Powstanie Państwowych Nieruchomości Ziemskich

Polska po zakończeniu wojny znalazła się w strefie wpływu bloku radzieckiego²⁶. Wiązało się to z przyjęciem określonej – komunistycznej doktryny politycznej²⁷. Władze komunistyczne w oparciu o dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r.²⁸ przeprowadziły reformę rolną. Z powodu doświadczeń wynikających z reformy rolnej w międzywojniu chłopi podchodzili dość niechętnie do prawodawstwa związanego ze zmianami agrarnymi.

Program reformy rolnej PKWN nie zawierał więc postulatów nacjonalizacyjnych.

Artykułował aprobatę dla własności prywatnej oraz spółdzielczości. Rezygnacja z postulatów uspołecznienia miała być gwarantem szerszej akceptacji społecznej dla nowych, narzuconych odgórnie komunistycznych władz. Z kolei wprowadzenie zarządu nad mieniem poniemieckim miało na celu wzmocnienie pozycji państwa w gospodarce²⁹.

Przeprowadzenie reformy rolnej wiązało się z licznymi trudnościami i wyzwaniami. Świadczą o tym wypowiedzi polityków w trakcie zebrania KC PPR 9 października 1945 r. Bolesław Bierut stwierdził wówczas: „Towarzysz Stalin powiedział, że jeśli przed nami stoi zagadnienie usunięcia z widowni całej klasy, złamanie obszarników, że wtedy to już nie jest reforma a rewolucja agrarna, a tego rodzaju rewolucji nie przeprowadza się w majestacie prawa i cackaniem się przygotowaniami. Rewolucje takie muszą być przeprowadzone metodami rewolucyjnymi. U nas tow. Stalin nie widział tych metod rewolucyjnych i krytykował nas za to”. Z kolei Władysław Gomułka dodał

„ (…) musimy przebudować naszą pracę, przede wszystkim na odcinku rolnym. Nie ulega

26 W latach 1945–1946 podobne reformy miały miejsce w: Jugosławii, Bułgarii, Rumunii oraz na Węgrzech. Wyjątek stanowiła Czechosłowacja, w której doszło do reformy rolnej dopiero po przewrocie w 1948 r.

27 Początkowo ukształtowały się dwa główne nurty polityczne. Pierwszym był rząd na emigracji wspierany przez Armię Krajową wraz z ekspozyturami krajowymi. Drugi nurt stanowiła lewica, która dysponowała siłą Armii Ludowej oraz armii ZSRR. W oparciu o ustawę z dnia 21 lipca 1944 r. powstał nowy ośrodek władzy – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Manifest związany z powstaniem PKWN postrzegany był jako akt założycielski „nowej Polski”. Późniejsze akty prawne Polski Ludowej nawiązywały do jego treści.

Manifest zawierał obszerny program przemian społecznych. Był on jednak ograniczony do postulatów, które są społecznie akceptowalne. Deklarował przywrócenie swobód demokratycznych, jednakże nieuwzględniających „wrogów” demokracji. Jego faktyczna rola była zatem propagandowa i dezinformacyjna. Służył jedynie stworzeniu wrażenia, że Polska pod rządami PKWN będzie kontynuacją państwa polskiego.

28 Zob. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz. U. 1944 nr 4 poz. 17.

29 J. Kaliński, Przemiany strukturalne w gospodarce polskiej w latach 1944–1970, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1993, s. 24–25.

88

wątpliwości, że reformę rolną będziemy mogli przeprowadzać jedynie wtedy, gdy nadamy jej rozmach rewolucji”³⁰.

Na potrzeby reformy przeznaczono ziemie skarbu państwa, gospodarstw poniemieckich, zdrajców, dezerterów, osób kolaborujących z Niemcami oraz majątki prywatne większe niż 100 ha, gdzie użytki rolne³¹ stanowiły co najmniej 50 ha³².

PKWN chciał doprowadzić do likwidacji wielkiej własności ziemskiej. Zakładano upełnorolnienie gospodarstw karłowatych, małorolnych oraz stworzenie samodzielnych gospodarstw dla bezrolnych³³.

