Struktura branży

Zależność pomiędzy strukturą rynku a jej efektywnością uważana jest przez niektórych badaczy za jedną z podstawowych determinant konkurencyjności branży [Porter 1996; Goddard, Molyneux, Willson, 2001; Gorynia i inni 2000; Jankowska 2005; Macias 2010 a].³³ Mechanizm oddziaływania struktury rynku na zachowania konkurencyjne i rezultaty

32

L. Martin i inni [1991] do czynników, które mogą być kontrolowane przez przedsiębiorstwa zalicza: strategię, produkty, technologię, koszty, umiejętności praktyczne, badania i rozwój.

33 M.E. Porter [1996] twierdzi, że „struktura sektora ma silny wpływ na określenie reguł konkurencyjnych” oraz że „ konkurencja w danym sektorze zawsze działa w kierunku obniżenia stopy zysku aż do dolnej granicy tej stopy”.

60 gospodarowania sprowadza się według tej koncepcji do tego, że wyższej koncentracji towarzyszy niższa konkurencja między podmiotami. Im bowiem mniej podmiotów występuje na rynku i ich jednostkowe udziały są wyższe, tym koszty zawarcia porozumienia eliminującego konkurencję są niższe, a przez to dojście do skutku wspomnianego porozumienia staje się bardziej prawdopodobne [Jackowicz i Kowalewski 2002]. Oznacza to, że przy identycznej strukturze rynków firmy z dwóch różnych gałęzi powinny uzyskiwać identyczne wyniki³⁴. Natomiast podejście nawiązujące do badań szkoły chicagowskiej nie postrzega koncentracji jako przyczyny wzrostu efektywności, ale jako jej skutek, koncentracja informuje pośrednio o efektywności funkcjonowania instytucji. Firmy dysponujące przewagą w zakresie wytwarzania dóbr i usług powiększają swój udział rynkowy kosztem gorszych od siebie konkurentów. Powoduje to wzrost koncentracji po stronie podażowej, wysokość udziału rynkowego oddaje zatem w przybliżeniu stopień efektywności działania i jest przez to pozytywnie skorelowana z osiąganą rentownością [Jackowicz i Kowalewski 2002]. Jak wykazały jednak wcześniej już przytoczone liczne badania, konieczne jest kompleksowe spojrzenie na branżę z punktu widzenia nie tylko koncentracji, ale także działań oraz wyników branży35. Związek pomiędzy strukturą rynku branżowego i jej efektywnością w świetle tych badań nie jest pewny z uwagi na rozbieżność wyników badań empirycznych testujących tę zależność. Powoduje to konieczność ostrożnego podejścia do struktury rynku branżowego jako czynnika efektywności tego rynku.

Struktura rynku branżowego jest określana jako liczba i wielkość przedsiębiorstw będących uczestnikami danej branży, a narzędziem jej analizy jest pomiar koncentracji branży. W literaturze można znaleźć kilka propozycji, jak szacować siłę rynkową przedsiębiorstw branżowych, oraz jak zmierzyć stopień koncentracji branży. Do podstawowych mierników stopnia koncentracji branży należą [Jackowicz i Kowalewski 2002]:

 wskaźnik dyskretny koncentracji dla n podmiotów, zwany też (concentration ratio) CR(N),

34

Założenie to pozwalałoby to wyciąganie wniosku, że branża o tej samej strukturze uzyskuje tą samą ren-towność, niezależnie ot tego, w granicach jakiego państwa się znajduje.

35 Jak jednak wskazuje M. Rainelli [1996, s.14] liczne badania prowadzone pod kierownictwem Masona w USA w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku nie pozwoliły na weryfikację sekwencji strategie- działania- struktury. Wręcz przeciwnie, opracowania monograficzne dotyczące poszczególnych gałęzi przemysłu ujawniły różnice w wynikach firm, nie dające się wyjaśnić odmiennością struktur rynku. Ponadto dalsze badania prowadzone w warunkach oligopolu pozwoliły na stwierdzenie, że koncentracja, a więc struktura nie jest jedynym wyznacznikiem rentowności branży: jest ona wynikiem wzajemnych interakcji pomiędzy strukturą, strategią i wynikiem. Badania Cowlinga i Watersona wykazały natomiast, że korelacja między strukturami rynku a wynikami niekonieczne oznacza związek przyczynowo - skutkowy.

61

 wskaźnik Herfindhala- Hirschmana,

 wskaźnik entropii.

Wskaźnik dyskretny koncentracji mierzy udział w sprzedaży branży n największych przedsiębiorstw, zwykle n przyjmuje wartość 4,8,15, 20.

ⁿ

CR(N) = Σ si (1)

i=1

(i=1.;;;, n)

gdzie:

CR(N) – oznacza wskaźnik koncentracji dla podmiotów o rangach od 1 do N, i - kolejność firmy w rankingu pod względem rozmiarów,

s - udział w rynku firmyi mierzony przychodami ze sprzedaży.

