Problem ubóstwa i jego pomiaru w ujęciu Amartyi Kumara Sena
2.3. ISTOTA UBÓSTWA W MYŚLI SENA
2.3.3. Konstrukcja listy zdolności. Wymiar praktyczny koncepcji Sena czy utopia?
czy otoczenie instytucjonalne (Acemoglu, Robinson). Z kolei współczynnik konwersji to stopień, w jakim człowiek realizuje ścieżkę własnego dobrobytu. Inaczej mówiąc, jest to spojrzenie na człowieka jako jednostkę, jak to czynił Smith w Bogactwie narodów.
Rysunek 2.1. Reprezentacja zdolności jednostki
Kontekst społeczny
Źródło: I. Robeyns, The Capability Approach: a theoretical survey, „Journal of Human Development ” 2005, vol. 6, no. 1, s. 98.
2.3.3. Konstrukcja listy zdolności. Wymiar praktyczny koncepcji Sena
66
stworzenia listy czynników pozwalających ocenić dobrobyt68 danej jednostki bez użycia pojęć związanych z dochodem należy wskazać tzw. „podejście szwedzkie69”, w myśl którego ocena ludzkiego dobrobytu powinna zawierać informacje o następujących kategoriach:
1. Śmiertelność;
2. Zdrowie fizyczne i psychiczne oraz poziom opieki zdrowotnej;
3. Informacje o zatrudnieniu i godzinach wykonywania pracy;
4. Stosunki pracy;
5. Zasoby ekonomiczne;
6. Poziom edukacji;
7. Warunki mieszkaniowe;
8. Zasoby polityczne;
9. Integracja rodzinna i społeczna;
10. Wypoczynek i rekreacja70.
Powyższa lista nie jest stricte związana z koncepcją Sena. Jej istotą jest jedynie zwrócenie uwagi na czynniki określające dobrobyt, jednakże bez ich charakterystyki.
Martha Nussbaum71 oraz Ingrid Robeyns72, zainspirowane koncepcją Sena, podjęły się próby stworzenia listy podstawowych ludzkich zdolności. Nussbaum jako elementarne ludzkie zdolności, które gwarantują godne życie, wymienia:
1. Życie – możliwość przeżycia swojego życia o długości przeciętnie osiąganej w społeczeństwie; brak zagrożenia przedwczesną śmiercią bądź śmiercią będącą skutkiem złych warunków do życia;
2. Pełnię zdrowia, zdolność do reprodukcji oraz możliwość posiadania mieszkania oraz właściwego pożywienia;
68 Szeroką charakterystykę problemów związanych z jakościową miarą dobrobytu można odnaleźć w:
M. Petelewicz, T. Drabowicz, Jakość życia – globalnie i lokalnie. Pomiar i wizualizacja, Katedra Socjologii Ogólnej, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny UŁ, Łódź 2016.
69 Twórcami tego podejścia są Rudolf Meidner i Per Holmberg, którzy na zlecenie rządu szwedzkiego w 1965 r. weszli w skład komitetu, którego celem była charakterystyka informacji potrzebnych do opisu jakości życia. Zob. S. Johansson, Conceptualizng and Measuring Quality of Life for National Policy, „FIEF Working Papers” 2001, no 11.
70 A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Dobrobyt w ujęciu ekonomii feministycznej [w:] Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej. Teoretyczne ujęcie dobrobytu, red. U. Zagóra-Jonszta, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2012, s. 313.
71 Martha Nussbaum, podobnie jak Sen, była zainspirowana twórczością Rawlsa. Stosuje pojęcie zdolności w kontekście skonstruowanej przez siebie teorii sprawiedliwości, którą odnosi zwłaszcza do pozycji kobiet. Jednak należy podkreślić, że jej analiza nie wiąże się z problemami natury ekonomicznej.
Szerzej o rozbieżności poglądów na temat sprawiedliwości pomiędzy Senem a Nussbaum patrz:
J. Miklaszewska, op. cit., s. 25–46.
72 Ingrid Robeyns, podobnie jak Nussbaum, swoją analizę odnosi głównie do sytuacji kobiet.
3. Integralność cielesna – zdolność do bycia w pełni mobilnym; brak przemocy domowej, seksualnej oraz agresji; posiadanie możliwości wolnego wyboru partnera do reprodukcji oraz satysfakcji seksualnej;
4. Zmysły, wyobrażenia i myślenie – możliwość wykorzystania potencjału własnego rozumu wspartego właściwą edukacją nieograniczoną jedynie do podstawowych umiejętności (czytania, pisania i prostych obliczeń); możliwość wyrażania uczuć, poglądów oraz własnej twórczości w odniesieniu do sfery politycznej, artystycznej oraz religijnej; zdolność do odczuwania przyjemności z pozytywnych zdarzeń i unikania niezamierzonego bólu;
5. Emocje – odczuwanie przywiązania do określonych miejsc i osób; możliwość kochania i bycia kochanym przez osoby, które się o nas troszczą oraz odczuwanie smutku z powodu ich braku; posiadanie możliwości odczuwania żalu, tęsknoty, wdzięczności oraz innych uczuć; brak zakłóceń własnego rozwoju, będących wynikiem strachu bądź obawy. Wspieranie tej zdolności wymaga inwestycji w formy stowarzyszenia ludzi, które warunkują ich rozwój;
6. Rozumowanie praktyczne – posiadanie możliwości indywidualnego zdefiniowania, czym jest dobro oraz krytycznej refleksji nad planami dotyczącymi własnego życia.