Istotnym zjawiskiem pośrednio związanym z reformą rolną były migracje ludności.

Kierowano je głównie na północ³⁴ i zachód. W 1945 r. wieś została zasilona przez ponad milion osób. Przesiedlenia spotykały się z oporem wynikającym z braku możliwości przejmowania indywidualnych gospodarstw³⁵. Łącznie w latach 1945–1950 na Ziemie Zachodnie i Północne przybyło 4,7 miliona ludzi, w tym 2,9 mln z terenów centralnych i południowo- wschodnich, 1,5 mln z ZSRR, 50 tys. z Francji, 44 tys. z Niemiec oraz 165 tys. z innych państw bądź niewiadomego pochodzenia³⁶.

30 Protokół z posiedzenia KC PPR dnia 9 października 1944 r.

31 W przypadku województw: poznańskiego, pomorskiego i śląskiego niezależnie od wielkości użytków rolnych.

32 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz. U. 1944 nr 4 poz. 17. Szerzej na temat reformy rolnej PKWN oraz sytuacji polskiego rolnictwa po II wojnie światowej, patrz: W. Rusiński, Zarys historii gospodarczej Polski,, PWN, Warszawa 1986, s. 322–324; A. Jezierski, B. Petz, Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944–1975, PWN, Warszawa 1982, s. 93–105; H. Słabek, Reforma Rolna [w:] Gospodarka Polski Ludowej 1944–1955, red.

J. Kaliński, Z. Landau, Książka i Wiedza, s. 41–70.

33 J. Skodlarski, op. cit., s. 371; A. Jezierski, B. Petz, op. cit., s. 83.

34 W relacji jednej z osób przesiedlonych do rejonu, gdzie powstał PGR, możemy przeczytać: „Kiedy w 1946 roku opuszczałem swoje rodzinne strony na Wileńszczyźnie miałem przy sobie żonę, dwie córeczki i wielką niewiadomą. Nie wiedzieliśmy gdzie jedziemy i jak potoczą się nasze dalsze losy. Droga nasza była długa i bardzo uciążliwa. Jechaliśmy w wagonach towarowych. Był to marzec 1946 roku. Dopiero 12 kwietnia lokomotywa zmniejszyła szybkość, wydzieliła duży słup dymu, sapiąc ociężale wjechała pod górę i stanęła. Czytam: Recz Pomorski (…) wójt miejscowej gminy, który przemówił do nas mniej więcej tak:

Rodacy! Pragnę was powitać i udzielić wyczerpującej informacji i pomocy. Na was czekamy. Ziemi jest pod dostatkiem, tylko kochani ludzie, przystępujemy do pracy. Odczuwamy tu brak rąk do pracy (…) Posypały się pytania. Z oczu kobiet płynęły łzy (…)”. Z kolei z relacji kronikarza wyłania się następujący obraz: „Do Recza przyjechałem 4 listopada 1945 roku. Miasto przedstawiało widok jednego wielkiego pogorzeliska:

Domy spalone, a ulice zasypane gruzem (…) Poza rolnictwem trudno było o pracę”. T. Gasztold, J. Lindmajer, Recz. Zarys dziejów, Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pobrzeże” w Słupsku, Słupsk 1985, s. 158–159.

35 W chwili wyjazdu repatrianci wiedzieli jedynie, że jadą do Polski i mają otrzymać rekompensatę za pozostawione mienie. Po dojechaniu na miejsce często żądali oni zmiany lokalizacji na lepsze, żyźniejsze i niezniszczone wojną tereny.

36 H. Słabek, Historia…, s. 134–140. Jędrzej Chumiński zwrócił uwagę na fakt, że kształt reformy rolnej wpłynął na zacofanie polskiej wsi w dłuższym okresie. Utrwaliła ona rozdrobnienie agrarne i spowodowała brak prywatnych środków inwestycyjnych, które mogły przyczynić się do unowocześnienia gospodarstw. Zdaniem Chumińskiego problem ten umocniła polityka państwa, która upośledziła rolnictwo względem pozostałych działów gospodarki narodowej. W efekcie doszło do wyczerpania możliwości migracyjnych ludności przy zerowych kosztach substytucyjnych. Konsekwencją tego stanu było dalsze

Oprócz migracji związanej z przesiedleniami bądź powrotami na dawne ziemie można było zaobserwować odpływ ludności wiejskiej do miast. Przyczyniło się to do zmniejszenia przeludnienia wsi i zmiany struktury zatrudnienia. W 1950 r. 47,1% ludności utrzymywało się z pracy w rolnictwie, co stanowiło spadek o 13 pkt. % w ciągu 20 lat³⁷.

