Okres wzmożonej ingerencji państwa (1971–1980)

100

Po trzecie w omawianym okresie występowały trudności związane z niedostatecznym przyrostem siły roboczej. Zmiany wprowadzone na początku lat 60. nie spowodowały dostatecznego dopływu pracowników. Ponadto problemem był niski poziom wykształcenia zarówno pracowników rolnych, jak i kadry kierowniczej¹¹⁰.

Po czwarte istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój i funkcjonowanie PGR-ów była polityka mieszkaniowa¹¹¹. Przyrost nowych mieszkań był niższy niż potrzeby, co pośrednio rzutowało na postrzeganie PGR jako miejsca pracy¹¹².

Począwszy od połowy lat 60. widoczne jest coraz mocniejsze odchodzenie od reform z końca lat 50. XX w. Gospodarka oraz państwo ulegały coraz większej centralizacji, co rodziło napięcia społeczne¹¹³. Sytuacja gospodarcza Polski była negatywnie oceniania w środowisku naukowym i opozycyjnym¹¹⁴.

„Wypadki marcowe” z 1968 r. doprowadziły do kryzysu politycznego. Brak reakcji i gruntownych reform z strony państwa skutkował wzrostem niezadowolenia w społeczeństwie. Punktem kulminacyjnym było podniesienie w grudniu 1970 r. cen podstawowych artykułów spożywczych. Doprowadziło to do buntu i krwawych wydarzeń, zwłaszcza na Wybrzeżu. Kryzys społeczno-gospodarczy spowodował ustąpienie Gomułki.

Nowym sekretarzem został Edward Gierek.

1. Pobudzenie wzrostu produkcji rolnej, która docelowo miała zapewnić osiągnięcie samowystarczalności oraz wzrost eksportu.

2. Rozwiązanie problemów socjalnych wsi.

3. Stopniową techniczną i społeczno-ekonomiczną przebudowę rolnictwa, która będzie oparta na zasadzie pełnej dobrowolności¹¹⁵.

Istotną zmianą było założenie o jednakowym traktowaniu wszystkich sektorów rolnictwa. Gospodarstwa państwowe utraciły więc pozycję uprzywilejowaną¹¹⁶. Plan społeczno-gospodarczego rozwoju kraju na lata 1971–1975 stawiał za cel zaspokojenie wzrastającego zapotrzebowania na artykuły spożywcze. Miał on być osiągnięty dzięki wykorzystaniu rezerw produkcyjnych¹¹⁷.

W przeciwieństwie do poprzednich planów nie podkreślano roli i znaczenia rolnictwa państwowego. Był to także pierwszy plan, w którym nie podano konkretnych wartości dotyczących poziomów wzrostu produkcji globalnej rolnictwa, obowiązujacych gospodarstwa uspołecznione. Akcentował natomiast potrzebę kooperacji pomiędzy gospodarstwami indywidualnymi a państwowymi. Szczególną rolę w planie przypisano procesowi specjalizacji produkcji¹¹⁸.

Od początku lat 70. widoczne były tendencje do centralizacji gospodarki narodowej¹¹⁹. W polityce rolnej wprowadzono istotne zmiany, które okazały się korzystne dla rolnictwa indywidualnego.

Dzięki podniesieniu cen skupów żywca oraz mleka zwiększyła się opłacalność hodowli. W 1972 r. zniesiono tzw. obowiązkowe dostawy oraz nadmierną progresję podatku gruntowego. Wprowadzono nowe regulacje dotyczące obrotu ziemią. PFZ masowo sprzedawał ziemię chłopom. Pozytywną zmianą była również poprawa opieki zdrowotnej ludności rolniczej w ramach ubezpieczeń społecznych¹²⁰.

Zmiany były widoczne także w sektorze gospodarstw państwowych. W lipcu 1971 r. przeprowadzono reformę systemu ekonomiczno-finansowego PGR. Ograniczono wpływ

115 I. Kostrowicka, op. cit., s. 91–92.

116 Ibidem.

117 Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 8 czerwca 1972 r. o pięcioletnim planie społeczno-gospodarczego rozwoju kraju w latach 1971–1975, Dz. U. z 1972 r. nr 22, poz. 157, s. 201–202.

