Koncepcje konkurencji w ekonomii

Konkurencja jest zjawiskiem, na które wskazywali i próbowali je zdefiniować już przedstawiciele szkoły klasycznej. Pierwsze teorie konkurencji powstały na przełomie XVII i XVIII wieku [Maślak 2002, w: Gorynia 2002]. D. Ricardo, J.S. Mill, T. Malthus, czy A. Smith [Blaug 1995a; 1995b] uważali, że konkurencja stanowi immamentny element gospodarki rynkowej, jest siłą prowadzącą do ustalania pewnego poziomu cen, rozumianą jako „niewidzialna ręka rynku”. A. Smith traktował konkurencję jako instrument dostosowania podaży i popytu poprzez ruchy cenowe, T. Malthus zaś jako „walkę o przetrwanie” [Blaug 1995b; Gorynia 2002]. Według J.S. Milla konkurencja jest procesem ustalania pewnego stanu, siłą korygującą ceny. Zgodnie z koncepcją klasyków konkurencja prowadziła do optymalnego rozmieszczenia zasobów i maksymalizacji dobrobytu

36 społecznego. Wolna konkurencja, sprowadzała ceny rynkowe do poziomu cen naturalnych i tym samym zapewniała osiągnięcie stanu równowagi w gospodarce [Blaug 1995a;1995b; Gorynia i Łaźniewska 2010; Piocha i Radlińska 2008]. Klasyczna koncepcja konkurencji miała charakter koncepcji behawioralnej, gdyż proces konkurowania wymuszał na uczestnikach życia gospodarczego określone zachowania [Jankowska i Sulimowska- Formowicz 2010].

W szkole neoklasycznej konkurencję utożsamiano ze strukturą rynkową i tym samym posiadała ona charakter koncepcji statycznej. Była ona utożsamiana z koncepcją konkurencji doskonałej, rozumianej jako stan, w którym zachowania uczestników rynku są wyłącznie reakcją na sygnały cenowe, zyski przedsiębiorstw mają charakter jedynie przejściowy i nie jest możliwe osiągnięcie przewagi nad rywalami rynkowymi. A.A. Cournot utożsamiał konkurencję z jej efektami, czyli stanem końcowym rynku [Gorynia 2002]. Według A. Marshalla konkurencja to stan na rynku danego produktu, rezultaty interakcji między firmami [Jankowska i Sulimowska - Formowicz 2010]. Konkurencja oznaczająca wcześniej rywalizację pomiędzy podmiotami została zredukowana w ujęciu neoklasyków do interpretacji nachylenia krzywej przychodu przeciętnego firmy [Blaug 1995b]. Rozbieżność pomiędzy koncepcją konkurencji doskonałej, a rzeczywistymi strukturami rynku przyczyniła się do rozwoju koncepcji monopolu, monopsonu i konkurencji niedoskonałej. J. Robinson i R. Chamberlaine, twórcy koncepcji monopolu i monopsonu, zdefiniowali pozycję równowagi przedsiębiorstwa w warunkach monopolu i konkurencji doskonałej [Blaug 1995b]. J.M. Clark wprowadził koncepcję konkurencji zdolnej do działania, w której konkurencję definiuje się jako rywalizację w sprzedaży dóbr, oraz koncepcję przewagi różniczkowej. Przewagą tą dysponują firmy, które są w stanie dotrzeć do określonego segmentu rynku z ofertą tańszą niż ta, którą proponują konkurenci. Zdaniem J.M. Clarka taka przewaga jest wynikiem innowacji wprowadzanych przez przedsiębiorstwa [Blaug 1995b; 2000].

Przeciwnie do ich stanowiska, J.M. Keynes postrzega konkurencję jako zjawisko, które nie jest niezbędne do właściwego funkcjonowania gospodarki. Proces konkurowania nie zawsze, jego zdaniem, daje efekty w postaci równowagi rynkowej, dlatego pożądana jest interwencja państwa w formie polityki fiskalnej, gdyż efekty konkurencji mogą być szkodliwe dla gospodarki. Keynes odrzucił założenie w samoczynne, optymalizujące działanie konkurencji. Osiągnięcie równowagi przez gospodarkę nie jest możliwe tylko dzięki działaniu rynku, konieczna jest interwencja państwa, które może zapobiegać stanom

37 nierównowagi. Jego zdaniem państwo niekiedy powinno ograniczać konkurencję, aby przeciwdziałać monopolizacji branż [Blaug 1995b; 2000].

