Podejście historyczne na przykładzie Davida S. Landesa

Opublikowana po raz pierwszy w 1993 r. książka Davida S. Landesa Bogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy⁹³? (The Wealth and Poverty of Nations. Why Some Countries Are So Rich and Some So Poor?) stanowi przykład historycznego podejścia do problemów rozwojowych na przestrzeni wieków⁹⁴. Landes stosuje podejście europocentryczne, próbując odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Europa (Zachód) stanęła na czele tych, którzy zmieniają świat, zdając sobie sprawę, że takie ujęcie może zostać uznane za niepoprawne politycznie⁹⁵. Jednak wydaje się, że intencją Landesa było podkreślenie, że analiza historyczna nie powinna opuszczać opisu negatywnych zdarzeń, wojen, niewolnictwa etc. „Historykowi – pisze Landes – nie wolno upiększać przeszłości przez wymazywanie faktów czy pisanie jej na nowo. Ekonomista, któremu z łatwością przychodzi założenie, że każdy kraj prędzej czy później się rozwinie, musi być przygotowany na konfrontację z porażką swej teorii”⁹⁶.

Charakterystyczną cechą w podejściu stosowanym przez Landesa jest poszukiwanie wielu przyczyn w opisie poszczególnych zdarzeń oraz nieignorowanie aspektów uważanych obecnie przez część badaczy za nieistotne. „Wyjaśnienia odwołujące się do jednej przyczyny nie sprawdzają się” – podkreśla Landes⁹⁷. W efekcie wyróżnia on szereg czynników, których analiza prowadzi do odpowiedzi na pytanie, co decyduje o bogactwie jednych państw i ubóstwie innych. Do najważniejszych z nich zalicza kulturę⁹⁸ oraz

93 D. S. Landes, Bogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy?, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2015. Warto zauważyć, że tytuł nawiązuje do Bogactwa narodów Adama Smitha.

94 Wśród innych ważnych badaczy stosujących podejście historyczne należy wymienić: Rondo Camerona, Alana Beattiego, Angusa Maddisona, Gregory’ego Clarka oraz Roberta Fogla, który był jednym z pionierem kliometrii stosującej badania ekonometryczne do analizy historycznej. Por. R. Cameron, A Concise Economic History of The World. From Paleolithic Times to the Present, Oxford University Press, New York 1989; Idem, L. Neal, Historia gospodarcza świata, Książka i Wiedza, Warszawa 2004. A. Beattie, False Economy. A Suprising Economic History of the World, Riverhead Books, New York 2009;

A. Maddison, Countours of the World Economy 1-2030, Oxford University Press, New York 2007; G. Clark, Pożegnanie z jałmużną. Krótka historia gospodarcza świata, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2015;

R. Fogel, Czwarte wielkie przebudzenie i przyszłość egalitaryzmu, Wolters Kluwer, Warszawa 2014. Szerzej na temat debaty o roli historii gospodarczej w analizowaniu ubóstwa i dobrobytu, patrz: R. Matera, P. Matera, Problem światowego bogactwa i ubóstwa jako element badań historii gospodarczej – studia z przełomu mileniów [w:] Przegląd badań nad historią gospodarczą w XXI wieku, red. A. Pieczewski, R. Matera, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 247–263.

95 D. S. Landes, op. cit., s. 19. Zdaje się, że podobne założenie przyświecało Robertowi Foglowi w trakcie opisu znaczenia niewolnictwa w rozwoju gospodarczym.

96 Ibidem, s. 23.

97 Ibidem, s. 577.

98 Landes kulturę definiuje jako „wewnętrzny system wartości i postaw kierujący działaniami ludzi”. Por.

Ibidem.

instytucje⁹⁹. Oprócz nich, istotnymi kluczami postępu są technika oraz nauka¹⁰⁰. Warto zauważyć, że Landes postuluje, aby każdy z wyżej wymienionych czynników analizować w połączeniu z innymi i szukać wzajemnych powiązań.

W opinii Landesa kultura i osiągnięcia gospodarcze są z sobą wzajemnie powiązane, jednak ich wpływ bywa zarówno pozytywny, jak i negatywny¹⁰¹. Jako przykład pozytywnego wpływu kultury na rozwój gospodarczy można podać sukces gospodarczy Niemiec i Japonii po II wojnie światowej. Czynnikami kulturowymi, które w dużym stopniu sprzyjały rozwojowi, były: wykształcenie, determinacja w poprawianiu technologii i pokora. Równie istotnymi cechami były cierpliwość oraz pomysłowość – wykorzystywanie wynalazków innych państw w celu powielenia technologii¹⁰². Kultura i związane z nią obyczaje czasami są przeszkodą w dalszym rozwoju. Przykładem takiego państwa jest Rosja, w której lata polityki antyrynkowej doprowadziły do zaniku przedsiębiorczości u obywateli oraz zaakceptowania negatywnych postaw, m.in. korupcji¹⁰³.