Jedną z konsekwencji reformy rolnej PKWN było utworzenie Państwowych Nieruchomości Ziemskich (PNZ), głównie na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Celem PNZ było zagospodarowanie gruntów wolnych oraz leżących odłogiem. Blisko 2,2 mln ha pochodziło z Państwowego Funduszu Ziemi (PFZ)³⁸. Ponadto miały one pełnić funkcję ośrodka kultury rolnej dla sektora indywidualnego³⁹. System organizacyjny oraz system płac były mocno zbliżone do systemu folwarcznego⁴⁰.

Oprócz wielofunkcyjnych gospodarstw bez ściśle określonej specjalizacji w ramach PNZ funkcjonowały 2 przedsiębiorstwa ukierunkowane: Państwowe Zakłady Hodowli Roślin (PZHR) oraz Państwowe Zakłady Chowu Koni (PZChK)⁴¹.

Do końca 1946 r. w ramach PNZ powstało 714 zespołów oraz 5592 gospodarstwa, które funkcjonowały w ramach 15 zarządów okręgowych. Począwszy od 1947 r.

stopniowo malała liczba gospodarstw i pod koniec 1948 r. wyniosła 4823⁴².

Na podstawie uchwały Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z dnia 12 lutego 1949 r.⁴³ przeprowadzono fuzję PNZ, PZChK oraz PZHR. Powstała nowa forma kolektywnego rolnictwa – Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)⁴⁴. Z chwilą powołania pierwszych PGR-ów w rolnictwie polskim zaobserwowano zjawisko określane w literaturze mianem kursu na kolektywizację. W zamierzeniu miało ono doprowadzić do uspołecznienia gospodarki rolnej. Ta miała być jednym z elementów związanych z realizacją doktryny socjalistycznej⁴⁵. Zadaniem PGR-ów miało być stworzenie bazy

zacofanie polskiej wsi, która stosunkowo szybko odczuła brak rąk do pracy. Por. J. Chumiński, Wpływ reformy rolnej w Polsce na mobilność ludności wiejskiej w latach 1944–1956, „Społeczeństwo i Ekonomia”

2018, nr 1(9), s. 22.

37 I. Kostrowicka, op. cit., s. 87.

38 Państwowy Fundusz Ziemi został powołany w oparciu o dekret PKWN o reformie rolnej. Stanowił odrębną masę majątkową, którą zarządzało państwo na potrzeby regulacji wielkości gruntów rolnych i przebudowy ustroju rolnego państwa. Do końca 1949 r. PFZ przejął 15,6 mln ha, z czego rozdysponował 14,9 mln ha.

39 Por. Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza…, s. 515.

40 Zob, W. Dzun, op. cit., s. 9.

41 Ibidem, s. 8.

42 Oprócz PNZ funkcjonowały 164 PZChK, 93 PZHR oraz prawie 2,5 tys. gospodarstw podległych innym resortom, m.in. Ministerstwu Oświaty.

43 Archiwum Akt Nowych, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, t. 10, Uchwała Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z 12 lutego 1949 r. w sprawie utworzenia przedsiębiorstw „Państwowe Gospodarstwa Rolne”, s. 149.

44 J. Skodlarski, op. cit., s. 372.

45 I. Kostrowicka, op. cit., s. 88.

90

zaopatrzeniowej żywności, która zaspokajałaby potrzeby wynikające z procesu industrializacji. Gospodarstwa państwowe miały w krótkim czasie zwiększyć udział w produkcji mięsa i zbóż. Inaczej mówiąc, miały piastować funkcję wzorca gospodarki rolnej⁴⁶.