Szkoła austriacka, której prekursorami byli C. Menger, E. von Bohm-Bawerk oraz F. von Wieser traktuje konkurencję w kategoriach dynamicznego procesu, w którym czas odgrywa istotną rolę. Cechą procesów konkurencyjnych jest ciągła niepewność i zmienność otoczenia, brak pełnej informacji oraz możliwości przewidywań. Konkurencja w paradygmacie austriackim dotyczy zarówno procesów rywalizacji, jak i kooperacji. Poglądy przedstawicieli szkoły austriackiej przyczyniły się do powstania współczesnego nurtu zasobowego w teorii firmy, upatrującej podstaw osiągania przez przedsiębiorstwa sukcesu w walce konkurencyjnej w dysponowaniu przez nie i umiejętnym wykorzystywaniu właściwej kompozycji zasobów [Gorynia 2002; Jankowska 2005].

Ekonomia ewolucyjna traktuje konkurencję jako proces selekcji, w którym podmioty rywalizują z sobą za pomocą innowacji. Podstawą procesu selekcji jest przedsiębiorczość. Różnice w poziomie zdolności innowacyjnych i przedsiębiorczości skutkują w ich sile rynkowej (pozycji konkurencyjnej). Zróżnicowanie podmiotów jest immamentną cechą rynku. J.A. Schumpeter łączy zjawiska konkurencji z ideą przedsiębiorczości. Przedsiębiorca odgrywa bowiem najważniejszą rolę w strukturze społecznej, źródłem wzrostu gospodarczego jest innowacyjna działalność przedsiębiorcy. Stanowi ona podłoże procesów konkurencyjnych w gospodarce. Konkurencja jest formą rywalizacji pomiędzy nowymi a starymi produktami, technologiami, czy strukturami organizacyjnymi. Wyczerpanie strumienia wynalazków prowadzi do zachwiana równowagi ogólnej i w rezultacie do kryzysu gospodarczego. Kryzys ten jest rodzajem twórczej destrukcji, gdyż eliminuje on najmniej sprawne przedsiębiorstwa, które nie są w stanie sprostać konkurencji. Wynikiem kryzysu jest powstanie na miejscu starych struktur, metod i produktów nowych, bardziej dostosowanych do otoczenia [Schumpeter 1985 za: Gorynia 2002]. Subiektywiści austriaccy, zwłaszcza F. von Hayek podkreślają znaczenie wiedzy zdobywanej przez poszczególne podmioty oraz konkurencji jako procesu przyczyniającego się do dyfuzji wiedzy, a tym samym do rozwoju przedsiębiorstw i krajów.

Nurt zachowań strategicznych, reprezentowany przez M. Portera [Porter 1996] traktuje konkurencję w kategoriach rywalizacji. Jest ona wynikiem struktury branży, ale też zachowań przedsiębiorstw branżowych. Inne ujęcie konkurencji proponuje S. D. Hunt [Sulimowska-Formowicz 2010], który opiera ją na przewadze zasobów i przyjmuje następujące założenia: innowacje i uczenie stanowią cechy endogeniczne konkurencji, niedoskonała informacja po stronie podaży i po stronie popytu, wpływ przedsiębiorczości

38 oraz instytucji i polityki gospodarczej państwa na wynik ekonomiczny przedsiębiorstw. Teoria konkurencji opartej na przewadze zasobowej podkreśla znaczenie różnych segmentów rynku, przewagi różniczkowej w obrębie zasobów i pozycji rynkowej odzwierciedlającej przewagę konkurencyjną. W ujęciu teorii przewagi zasobowej konkurencja jest procesem, który opiera się na ciągłej walce między firmami w poszukiwaniu źródeł przewagi w obrębie zasobów [Jankowska i Sulimowska-Formowicz 2010].

M. Blaug [1995a] zwraca uwagę na to, że w literaturze ekonomicznej zawsze występowały dwie odmienne interpretacje konkurencji: jako stanu końcowego, spoczynku w nieu-stannej rywalizacji pomiędzy nabywcami i sprzedawcami, oraz jako procesu rywalizacji, który może, ale nie musi doprowadzić do stanu końcowego.

W polskiej literaturze na uwagę zasługują podejścia do konkurencji prezentowane przez M. Gorynię, J. Bossaka oraz M. Stankiewicza. Zdaniem M. Gorynii [2002] konkurencja polega na „walce pomiędzy przedsiębiorstwami o zdobycie relatywnej przewagi w zasobach, która pozwala osiągnąć konkurencyjną przewagę rynkową i w efekcie tego, lepszą pozycję finansową”. Również J. Bosak [Bossak i Bieńkowski, 2004] i M.Stankiewicz [2002] akcentują elementy walki, rywalizacji, współzawodnictwa dla osiągnięcia określonych celów. H.G. Adamkiewicz - Drwiłło [2010] twierdzi, że konkurencja jest procesem, który reguluje alokację zasobów w gospodarce. Niezależnie od sposobu definiowania, konkurencja stanowi podstawowy mechanizm regulujący i stymulujący gospodarkę rynkową [Śliwiński 2011; Pawlak i Poczta 2011]. Jest ona procesem, w ramach którego podmioty, w tym przedsiębiorstwa i branże konkurują ze sobą, współzawodniczą, aby osiągnąć ten sam lub podobny cel.