Współczesna medycyna również zmaga się z problemami wynikającymi z kultury i obyczajów. W wielu zacofanych technologicznie państwach przeszkody natury ideologicznej i religijnej uniemożliwiają skuteczne leczenie i profilaktykę¹⁰⁴.

Równie istotnymi czynnikami sprzyjającymi rozwojowi są nauka i technika.

Wiedza w rozumieniu Landesa stanowi pewnego rodzaju bogactwo, ponieważ napędza rozwój gospodarczy. Jako przykład istotnych wynalazków, które przyczyniły się do usprawnienia pracy i rozwoju państw, podaje: koło wodne, okulary, zegar oraz proch strzelniczy. Bez nich ekspansja niektórych krajów oraz podział pracy byłyby mniej sprawne¹⁰⁵. W ostatnich latach jako przykład pozytywnego oddziaływania umiejętności technologicznych (know-how) można podać rozkwit państw określanych mianem Azjatyckich Tygrysów¹⁰⁶.

99 Ibidem, s. 312, 577.

100 Ibidem, s. 34.

101 Ibidem, s. 577.

102 Ibidem, s. 527.

103 Ibidem, s. 577.

104 Jednym z głównych problemów medycznych na świecie jest obecnie rozprzestrzenianie się wirusa HIV. W przypadku kultur, w których ludzie mają wielu partnerów seksualnych bądź dochodzi do kliotoridektomi (obrzezania kobiet), zwyczaje te mają istotny wpływ na przebieg choroby i nowe zakażenia.

Por. Ibidem, s. 30–31.

105 Ibidem, s. 67–75.

106 Ibidem, s. 531. Świadczyć o tym może rozpoznawalność i pozycja takich firm, jak Samsung, LG czy Huawei.

36

Jedną z pośrednich przyczyn decydujących o rozwoju są czynniki natury geograficznej¹⁰⁷, takie jak klimat czy występowanie klęsk żywiołowych. Jako przykład podaje możliwość wykorzystania rzek (m.in. Nilu i Tygrysu) do produkcji żywności, która przyczyniła się do rozwoju starożytnego Egiptu. Przestrzega on jednak, że czynników geograficznych nie należy traktować jako bezpośrednich przyczyn ubóstwa bądź bogactwa. Ich rzeczywiste znaczenie ujawnia się dopiero wtedy, gdy analizujemy je przez pryzmat nauki i techniki. To one dały możliwość rzeczywistego rozwoju poszczególnych terenów – „im więcej wiemy, tym więcej można zrobić , by zapobiec chorobom i stworzyć lepsze warunki do życia i pracy”¹⁰⁸.

Analiza Landesa ukazuje, że przyczyn ubóstwa nie da się jednoznacznie wpisać w określony schemat, a podejście historyczne nie daje pełnej odpowiedzi na pytanie postawione w tytule jego książki. Sam Landes jest tego w pełni świadomy – podkreślając, że jego analiza nie jest wyczerpująca. Dlatego oprócz wyżej wymienionych czynników zwraca uwagę na konieczność uwzględnienia bodźców mających charakter losowy. Należą do nich: przypadek, szczęście, rewolucje, wojny, złe rządy czy klęski żywiołowe, które często stają się przeszkodą i niwelują wcześniejsze osiągnięcia i sukcesy¹⁰⁹.

Wszystkie aspekty, o których mówi Landes, pośrednio wpisują się w koncepcję ludzkich zdolności Sena. Jego analiza dobrze ukazuje, że rzeczywiste zdolności są zawsze w jakimś stopniu pochodną otaczającej nas rzeczywistość. Tym samym Landes, podejmując temat rozwoju poszczególnych państw, dokonywał opisu relacji na linii podmiot – zasób. Przykładem może być przywołany wcześniej rozwój starożytnego Egiptu, gdzie zasobem była woda (rzeka) – jednak bez umiejętności jej wykorzystania (m.in. budowy sieci irygacyjnej czy podziału na pory roku według wylewów) rozwój nie byłby możliwy.

Landes uważał, że rozwiązanie problemu biedy powinno odbyć się na miejscu, a pomoc zagraniczna w postaci pieniężnej może być szkodliwa i demotywująca. „Liczą się praca, oszczędzanie, uczciwość, cierpliwość, wytrwałość. Ludziom cierpiącym nędzę i głód może się to wydać egoistyczną obojętnością. Ale w gruncie rzeczy żadne upełnomocnienie nie jest tak skuteczne jak osiągnięte własnymi siłami”¹¹⁰. Upełnomocnienie, o którym pisze Landes, jest tak naprawdę koniecznością stworzenia

107 Na temat relacji środowisko – rozwój szerzej, patrz: J. Makowski, J. Miętkiewska-Brynda, Środowisko a rozwój [w:] Bieda i bogactwo we współczesnym świecie. Studia z geografii rozwoju, red. M. Czerny, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, s. 83–111.

108 D. S. Landes, op. cit., s. 34.

109 Ibidem, s. 579.

110 Ibidem, s. 584.

realnych możliwości – systemu dobrej edukacji, wykorzystania technologii etc., które przyczynią się do poprawy sytuacji najuboższych.