Rozwój jako wolność

Zdaniem Sena szeroko rozumiany rozwój należy utożsamiać ze zwiększaniem zakresu ludzkiej wolności, rozumianej jako poszerzanie realnych zdolności, które mają poszczególne jednostki. „Rozwój wymaga usunięcia głównych źródeł zniewolenia:

ubóstwa oraz tyrani, skąpych możliwości gospodarowania oraz systematycznych społecznych represji, braku społecznych zabezpieczeń oraz nietolerancji czy nadmiernych ingerencji państwa represyjnego”¹¹⁸.

Dla Sena wolność i swobody obywatelskie mają podwójne znaczenie. Po pierwsze, są zasadniczym celem rozwoju, po drugie, stanowią fundamentalne narzędzie rozwoju.

Wśród podstawowych wolności Sen szczególne znaczenie przywiązuje do: swobód politycznych, sposobności ekonomicznych, możliwości społecznych, gwarancji jawności oraz zabezpieczeń społecznych. Określa je mianem wolności instrumentalnych, które należy rozpatrywać przez pryzmat wzajemnych powiązań oraz instytucji¹¹⁹ z nimi związanych¹²⁰.

115 T. Kwarciński, Równość…, s. 12. Por. A. Sen, The Idea of Justice, „Journal of Human Development”

2008, vol. 9, no 3, s, 331 –342.

116 D. Zwarthoed, op. cit., s. 11–12.

117 T. Kwarciński, Równość…, s. 9–10.

118 A. Sen, Rozwój…, s. 17–18.

119 Na temat roli instytucji i jej powiązań z rynkiem i podejściem zdolnościowym szerzej, patrz:

S. Johnson, Institutions, Markets and Economic Development [w:] An Introduction…, s. 162–184.

120 A. Sen, Rozwój…, s. 25, 51.

78

Niezwykle istotnym elementem wspomagającym rozwój jest system demokratyczny¹²¹ i związane z nim swobody polityczne. Dowodził, że wielkie klęski głodowe nie dotykają państw o ustroju demokratycznym, w których przeprowadzane są cykliczne wybory, a prasa jest niezależna. Zależność ta dotyczy również stosunkowo ubogich państw, jak Indie czy Botswana. Przy czym należy podkreślić, że wbrew sugestiom krytyków Sena nie uważa on, iż demokracja gwarantuje dobrobyt. Istotą jest podkreślenie faktu, że rządzący w systemie demokratycznym, w przeciwieństwie do innych ustrojów, mają „polityczny” interes, aby zapobiegać tego typu sytuacjom, a w razie ich wystąpienia szybko reagować¹²².

Podobnie jak Smith przywiązał dużą wagę do roli państwa rozumianego jako

„nocny stróż”. Stworzenie „reguł gry” w systemie demokratycznym stanowi dla niego warunek sine qua non realizacji idei wolności określonego sposobu życia – stąd tak istotna dla niego jest wolność pozytywna. Trafnie oddają to słowa Friedricha Augusta von Hayeka: „To czy jestem lub nie jestem sobie panem i mogę kierować się własnym wyborem, oraz to, czy możliwości, między którymi muszę wybierać, jest wiele czy niewiele, pozostaje dwiema całkiem różnymi kwestiami. Dworzanin żyjący w luksusie, lecz gotów na każde skinienie księcia może być znacznie mniej wolny niż biedny wieśniak czy rzemieślnik, nie mogąc, jak oni żyć własnym życiem i szukać własnych szans”¹²³.

Możliwości stojące przed ludźmi ubogimi w systemie demokratycznym są co prawda bardziej ograniczone niż w przypadku ludzi zamożnych, jednakże system ten daje prawdziwą wolność, w której człowiek jest kowalem własnego losu¹²⁴. To właśnie ta idea zdawała się przyświecać Miltonowi i Rose Friedman, którzy w książce Wolny wybór słusznie zauważyli, że wolność jest związana z różnorodnością i mobilnością. Gwarantuje ona zatem szansę poprawy własnej sytuacji¹²⁵.

