spo³ecznej orientuje swoje zachowania zdrowotne, czyli jaki aktualny uk³ad
spo-³eczny najintensywniej identyfikuje j¹ ze sob¹, ze swoimi standardami zdrowia, a wiêc przejmuj¹c tak¿e efektywn¹ wobec niej inicjatywê socja-lizacyjn¹?
Z praktycznego punktu widzenia problem polega na tym, czy
oddzia-³ywania socjalizacyjne w zakresie przekazywania kultury zdrowotnej, np.
przez instytucje upowszechniaj¹ce jej zmedykalizowan¹ postaæ, uznaæ za szczególnie wartociowe, dla kogo, z jakich wzglêdów i w jakich wa-runkach, czyje wiêc standardy zdrowia i jak stanowione, wed³ug jakich procedur okrelaæ maj¹ np. formaln¹ kwalifikacjê uosobienia tej
warto-ci i jej znaczenia w formowaniu indywidualnej zdolnowarto-ci partycypacyj-nej, tak jak postrzegaj¹ j¹ i kwalifikuj¹ rzeczywiste, realne uk³ady
spo-³ecznego uczestnictwa jednostek i ich kategorii.
Jest to tak¿e problem maskowania przez jednostki stanu rzeczywi-stego kompetencji partycypacyjnej, maskowania jej w spo³ecznych, co-dziennych ekspozycjach, ale przede wszystkim maskowania formalnych kwalifikacji zdrowia, ich lekcewa¿enia b¹d fa³szowania. W przestrzeni spo³ecznego uczestnictwa praktyki takie nie tylko dezorientuj¹ innych uczestników ¿ycia spo³ecznego, lecz tak¿e prowadz¹ (prowadziæ mog¹) do totalnego b¹d lokalnego za³amywania siê ca³ych struktur spo³ecz-nych, ich kategorii i konkretnych egzemplifikacji (np. rodzin).
Problem nie tylko ma wymiar jak widzimy socjalizacyjny czy psy-chospo³eczny, lecz dotyka tak¿e funkcjonowania ca³ych z³o¿onych
uk³a-Jerzy Modrzewski: Socjalizacja wartoci zdrowia 31 dów spo³ecznych bez wzglêdu na ich cywilizacyjne zaawansowanie i do-minuj¹c¹ w nich postaæ ³adu spo³ecznego. Mo¿e w³anie z tych wzglêdów coraz czêciej i natarczywiej domagamy siê rewizji owej, wspomnianej na wstêpie, definicji zdrowia, rozumienia kultury zdrowotnej, jej
spo-³ecznego i indywidualnego znaczenia i kwalifikowania oraz konsekwen-cji socjalizacyjnych i tych, które manifestuj¹ siê w obrazie osoby spo³ecz-nej, i tych zw³aszcza, które skutkuj¹ w ka¿dej dowolnie wskazanej for-mie ¿ycia spo³ecznego.
Bibliografia
B i a ³ o b r z e s k a K., K a w u l a S., red., 2006: Cz³owiek w obliczu wykluczenia i mar-ginalizacji spo³ecznej. Wokó³ zagadnieñ teoretycznych. Toruñ.
B o i s J.P., 1996: Historia staroci. Od Montaignea do pierwszych emerytur. Warszawa.
B o k s z a ñ s k i Z., 2006: To¿samoæ zbiorowa. Warszawa.
C a p r a F., 1987: Punkt zwrotny. Nauka, spo³eczeñstwo, kultura. Warszawa.
C i c h o c k i R., 2003: Podmiotowoæ w spo³eczeñstwie. Poznañ.
D ê b s k a A., 1997: Fala w wojsku. Warszawa.
F r o m m E., 1996: Zdrowe spo³eczeñstwo. Warszawa.
G i d d e n s A., 2004: Socjologia. Warszawa.
G ³ o w a c k a D., red., 2000: Promocja zdrowia. Konteksty spo³eczno-kulturowe. Poznañ.
H a l l E., 1984: Poza kultur¹. Warszawa.
H a l l E., 1987: Bezg³ony jêzyk. Warszawa.
H a l l E., 1999: Taniec ¿ycia. Warszawa.
H a ³ a s E., 1987: Spo³eczny kontekst znaczeñ w teorii symbolicznego interakcjonizmu.
Lublin.
