Określenie podmiotu analizy nie przesądza o wyborze podejścia do sposobu jego badania. W literaturze przedmiotu istnieje zgodność co do konieczności stosowania w rozważanich odnoszących się do branży podejścia systemowego [Otta 1986; Gorymia 1996; Jankowska 2005; Janasz 2006]. Wynika to z umiejscowienia branży na poziomie pośrednim pomiędzy poziomem mikroekonomicznym i makroekonomicznym i przyjęcia założenia, że stanowi ona jeden z podsystemów gospodarczych [Otta 1986]. Podejście systemowe oznacza, że oprócz badania na poziomie mezoekonomicznym istnieje konieczność uwzględnienia wpływu i skutków oddziaływań z pozostałych systemów ekonomicznych.
31 Za twórcę tzw. ogólnej teorii systemów uważany jest L. von Bertalanffy, który definiuje system jako całość składającą się z części pozostających w stanie interakcji [Bertalanffy, 1984; Swadźba 2008]. System rozumiany jest jako celowo określony zbiór elementów i zbiór sprzężeń między nimi, które wspólnie określają właściwości całości lub też jako wewnętrznie skoordynowany i wykazujący określoną strukturę układ elementów, które oddziałują na system, a system jako całość oddziałuje na swoje części składowe [Swadźba 2008]. Podejście systemowe polega na patrzeniu na obiekt badawczy nie tylko jak na całość, ale jak na zbiór elementów, wzajemnych powiązań między nimi i współzależności. W praktyce podejście systemowe należy uznać za przeciwstawne podejściu mechanistycznemu, w którym zjawiska traktowane są kompleksowo w sposób całościowy. W podejściu mechanistycznym uważa się, ze zjawiska można wtedy tylko zrozumieć, kiedy zredukuje się je do podstawowych części, a następnie pozna się ich właściwości. S. Sala [2008] uważa, że tylko podejście systemowe umożliwia realizację następującej sekwencji zagadnień: określenie zadania do wykonania w danej sytuacji oraz wybór najskuteczniejszego sposobu rozwiązania danego zadania. Proponowane w literaturze klasyfikacje wskazują na istnienie następujących systemów ekonomicznych: system gospodarki globalnej, megasystemy ekonomiczne (takie jak gospodarka feudalna, kapitalistyczna, czy socjalistyczna), makrosystemy ekonomiczne, (czyli gospodarki narodowe), mezosystemy ekonomiczne (czyli regiony ekonomiczne lub duże segmenty gospodarki narodowej), minisystemty ekonomiczne (przedsiębiorstwa, czy też gospodarstwa domowe) [Wilkin 1995]. Inna klasyfikacja systemów ekonomicznych wskazuje na istnienie systemu globalnego, makroekonomicznego, mezoekonomicznego, mikroekonomicznego i mikromikroekonomicznego [Gorynia 1993]. Ten ostatni poziom został wyodrębniony przez H. Leibensteina i obejmuje gospodarstwa domowe i jednoosobowe firmy [Leibenstein 1985]. Wielopoziomowa analiza integrująca struktury rynków branżowych i funkcjonujących w nich przedsiębiorstw, a także otoczenia makroekonomicznego jest określana mianem mezoanalizy [Janasz 2006]. Za charakterystyczne jej cechy uznaje się [Gorynia 1996]:
umiejscowienie przedmiotu badania na poziomie pośrednim między makro i mikro, co oznacza rozpatrywanie jednostek jako części całości, na która oddziałują, czyli na tle struktur, do których należą i na które wpływają przez swoje zachowania,
przyjęcie, że nie ma systemów całkowicie zdeterminowanych, podmioty gospodarujące posiadają określony zakres swobody, w związku z tym większą wagę przywiązuje się do analizy ich strategii,
32
integracja struktur rynków sektorowych i strategii funkcjonujących na nich przedsiębiorstw, założenie powtarzającymi się efektów sprzężenia zwrotnego; struktury nie są prostymi charakterystykami przyjmowanymi ex ante, lecz implikują strategie, a strategie wpływają na struktury zgodnie z paradygmatem J. Baina,
podejście dynamiczne, zakładające, że każde zachowanie jest procesem adaptacyjnym do określonej sytuacji; relacje między podmiotami nie zawsze odtwarzają się identycznie, a zatem niestabilność jest wyznacznikiem funkcjonowania procesów gospodarczych;
odejście od postrzegania stosunków między podmiotami jedynie w kategoriach konkurencji, podkreślenie potrzeby współpracy oraz kooperacji jako metod regulacji zachowań.
