Problemy rynku pracy

160

minęła, gdy okazało się, że nie są one przyznane na stałe. Dopiero wtedy pojawiło się ubóstwo i konieczność podjęcia prac dorywczych. Pracę stałą trudno było znaleźć¹⁵.

Zasiłek nie był więc przez pracowników traktowany jako rozwiązanie przejściowe.

Wynikało to w dużej mierze z ich mentalności. Nie mieli świadomości pogarszającej się sytuacji. Wierzyli w dalszą opiekę państwa, aż do czasu uzyskania świadczenia emerytalnego. Często przejście na zasiłek miało charakter protestu wobec likwidacji gospodarstwa. Było także wyrazem niechęci do pracy u nowego gospodarza PGR.

Pracownicy PGR uważali się za właścicieli gospodarstwa¹⁶. Kwestia pobierania zasiłków pokazuje, dlaczego dla Sena pomoc finansowa nie jest wystarczającym narzędziem – nie kreuje ona nowych zdolności; stanowi jedynie narzędzie niwelujące problem zbyt niskiego dochodu.

Kontrastujące zestawienie stereotypów odnośnie do społeczności PGR znajdziemy u Kawczyńskiej-Butrym. Podsumowując wyniki badania na temat sytuacji życiowej mieszkańców osiedli PGR, dokonała ona korekty jednostronnego obrazu. Ten zazwyczaj przedstawiał społeczność PGR jako bierną, patologiczną i roszczeniową.

W rzeczywistości radziła ona sobie tak, jak potrafiła. Wszelkie formy aktywności w pobliżu miejsca zamieszkania były wykorzystywane. „Nie znajdujemy więc pełnego uzasadnienia dla pojawiających się poglądów o roszczeniowych postawach mieszkańców osiedli – podkreśliła Kawczyńska-Butrym”¹⁷.

płacenie niższych stawek niż wynikałoby to z umowy i specyfiki pracy¹⁹. Dlatego mimo podjęcia przez część osób pracy, ich sytuacja finansowa była w dalszym ciągu trudna. W tym kontekście część z nich można zaliczyć do kategorii tzw. working poor. Tym samym należy stwierdzić, że doszło do powstania rynku pracodawcy.

W badaniu „Rynki pracy na obszarach popegeerowskich”²⁰, przeprowadzonym przez Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dokonano charakterystyki tychże obszarów pod kątem specyfiki rynku pracy i problemów z nim związanych. Na terenie powiatów, w których prowadzono badania, zaobserwowano wiele wspólnych cech. Były to następujące elementy:

1. Występowanie rozproszonej struktury osiedleńczej. Większość osób stanowili mieszkańcy wsi. W przypadku miast były to niewielkie ośrodki nieposiadające specjalizacji gospodarczej. Osiedla popegeerowskie znajdowały się przy wsiach lub miastach. Równie często były zupełnie poza nimi. Stąd struktura osiedleńcza powodowała trudność powstania miejsc pracy poza rolnictwem, znajdującym się w miejscu zamieszkania.

2. Słaba komunikacja publiczna, która nie była dostosowana do godzin pracy. Fakt ten tworzył barierę dojazdu do pracy, co obniżało szansę rozwoju w oparciu o lokalną społeczność.

3. Występowanie częstych migracji poza miejsce zamieszkania (najczęściej za granicę) w celu podjęcia aktywności zawodowej przy jednoczesnym zamieszkiwaniu osiedla popegeerowskiego. W trakcie przerw między wyjazdami poszukiwania pracy były niezbyt intensywne. Dominowało oczekiwanie na kolejny wyjazd. Choć takie podejście łagodziło problemy dochodowe, to jednocześnie obniżało rozwój gospodarczy miejsca zamieszkania.

4. Działalność w szarej strefie była często podejmowana przez osoby korzystające ze świadczeń socjalnych i wcześniejszych emerytur. Należy to uznać za szczególnie szkodliwe w przypadku młodego pokolenia. Praca poza systemem zabezpieczenia

19 E. Psyk-Piotrowska, op. cit., s. 236.

20 Zob. Rynki pracy na obszarach popegeerowskich. Raport z badań, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008. Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu Analiza wybranych aspektów obecnej i przyszłej sytuacji na rynku pracy – „Rynek pracy na obszarach popegeerowskich” współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach działania 1.1, schemat a) Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich 2004–2006.

162

społecznego zrodziła trudności z ich włączeniem w ten system. Obniżyła również podstawę zabezpieczenia na starość z racji nieodkładania składek emerytalnych.

5. Niski poziom aktywności edukacyjnej i zawodowej, mimo że ludność była stosunkowo młoda. Z racji tego można przypuszczać, że problem niedopasowania do rynku pracy nie zostanie rozwiązany wraz z przejściem starszej części ludności na świadczenia emerytalne.