J a s i ñ s k a - K a n i a A. i in., red., 2006: Wspó³czesne teorie socjologiczne. Warszawa.
J a w ³ o w s k a A., red., 2001: Wokó³ problemów to¿samoci. Warszawa.
K o r z e n i o w s k a E., 1997: Zachowania i wiadomoæ zdrowotna w sferze pracy. £ód.
K o w a l a k T., 1998: Marginalnoæ i marginalizacja spo³eczna. Warszawa.
K o w a l s k i S., 1986: Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa.
L i b i s z o w s k a ¯ ó ³ t k o w s k a M., O g r y z k o W i e w i ó r k o w s k a M., P i ¹ t -k o w s -k i W., red., 1998: Sz-kice z socjologii medycyny. Lublin.
M a c h e l H., 2006: Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej casus polski. Kraków.
M a n t e r y s A., 2000: Klasyczna idea definicji sytuacji. Warszawa.
M a r o d y M., G i z a - P o l e s z c z u k A., 2004: Przemiany wiêzi spo³ecznych. War-szawa.
M a r z e c - H o l k a K., red., 2005: Marginalizacja w problematyce pedagogiki spo³ecz-nej i praktyce pracy socjalspo³ecz-nej. Bydgoszcz.
M e l o s i k Z., red., 1999: Cia³o i zdrowie w spo³eczeñstwie konsumpcji. ToruñPoznañ.
M e l o s i k Z., red., 2001: M³odzie¿. Styl i zdrowie. Poznañ.
M o c z y d ³ o w s k i P., 1991: Drugie ¿ycie wiêzienia. Warszawa.
P a r s o n s T., 1969: Struktura spo³eczna a osobowoæ. Warszawa.
P a ³ u c k i A., 1996: Pedagogika wartoci cia³a. Gdañsk.
P i ¹ t k o w s k i W., red., 2004: Zdrowie, choroba, spo³eczeñstwo. Studia z socjologii me-dycyny. Lublin.
P i ¹ t k o w s k i W., T i t k o w A., red., 2002: W stronê socjologii zdrowia. Lublin.
P o d z i o c h S., 1996: Socjologiczne wymiary zdrowia ludzkiego. W: Z zagadnieñ so-cjologii stosowanej. Red. K. F r y s z t a c k i. Kraków.
P u c h a l s k i K., 1997: Zdrowie w wiadomoci spo³ecznej. £ód.
R y c h a r d A., 1991: Spo³eczeñstwo a polityka. W: Socjologia. Problemy podstawowe.
Red. Z. K r a w c z y k, W. M o r a w s k i. Warszawa.
S a k s o n A., red., 2005: Pocz¹tek spo³eczny a wyzwania wspó³czesnoci. Poznañ.
S c h a f f e r H.R., 2006: Rozwój spo³eczny, dzieciñstwo, m³odoæ. Kraków.
S y r e k E., 1997: Teoretyczne standardy zdrowia dzieci i m³odzie¿y a ich rodowiskowe uwarunkowania w regionie górnol¹skim. Katowice.
S y r e k E., 2000: Zdrowie w aspekcie pedagogiki spo³ecznej. Katowice.
S y r e k E., 1995: £ad spo³eczny jako paradygmat procesu socjalizacji. W: Problemy i tendencje we wspó³czesnej pedagogice spo³ecznej w Polsce. Red. A. R a d z i e w i c z W i n -n i c k i. Katowice.
S z l a c h c i c o w a I., red., 2003: Biografia i to¿samoæ. Wroc³aw.
S z t o m p k a P., 2002: Socjologia, analiza spo³eczeñstw. Kraków.
To b i a s z - A d a m c z y k B., 1998: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Kra-Tw a d l l e A.C., H e s s l e r R.M., 1977: Sociology of Health. S. Louis.ków.
U r a m o w s k a - ¯ y t o B., 1992: Zdrowie i choroba w wietle wybranych teorii socjolo-gicznych. Warszawa.
Z i ó ³ k o w s k i M., 2006: Zmiany systemu wartoci. W: Wspó³czesne spo³eczeñstwo pol-skie. Dynamika zmian. Red. J. Wa s i l e w s k i. Warszawa.
¯ u k o w s k a Z., ¯ u k o w s k i R., red., 2002: Zdrowie i sport w edukacji globalnej. War-szawa.
33
ALICJA KAISER