W związku z występowaniem sprzężeń zwrotnych między poziomami analizy ekonomicznej cechą charakterystyczną mezoanalizy jest jej wielokierunkowość. Łączy ona analizę redukcyjną i kontekstualną, integrując wpływ czynników z poziomu mikroekonomicznego, mezoekonomicznego, makroekonomicznego, a także globalnego na kształtowanie strategii działania podmiotów na poziomie mikroekonomicznym. Jako cechę charakterystczną mezanalizy wskazuje się, że oprócz aspektów poznawczych, jej celem jest określenie wskazań dla sektorowej polityki gospodarczej [Janasz 2005].
Analiza redukcyjna oznacza, że oprócz badania charakterystyk typowych dla branży, a więc poziomu mezoekonomicznego, mezoanaliza obejmuje także te cechy odnoszące się do poziomu mikroekonomicznego, które można przypisać przedsiębiorstwom. Narzędziem badania na tym poziomie są wszelkiego typu analizy rentowności przedsiębiorstw, efektywności gospodarowania zasobami8, struktury organizacyjne, struktury własnościowe, zaplecze technologiczne, wyposażenie produkcyjne, stosowane technologie, posiadane umiejętności, postęp w dziedzinie innowacji, a także realizowane przez te przedsiębiorstwa strategie. Na poziomie branży mezoanaliza wskazuje na takie obszary m.in. jak: rozmiar rynku, tempo jego wzrostu, sezonowość, elastyczność i wrażliwość na substytuty [Jankowska 2005]. Analiza kontekstualna oznacza włączenie do mezoanalizy poziomu makroekonomicznego oraz globalnego. Analiza makroekonomiczna obejmuje składniki otoczenia, w tym przede wszystkim otoczenie rynkowe, konkurencyjne, prawne, ekonomiczne, a także społeczne i polityczne. Bada ona ten obszar z punktu widzenia jego oddziaływania na poziom mezoekonomiczny, jak i możliwości oddziaływania poziomu
8 Miarami efektywności będą wszelkie wskaźniki rentowności takie jak m.in. zysk, wydajność produkcji, koszty sprzedaży, postęp w dziedzinie innowacji.
33 mezoekonomicznego na poziom makro. Nowym obszarem badawczym, który wchodzi w przedmiot zainteresowań mezoanalizy jest poziom globalny9
, zwany tez poziomem megaekonomicznym. Celem badania tego poziomu jest identyfikacja składników i procesów otoczenia globalnego wywierającego wpływ na poziom mezoekonomiczny, jak i występującego sprzężenia zwrotnego pomiędzy tymi obszarami.