118 Ibidem.

119 Wytyczne zmian w rolnictwie zostały określone w Uchwale Biura Politycznego KC PZPR i Prezydium rządu PRL w sprawie dalszego rozwoju PGR z listopada 1972 r. i Wytycznych Biura Politycznego KC PZPR i Prezydium NK ZSL w sprawie zadań rolnictwa w latach 1971–1975 z kwietnia 1971 r.

120 E. Psyk-Piotrowska, op. cit., s. 123.

102

administracji na działalność gospodarstw, zyskały one tym samym większą samodzielność.

Płace pracowników powiązane zostały z wynikami produkcyjnymi, kwalifikacjami oraz stażem pracy. Rolnictwo państwowe nie było już na uprzywilejowanej pozycji, otrzymało jednak w omawianym okresie zwiększone dotacje państwowe. Jednakże należy podkreślić, że były one związane z procesem intensyfikacji produkcji rolnej, a w szczególności zwierzęcej¹²¹. Dotowanie rolnictwa ze środków publicznych w tym okresie miało pozytywny charakter. W przeciwieństwie do dotacji z lat poprzednich celem nie była rekompensata poniesionych strat.

Realizacja zadań postawionych przed rolnictwem państwowym miała docelowo służyć:

1. Tworzeniu gospodarstw rolno-spożywczych w rejonach, gdzie PGR-y miały dominującą rolę w zaopatrywaniu w surowce zakładów przemysłowych;

2. Klasyfikowaniu zaplecza techniczno-remontowego, które miało pełnić usługi na rzecz całego rolnictwa;

3. Organizacji administracji rolnej i obsługi rolnictwa, które uwzględnią potrzeby zarówno gospodarstw uspołecznionych, jak i indywidualnych¹²².

Pokłosiem zmian w pierwszej połowie lat 70. oraz uruchomienia rezerw produkcyjnych była znaczna poprawa sytuacji polskiego rolnictwa. W latach 1971–1974 produkcja rolna wzrosła o 20,4%, co było niespotykanym w przeszłości wynikiem. Szczególną poprawę zanotowano w produkcji zwierzęcej, która wzrosła w tym okresie o 72,5%¹²³.

Widoczne były efekty polityki centralizacji. Powierzchnia gospodarstw państwowych wzrosła blisko 4-krotnie. Jednocześnie nastąpił 3-krotny spadek liczby gospodarstw. Zatrudnienie wzrosło o 22%, osiągając w 1978 r. poziom 462 tys. osób.

Pracownicy mieli coraz wyższe kwalifikacje. Znacznie wzrosła liczba pracowników remontowo-budowlanych, socjalnych, a także technicznych. W efekcie w pierwszej połowie lat 70. sektor państwowy był uważany za najbardziej dynamicznie rozwijający się sektor polskiej gospodarki¹²⁴. Było to głównie efektem znacznego zwiększenia nakładów

121 Ibidem, s. 125.

122 W. Dzun, op. cit., s. 154. Efektem powyższych założeń było powołanie do życia dwóch ogromnych gospodarstw państwowych o charakterze eksperymentalnym – Kętrzyńskiego Zjednoczenia Rolniczo-Przemysłowego oraz Sudeckiego Zjednoczenia Rolniczo-Rolniczo-Przemysłowego.

123 J. Skodlarski, op. cit., s. 472–473.

124 E. Psyk-Piotrowska, op. cit., s. 125.

inwestycyjnych. W latach 1970–1974 gospodarstwa państwowe osiągnęły przyrost środków trwałych o 35%¹²⁵.

Sytuacja rolnictwa zarówno indywidualnego, jak i kolektywnego uległa diametralnej zmianie w drugiej połowie omawianego okresu. Zakłady przemysłowe nie były w stanie wywiązać się z produkcji związanej z potrzebami rolnictwa. Wyczerpanie uprzednio uruchomionych rezerw produkcyjnych zrodziło potrzebę zaangażowania nowych środków. Ich brak doprowadził do spadku aktywności produkcyjnej. Zanikały tym samym bodźce ekonomiczne. To doprowadziło do spadku cen skupu poniżej progu opłacalności. Zaszła zmiana kierunku polityki rolnej¹²⁶ – nastąpił powrót do uprzywilejowanego traktowania gospodarstw państwowych.