Interpretacja wyników:

- o monopolu mówi się, gdy dla jednego przedsiębiorstwa wskaźnik koncentracji przekracza 90%.

- rynek uznaje się za konkurencyjny jeśli wskaźnik koncentracji jest mniejszy od 40%. Wartościami parametru N mogą być liczby 3,4, 5,8, 10 i 15 w przypadku badania koncentracji w branży oraz liczby 50, 100, 200, w sytuacji pomiaru koncentracji wytwórczości w całej gospodarce. Za użyciem wskaźnika koncentracji dla N podmiotów przemawia jego prostota oraz stosunkowo mała, na tle większości pozostałych miar koncentracji, wrażliwość na zmiany liczby podmiotów, a przez to zwiększona porównywalność otrzymanych rezultatów dla różnych momentów w czasie. Podstawową wadą omawianej miary jest nieuwzględnienie w jej konstrukcji informacji o liczbie podmiotów tworzących badaną zbiorowość. Krytycy wskaźnika koncentracji dla N podmiotów zwracają uwagę na możliwość manipulowania danymi poprzez odpowiedni dobór parametru N. Niebezpieczeństwo to wydaje się być szczególnie istotne w sytuacji, gdy miary koncentracji służą formułowaniu wytycznych dla polityki antymonopolowej w różnych gałęziach gospodarki [Jackowicz i Kowalewski, 2001].

Wskaźnik Herfindhala- Hirschmana- jest najlepiej znaną miarą koncentracji36, gdyż jest często używany w badaniach empirycznych, testujących istnienie związku struktur rynkowych z rezultatami gospodarowania w obrębie branży. W sensie obliczeniowym

36 Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana wykorzystywany jest przez Departament Sprawiedliwości, Federalną Komisję Handlu oraz System Rezerwy Federalnej w procesie oceny skutków horyzontalnych konsolidacji [Jackowicz i Kowalewski 2001].

62 stanowi sumę kwadratów udziałów poszczególnych podmiotów w łącznej wartości badanej cechy [Czerwonka i Pankau 2005]. Algebraicznie można go zapisać:

n

HHIIn = Σ s_i2

(2) i=1

gdzie: i, s- jak wyżej

HHI należy do przedziału od 10000 dla czystego monopolu (jego udział w rynku wynosi 100%) do 0 dla rynku z nieskończenie wieloma bardzo małymi przedsiębiorstwami (ich udziały w rynku dążą do zera). Z konstrukcji wskaźnika wynika, ze w pomiarze z jego pomocą stopnia koncentracji największy wpływ na otrzymane wyniki mają podmioty o wysokich udziałach w łącznej wartości cechy. Zastosowanie wskaźnika HH jest wskazane w przypadku, gdy dane dotyczące mniejszych podmiotów są niedokładne. Relatywny wpływ podmiotów o niskich i wysokich udziałach na pomiar koncentracji zależy od wybranego wykładnika potęgi dla udziałów badanych podmiotów. Im wyższy ten wykładnik, tym większą wagę przypisujemy podmiotom o najwyższych udziałach [Jackowicz i Kowalewski 2007]. Wysoki wskaźnik koncentracji mówi o większej sile monopolistycznej przedsiębiorstw w branży [Rainelli 1996].

W modelach strukturalnych oba wskaźniki wykorzystuje się do ustalenia poziomu konkurencji, jak też do objaśniania przyczyn zachowań niekonkurencyjnych, i traktuje również jako miary skutków niejednakowej efektywności uczestników rynku. Spadek indeksu Herfindahla-Hirschmana implikuje spadek siły producentów i wzrost konkurencyjności, a wzrost indeksu analogicznie odwrotnie. Wskaźnik entropii - ma oszacować niepewność jaka towarzyszy danej strukturze branży. Jest to miernik przeciwieństwa koncentracji, niepewność dla danej firmy w utrzymaniu losowo wybranego klienta jest tym większa, im mniejszy jest stopień koncentracji. Służy do określenia rozproszenia działalności gospodarczej w branży lub gospodarce. Trzeba jednak zaznaczyć, że znacznie bardziej popularnym w naukach ekonomicznych zastosowaniem wskaźnika entropii jest jego użycie w analizie stopnia dywersyfikacji obszarów aktywności przedsiębiorstw [Jackowicz i Kowalewski, 2002]. Metodę kalkulacji wskaźnika prezentuje równanie:

n

En = Σ silog1 (3) i=1 S1

gdzie:

63 Ze wzoru wynika, że ze względu na konstrukcję wskaźnika entropii przed dokonaniem obliczeń ze zbioru analizowanych podmiotów należy wyłączyć te, których udział w wartości cechy jest zerowy. Wskaźnik entropii osiąga wartość minimalną równą zero w przypadku, gdy całą wartość cechy możemy przypisać jednemu podmiotowi, maksymalną zaś na poziomie ln(n), gdy rozkład cechy jest równomierny, a więc każdy z podmiotów ma udział równy 1/n. W przeciwieństwie zatem do wcześniej zaprezentowanych miar, wyższe wartości wskaźnika entropii oznaczają większy stopień rozproszenia cechy, a więc niższą koncentrację.