Z uwagi na wielopoziomowość mezoanalizy i wielokierunkowe sprzężenia między poziomami, stanowi ona w swojej istocie bardzo rozległy obszar badawczy, który wymaga interdyscyplinarnego podejścia i zastosowania metod badawczych z różnych dziedzin nauki, w tym m.in. z zakresu ekonomii, nauk o zarządzaniu, rachunkowości i finansów, statystyki, socjologii i marketingu. Badanie systemowe jest tym samym dużym wyzwaniem, szczególnie z uwagi na brak zarówno specyficznych metod badawczych, jak i aparatu formalnego badania. Złożoność procesów występujących w systemach powoduje, że utrudnione jest podejście badawcze bazujące na rozumowaniu typu przyczyna - skutek [Sala 2008]. Ponadto w literaturze [Sala 2008] wskazuje się, że pomimo sukcesów rewolucji naukowo-technicznej, trudno jest ustalić wszystkie istniejące powiązania pomiędzy badanymi zjawiskami, w wielu przypadkach możemy się jedynie domyślać stopnia powiązania danego zjawiska z otoczeniem. Wysoki stopień komplikacji systemu powoduje także małą przydatność metod sformalizowanych i wzrost znaczenia metod opisowych. Skutkiem stsowania zaś metod jakościowych, niesformalizowanych, bez wyraźnie zdefiniowanego następstaw przyczynowo-skutkowego może być subiektywizm oceny wyników badania. Rozległość obszaru badawczego w podejściu systemowych skutkuje również jego redukcją do wybranych elementów systemów, stosownie do celu badania.
1.1.13. Podsumowanie
Dokonany przegląd literatury pozwolił na stwierdzenie występowania różnorodnych podejść do definiowania branży z uwagi na przyjmowanie zóżnicowanych kryteriów grupowania przedsiębiorstw. Podejście podażowe koncentruje swoją uwagę na technologii wytwarzania i homogeniczności produktu, podejście popytowe wskazuje na konieczność traktowania branży z perspektywy rynku, traktując homogeniczność potrzeb jako kryterium delimitacji branży. W niniejszej pracy branża jest zdefiniowana zgodnie z podejściem Marshalla, jako grupa przedsiębiorstw wyodrębnionych z uwagi na podobieństwo produktów
9 Na wskutek globalizacji poziom mezoekonomiczny utracił charakter lokalny i stał się rynkiem globalnym, dlatego też nie może być już rozpatrywany tylko z punktu widzenia oddziaływań makroekonomicznych, lecz konieczne staje się w mezoanalizie uwzględnienie aspektów internacjonalizacji i globalizacji.
34 i stosowanej technologii. Podejście to jest zgodne z ujęciem branży w zestawieniach statystycznych w Polsce, Unii Europejskiej, jak i Stanów Zjednoczonych.
Wśród badaczy istnieje zgodność co do tego, że branża stanowi jeden z podsystemów ekonomicznych, który jest umiejscowiony na poziomie pośrednim pomiędzy poziomem mikroekonomicznym i makroekonomicznym. Rozbieżności dotyczą jednak kwestii traktowania branży w badaniach jako jednego podmiotu, względnie jako sumy pojedyńczych przedsiębiorstw. Za traktowaniem branży jako całości przemawiają efekty synergii i wartości dodanej, będące rezultatem oddziaływań pomiędzy uczestnikami branży. Wyodrębnienie ekonomii branży jako subdyscypliny nauk ekonomicznych, z uwagi na nieadekwatność opisywania zachodzących w niej zjawisk na gruncie teorii firmy, różnorodność podejść badawczych w różnych nurtach ekonomicznych, dyskusje prowadzone nad empirycznym potwierdzeniem paradygmatu J. S. Baina, stwarzają uzasadnienie dla prowadzenia badań w tym obszarze.
Fakt, że branża stanowi jeden z podsystemów ekonomicznych, obliguje do zastosowania w badaniach podejścia systemowego. Oznacza to uwzględnienie wpływu i skutków oddziaływań na branżę z pozostałych poziomów ekonomicznych. Wielokierunkowość mezoanalizy, brak sformalizowanych metod badań w podejściu systemowym, trudność jednoznacznego określenia wszystkich związków przyczynowo - skutkowych, a także obszerność pola badawczego, powodują konieczność koncentracji na wybranych zagadnieniach istotnych z punktu widzenia przedmiotu badania oraz przewagę metod jakościowych w badaniach.
35