6. Słabe wyniki kształcenia szkolnego na obowiązkowym poziomie związane z niezbyt wysokimi aspiracjami, postawami wyniesionymi z rodzinnych domów oraz niskim poziomem jakościowym lokalnych szkół. Ta z kolei stanowi pokłosie niskich nakładów samorządowych na szkolnictwo oraz likwidacji wielu placówek przyzakładowych.

7. Słabe wyniki kształcenia w szkołach średnich i niska konkurencyjność w ubieganiu się o przyjęcie na bezpłatne studia. W efekcie niewielka część młodzieży kontynuowała naukę na poziomie wyższym. Do tego dochodziła bariera finansowa związana z podjęciem studiów.

8. Migracja ludzi młodych, lepiej wykształconych. W przypadku stałych migracji widoczne zubożenie lokalnych zasobów siły roboczej, co stanowi również pokłosie braku atrakcyjnych miejsc pracy dla osób wysoko wykwalifikowanych.

9. Niedopasowanie struktury kształcenia do lokalnego popytu na pracę, zgłaszanego na poziomie zawodowym. Stanowi to jednocześnie barierę rozwojową tych obszarów.

10. Dominacja małych, zwłaszcza jednoosobowych firm.

11. Nastawienie lokalnych firm na dostarczanie dóbr i usług na lokalny rynek, co zawężało ich dochody z racji niskich zarobków ludności i niskiej gęstości zaludnienia.

12. Dostarczanie przez część firm produktów na rynki ulokowane poza obszarami popegeerowskimi, w tym za granicą. Nie powstały one w oparciu o majątek PGR.

Były od niego zupełnie niezależne. Korzystały z przewagi siły roboczej (np.

niskich płac), niskich cen nieruchomości i bliskości granic państwa.

13. Programy rozwoju konstruowane przez lokalne władze uwzględniały koncepcje wielofunkcyjnego rozwoju wsi i agroturystyki, jednakże nie były powiązane z nakładami kapitału. Nie uwzględniano także sezonowości w przypadku turystyki, co nie rodziło stałych miejsc pracy. Ponadto nie wszystkie obszary były atrakcyjne pod kątem turystycznym.

14. Niewielki napływ kapitału na tereny popegeerowskie.

15. Jako że likwidacja PGR-ów sprzyjała powstaniu wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, doszło do spadku popytu na pracę. Brakowało również inwestycji, np.

w przetwórstwo żywności. W efekcie popyt na pracę wynikający z działalności gospodarstwa państwowego nie był zastępowany nowym.

16. Zbyt późne uruchomienie lokalnych inicjatyw, np. spółdzielni socjalnych czy centrów aktywności lokalnej. Te najczęściej rozpoczynały działalność dopiero z chwilą napływu funduszy unijnych²¹.

W raporcie zwrócono uwagę, że w wielu gminach czy powiatach powstały strategie rozwoju. Nie były one jednak zindywidualizowane i dopasowane do lokalnej specyfiki.

Cechowała je duża ogólnikowość. Brakowało w nich analizy, które kierunki rozwoju gospodarczego cechowały się największą dynamiką na danym obszarze. Nie dążyły także do usuwania barier dla rozwoju drobnego biznesu. Brakowało również powiązania z ośrodkami miejskimi, co powodowało zanik szans na podjęcie pracy poza rolnictwem.

Z kolei w przypadku osób lepiej wykształconych i wykwalifikowanych brakowało bodźców zachęcających do pozostania na tych obszarach²².

Raport podkreślał, że niezwykle istotną kwestią związaną z rozwojem terenów popegeerowskich były dostępności inwestycje związane z komunikacją zbiorową. Poprawa dostępności do niej w znacznym stopniu przyczyniłaby się do ułatwienia dojazdu zarówno do pracy, jak i do szkół oraz ograniczyłaby migracje²³.

Jednym z najważniejszych zaleceń raportu była zmiana podejścia do szkolnictwa.

Powinno ono kłaść nacisk na wyrównywanie szans i iść w parze ze zwiększonymi nakładami, zwłaszcza na szkolnictwo zawodowe. Istotą powinno być lepsze dopasowanie

21 Ibidem, s. 51–53.

22 Ibidem, s. 55.

23 Ibidem.

164

do potrzeb lokalnego rynku pracy. Nie powinno to jednocześnie obciążać władz lokalnych, stąd postulat większego wykorzystania na te cele funduszy strukturalnych²⁴.

Konkluzję raportu sformułowano następująco: istnieje potrzeba stworzenia dla obszarów popegeerowskich programu wyrównywania szans. Powinien on być swoistą spłatą długu wobec ludności popegeerowskiej z racji likwidacji PGR-ów niemalże bez odszkodowania. Strategia powinna również wychodzić poza ramy regionów. Wymaga aktywnego udziału państwa. Winna również uwzględniać ogół mieszkańców, którzy z racji likwidacji gospodarstw państwowych znaleźli się na terenach zdegradowanych pod kątem ekonomicznym²⁵.