Zmiana kierunku polityki rolnej w drugiej połowie lat 70. XX w. była widoczna w planie gospodarczym państwa na lata 1976–1980¹²⁷, w którym przed rolnictwem postawione zostało zadanie przezwyciężenia trudności z drugiej połowy lat 70. oraz odbudowy i rozwoju pogłowia bydła i trzody chlewnej¹²⁸.

Plan zakładał wzrost produkcji rolnej w 1980 r. na poziomie 16–19% względem 1976 r. (produkcji roślinnej o 20–30%, a zwierzęcej o 13–16%). Zgodnie z wytycznymi przyjętymi na IV plenum KC PZPR plan uwydatnił zmianę podejścia do rolnictwa.

Wprawdzie w myśl jednego z założeń należało wspierać gospodarstwa indywidualne, ale kolejne punkty wskazują, że było to powiązane pewnymi warunkami. Łączyło się to z ideą wprowadzania specjalizacji produkcji, wspieranej przez spółdzielnie i kółka rolnicze. Tego typu gospodarstwa (o określonej specjalizacji) miały być wspomagane. Wreszcie w jednym z punktów podkreślono konieczność umocnieniu kolektywnych form gospodarowania¹²⁹. Warto zauważyć, że założenia polityki rolnej określone w planie wspierały kolektywizację, jednakże nie robiły tego bezpośrednio, dlatego, moim zdaniem, akcentowano potrzebę wprowadzenia specjalizacji w gospodarstwach indywidualnych.

Mogłyby one wejść w skład spółdzielni, a te w przyszłości przeobrazić się w gospodarstwo państwowe.

W przeciwieństwie do poprzedniego planu nie udało się osiągnąć zamierzonych wyników. Produkcja rolna nie zaspokoiła wysokiego i ciągle wzrastającego popytu na

125 M. Halamska, Dekolektywizacja rolnictwa w Europie Środkowej i jej społeczne konsekwencje, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1998, s. 23.

126 I. Kostrowicka, op. cit., s. 94.

127 W literaturze plan ten jest określany mianem manewru gospodarczego.

128 Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 18 grudnia 1976 r. o pięcioletnim narodowym planie społeczno-gospodarczym na lata 1976–1980, Dz. U. z 1976 r. nr 39, poz. 226, s. 408.

129 Ibidem.

104

żywność. Popyt ten wynikał głównie z wzrostu liczby ludności nierolniczej, co pochodną wynikało z wyżu demograficznego, industrializacji oraz urbanizacji. Nadmierną rolę przywiązywano do produkcji zwierzęcej. Ta była silnie uzależniona od produkcji zbóż i pasz. Brakowało możliwości zaspokojenia popytu na zboża i paszę przy wykorzystaniu produkcji krajowej. Pojawiła się konieczność importu, jednak z racji sfinansowania go z kredytów zagranicznych powstały problemy finansowe. Doszło do wzrostu zadłużenia zagranicznego państwa. Pomimo próby podjętej w 1975 r. nie udało się zahamować spożycia mięsa i przetworów mięsnych. W kolejnych latach doszło do wzrostu cen¹³⁰.

Opór społeczny, osłabienie koniunktury w połączeniu z negatywnymi następstwami niekorzystnych warunków atmosferycznych doprowadziły do spadku tempa wzrostu produkcji rolnej. Pod koniec lat 70. doszło do klęski rolnictwa. W 1980 r. produkcja globalna rolnictwa spadła o 10,8% względem 1979 r.¹³¹ Z kolei wydarzenia mające miejsce w całej gospodarce doprowadziły do głębokiego kryzysu, którego pokłosiem była fala strajków w drugiej połowie 1980 r. Ich skutkiem było ustąpienie Gierka z funkcji sekretarza. Podpisano tzw. porozumienia sierpniowe i powstał NZSS Solidarność¹³².