Przedstawione wyżej wskaźniki należy traktować jako miary statyczne, gdyż informują one o stopniu koncentracji branży na danym moment czasowy. Propozycję dynamicznego pomiaru koncentracji stanowi koncepcja autorstwa I. M. Grossack’a [Jackowicz i Kowalewski 2002], budowy wskaźników permanentnej koncentracji zawierających w sobie informację o zdolności dużych podmiotów do zapobiegania nowym wejściom i przeciwdziałania wzrostowi małych firm. Zagregowane mierniki koncentracji umożliwiają przeprowadzenie porównań pomiędzy branżami z różnych krajów [Shy, Melnik i Stenbacka 2007].

Zastosowanie powyższych miar koncentracji wiąże się z dostępnością szczegółowych danych o podmiotach w branży i ich uszeregowaniu. Zastępczymi miernikami pomiaru nierówności w rozkładzie danych w oparciu o zagregowane dane o branży może być krzywa

Lorenza oraz związany z nią wskaźnik Giniego [Jackowicz i Kowalewski 2002].

Wykorzystując skumulowane sumy rosnących obserwacji, indeks Giniego wskazuje na nierównomierność rozkładu obserwacji - im niższy indeks, tym rozkład jest bardziej równomierny. W przypadku dostępności zagregowanych danych może być wykorzystany jako indeks stopnia koncentracji branży.

W badaniu determinant konkurencyjności branży istotne znacznie posiada zróżnicowanie przedsiębiorstw będących uczestnikami danej branży, gdyż nakreśla ono ramy relacji pomiędzy uczestnikami branży i rozróżnienie firm dominujących i zdominowanych [Shy, Melnik i Stenbacka 2007]³⁷. Wysoki stopień koncentracji może sprzyjać uczestnikom branży, którzy wykorzystują praktyki monopolistyczne. Uważa się, że im wyższy poziom koncentracji, tym większa siła rynkowa przysługuje poszczególnym uczestnikom branży oraz

37 Dominująca pozycja na rynku jest rozumiana jako „pozycja siły ekonomicznej przedsiębiorstw, która umożliwia zapobieganie efektywnej konkurencji istniejącej na danym rynku za pomocą siły, na znaczną skalę, niezależnie od swych konkurentów, klientów i ultymatywnie od swych klientów” [Shy, Melnik i Stenbacka 2007].

64 tym wyższa jest ich skłonność do wchodzenia w porozumienia i zmowy. Jako miernik siły rynkowej przyjmowany jest zysk uczestników branży [Bain 1968; Jankowska 2005] oraz udział w rynku. Udział w rynku to miara relatywnej wielkości przedsiębiorstwa w danej gałęzi produkcji, wyrażony przez tę część produkcji całkowitej, sprzedaży lub mocy produkcyjnej w danym sektorze, jaki przypada na rozpatrywane przedsiębiorstwo. Wysoki udział danego przedsiębiorstwa w branży sugeruje, że dany uczestnik branży kontroluje produkcję i ceny w branży.

Ważnym parametrem opisującym konkurencję w branży są bariery wejścia i wyjścia do branży38. Są one powiązane ze stopniem koncentracji i decydują o tym, czy struktura branży będzie się zmieniać i czy do prowadzonej w branży gry konkurencyjnej będą przyłączać się nowe przedsiębiorstwa. Do podstawowych barier wejścia należą [Rainelli 1996]: niższe koszty produkcji uczestników branży, zróżnicowanie produktów, korzyści skali, potrzeby kapitałowe, koszty zmiany dostawcy po stronie nabywcy, dostęp do kanałów dystrybucji, polityka rządu, reklama, badania i rozwój, wojna cenowa w sektorze, technologia i zmiany technologiczne, dostępność strategicznych surowców. Barierę wejścia mogą stanowić także reakcje odwetowe ze strony uczestników branży. Koncentracja branży po-woduje zmniejszenie groźby nowych wejść, gdyż w takiej branży bariery wejścia i reakcja istniejących konkurentów są relatywnie wysokie. Natomiast sektory rozproszone zazwyczaj posiadają niskie bariery wejścia i skupiają wiele małych firm. Wpływ bariery wejścia na rentowność branży nie jest również jednoznaczny [Rainelli 1996], z uwagi na trudność rozdzielenia skutków istnienia barier od zjawiska koncentracji. Z badań empirycznych wynika często silna korelacja miedzy barierami wejścia i koncentracją. Jak twierdzi M. Rainelli [1996], teoria barier wejścia jest trudna do oddzielenia od związków miedzy strukturami a wynikami przedsiębiorstw.

W kontekście prowadzonych rozważań, niezbędne jest przyznanie, że stopień koncentracji branży i bariery wejścia do niej, wbrew paradygmatowi SCP, nie muszą stanowić czynnika jej międzynarodowej konkurencyjności.