Ta zdolność w opinii Nussbaum implikuje konieczność ochrony wolności sumienia oraz przekonań religijnych;
7. Życie w społeczności, afiliacja.
a) Zdolność do życia w społeczeństwie oraz wchodzenia w interakcje z innymi członkami społeczności. Zapewnienie realizacji tej zdolności wymaga ochronnych instytucji, które konstytuują i zapewniają funkcjonowanie formom stowarzyszeń społecznych. Ponadto należy chronić instytucje będące gwarantem wolności zrzeszania się i wystąpień politycznych;
b) Gwarancja poszanowania godności każdej osoby w społeczeństwie na zasadzie równości wszystkich członków; zdolność do wzajemnego szacunku i braku wszelkich form dyskryminacji ze względu na: rasę, płeć, orientację seksualną, wyznanie, klasę społeczną czy narodowość; zdolność do pracy przebiegającej w warunkach wzajemnego uznania i szacunku między współpracownikami;
8. Inne – możliwość życia w zgodzie oraz trosce o świat zwierzęcy i przyrodniczy;
9. Zabawa – możliwość korzystania z różnych form rekreacji, zabawy oraz śmiechu;
10. Kontrola własnego środowiska:
68
a) Politycznego – możliwość partycypacji w okresowych wyborach przy jednoczesnej gwarancji poszanowania wolności zrzeszania się oraz wolności słowa;
b) Materialnego – możliwość posiadania majątku (zarówno stałego, np. mieszkania, jak i mobilnego); posiadanie równych praw w społeczeństwie w zakresie możliwości dysponowania własnym majątkiem; równość w zakresie poszukiwania i podejmowania pracy73.
Każdą ze zdolności należy traktować jako odrębny element, pomimo ich wzajemnego powiązania. Zapotrzebowanie na jedną z nich nie może być zastąpione większą ilością innej. Dwie spośród wymienionych powyżej zdolności, zdaniem Nussbaum, są szczególnie istotne; chodzi o rozumowanie praktyczne oraz życie w społeczności. Ich istota polega na porządkowaniu i rozprzestrzenianiu się na pozostałe zdolności, w efekcie „czyniąc ich poszukiwanie prawdziwie ludzką cechą”74.
Pomimo że Nussbaum skonstruowała listę zdolności gwarantujących „godne życie”, sama podchodzi do niej dość krytycznie. Zdaje sobie sprawę, że lista zdolności nigdy nie będzie w pełni ukończona i w każdej chwili można ją zakwestionować. Zaletą jest możliwość jej skonkretyzowania w zależności od poglądów i warunków danej społeczności. Pozwala to na zajęcie wyraźnej pozycji w dyskusji publicznej (np. na temat praw kobiet czy dzieci) i precyzyjne określenie celów niezbędnych działań75. Z kolei lista zdolności skonstruowana przez Robeyns przedstawia się następująco:
1. Życie i zdrowie fizyczne – pełnia zdrowia fizycznego i możliwość przeżycia życia o normalnej długości;
2. Dobrostan psychiczny – pełnia zdrowia psychicznego;
3. Integralność cielesna i bezpieczeństwo – umiejętność ochrony przed wszelkimi formami przemocy;
4. Relacje społeczne – zdolność do bycia częścią społeczeństwa, dawania oraz otrzymywania społecznego wsparcia;
5. Upodmiotowienie polityczne (political empowerment) – możliwość uczestnictwa i sprawiedliwego wpływu na decyzje polityczne;
73 M. Nussbaum, Woman and Human Development. The Capabilities Approach, Cambridge University Press, Cambridge 2000, s. 78–80. Idem, Creating Capabilities. The Human Development Approach, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge and London 2011, s. 33–35; Idem, Capabilities as Fundamental Entitlements: Sen and Social Justice, „Feminist Economics”
2003, vol. 9, no 2–3, s. 33–59.
74 M. Nussbaum, Kobiety i praca: perspektywa zdolności, „Znak” 2005, nr 4, s. 91–92.
75 Ibidem, s. 89, 96.
6. Edukacja i wiedza – sposobność zdobycia wykształcenia; korzystania i produkcji wiedzy;
7. Praca domowa i opieka o charakterze nierynkowym – zdolność do wychowywania dzieci i troski o nie;
8. Płatne zatrudnienie i inne projekty – możliwości podjęcia pracy i podejmowania innych aktywności, również o charakterze artystycznym;
9. Schronienie i środowisko – posiadanie odpowiedniego schronienia (miejsca mieszkania) w bezpiecznym i przyjemnym środowisku;
10. Pełna mobilność;
11. Możliwość podejmowania zajęć o charakterze rekreacyjnym;
12. Autonomia czasu – możliwość samodzielnej dyspozycji w zakresie alokacji własnego czasu;
13. Szacunek – bycie w pełni szanowanym i traktowanym z godnością;
14. Religia – posiadanie możliwości swobodnego wyboru życia w zgodności/niezgodności z daną religią76.
2.3.4. Dlaczego PKB nie wystarcza? Dylematy związane z pomiarem