Na początku lat 80. nastąpił spadek liczby PGR-ów. Mniejsze gospodarstwa zostały połączone w kombinaty rolne. Te dodatkowo odpowiadały za organizację i świadczenie usług na rzecz rolnictwa oraz kooperację z nim¹³³. Wtórna centralizacja miała na celu upodobnienie PGR do radzieckich sowchozów. W omawianym okresie często miały one areał powyżej 600 ha, jednakże nie wpływało to pozytywnie na wyniki finansowe¹³⁴.

Politykę rolną Gierka wobec gospodarstw państwowych trudno jednoznacznie ocenić. Pod kątem ich wielkości oraz liczby pracowników (około 500 tys.) był to okres szczytowy. Jednocześnie pojawiły się tendencje do decentralizacji. Władze, nie mogąc sprostać potrzebom finansowym, coraz częściej akcentowały potrzebę większej samodzielności gospodarstw, jednak te z powodu systemu nakazowo-rozdzielczego były od niej uzależnione¹³⁵. Stanisław Urban zwraca uwagę, że był to proces wysoce negatywny, który utrudnia ocenę rentowności PGR. Poszczególne gospodarstwa powstały

130 I. Kostrowicka, op. cit., s. 94.

131 Ibidem, s. 95.

132 Szerzej przesłanki sierpnia 1980 opisuje: J. Skodlarski, Przełomy polityczne w Polsce Ludowej a rozwój ruchu ludowego i związkowego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 29–49.

133 P. Binder, Młodzi a bieda. Strategie radzenia sobie w doświadczeniu młodego pokolenia wsi pokołchozowych i popegeerowskich, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2014, s. 73.

134 E. Szpak, Między osiedlem a zagrodą. Życie codzienne mieszkańców PGR-ów, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2005, s. 26. Polityka tworzenia kombinatów była przez pamiętnikarzy tamtego okresu określana mianem gigantomanii.

135 P. Binder, op. cit., s. 73.

w różnych okresach, stąd ich dojrzałość była na różnym poziomie. Podobnie było z wyposażeniem w budynki gospodarcze, inwentarskie i mieszkaniowe. Analogicznie jest również w przypadku przygotowania pracowników do pracy. Wiele gospodarstw nie posiadało odpowiednio wykwalifikowanej kadry. „Z tych i wielu innych powodów należy PGR oceniać nie w ogóle, ale rozróżniając wśród nich grupy gospodarstw podobnych do siebie, uwzględniając przy ich ocenie warunki, w jakich powstały i działają” – podkreśla Urban¹³⁶. Z kolei Psyk-Piotrowska słusznie zauważa, że powyższa uwaga nie została uwzględniona w trakcie zmian ustrojowych, mających miejsce dekadę później¹³⁷.

Dość krytycznie do omawianego okresu odnosił się przyszły I sekretarz Mieczysław Rakowski. Opisując wydarzenia z przełomu lat 70. i 80. XX w., zwracał uwagę, że centralny system kierowania gospodarką był szkodliwy i niebezpieczny dla polskiego rolnictwa. Odnosił się zarówno do sektora indywidualnego, jak i uspołecznionego. Głównego problemu upatrywał w zbyt małych i nieprawidłowo rozdzielanych nakładach na rolnictwo. Gospodarstwa państwowe były zbyt duże względem osiąganych efektów. Podsumowując politykę rolną lat 70., Rakowski konstatował: „ (…) jak twierdzi wielu rolników, ekonomistów rolnych, a także działaczy ZSL, słuszna w swych generalnych założeniach, w praktyce wykazuje ogromną niespójność, pełna jest zaskakujących zmian, decyzji chaotycznych i woluntarystycznych.

Inaczej mówiąc, nie umacnia ona wśród rolników tak potrzebnego poczucia stabilizacji (…) Próby rozmydlenia nieporadności, jaką demonstrujemy w kierowaniu gospodarką w ostatnich latach według formuły: „pięć lat to okres zbyt krótki na podsumowanie wielkich przemian społeczno-gospodarczych, jakie zostały zapoczątkowane po 1970 roku”, nikogo nie zwiodą”¹³⁸.