Istotnym narzędziem rozwoju są mechanizm rynkowy i swoboda uczestnictwa w wymianie gospodarczej. Sen, podobnie jak A. Smith, wydaje się wyrażać pogląd, że sam wolny rynek i związana z nim niewidzialna ręka rynku nie zapewnia powszechnego

121 W wywiadzie przeprowadzonym z Senem w 1997 r. przez japońską gazetę uznał on wzrost demokracji za największe osiągnięcie XX wieku. Szerzej na temat roli demokracji w myśli Sena: S. Deneulin, Democracy and Political Participation [w:] An Introduction…, s. 185–206.

122 A. Sen, Racjonalność i wybór społeczny [w:] Elementy teorii wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001, s. 72.

123 F. A. von Hayek, Konstytucja wolności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 31.

Najobszerniejszej charakterystyki doktryny Hayeka dokonała Janina Legiędź w: J. G. Godłów-Legiędź, Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha Augusta von Hayeka, Wydawnictwo Naukowa PWN, Warszawa 1992.

124 F. A. von Hayek, Droga do zniewolenia, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2015, s. 117–119.

125 M. Friedman, R. Friedman, Wolny wybór, Wydawnictwo Aspekt, Sosnowiec 2006, s. 1.

dobrobytu. Kluczowym zagadnieniem, które nasuwa się w związku z tym, jest konstatacja, że mechanizm rynkowy jest niezwykle istotny dla rozwoju gospodarczego. Jednak do takiej sytuacji dochodzi dopiero, gdy uzna się bezpośrednie znaczenie swobody wymiany międzyludzkiej, a żadna grupa społeczna nie może być wykluczona ze swobody uczestnictwa w rynku¹²⁶.

Sen poddaje krytyce trzy najpopularniejsze argumenty przeciwko demokracji oraz prawom politycznym w krajach rozwijających się, tj.:

1. Twierdzenie Lee – pogląd, że kraje autorytarne mogą osiągnąć wysoki poziom wzrostu gospodarczego (np. Chiny), a demokracja jest hamulcem tego wzrostu;

2. Konflikt priorytetów – założenie, że potrzeby ekonomiczne osób ubogich są bardziej istotne niż prawa polityczne;

3. Przekonanie, że wolność i demokracja to wartości stricte zachodnie, które są sprzeczne z innymi systemami wartości, w szczególności z azjatyckim¹²⁷.

Sen, pisząc o roli demokracji i swobód obywatelskich, podkreślał, aby nie utożsamiać procesu demokratyzacji z procesem amerykanizacji czy westernizacji¹²⁸. Trafnie zależność tę opisuje Deepak Lal, który zauważył, że ekspansja gospodarcza Zachodu postawiła państwa rozwijające się przed koniecznością wyboru określonej drogi rozwoju. Wyróżnił on przy tym trzy drogi – naśladownictwo¹²⁹, izolację i ochronę

tradycyjnych wartości w obawie przed ich modernizacją¹³⁰ bądź próbę osiągnięcia kompromisu między tradycją a nowoczesnością¹³¹.

Kolejny równie istotny element poszerzania zakresu ludzkiej wolności pojmowanej jako zwiększenie dostępnych zdolności stanowi szeroko rozumiana edukacja¹³² i związany

126 A. Sen, Rozwój…, s. 20–21.Szerzej zależność między rynkiem a wolnością Sen opisuje w: Idem, Rationality and Freedom, Harvard University Press, Harvard 2002, s. 501–530.

127 A. Sen, Democracy as Universal Value, „Journal of Democracy” 1999, vol. 10, no 3, s. 3.

128 A. Sen, Why democratization is not the same as westernization, „New Republic” 2003, no. 1, 6 October, s. 28–35.

129 W myśl taktyki „naśladownictwa” należy przyjąć wartości i przekonania materialne Zachodu wraz z technologią, która ma być gwarantem potencjału militarnego i gospodarczego. Jako przykład tej drogi Lal podaje Japonię.

130 Taką postawę reprezentowały Indie za rządów Gandhiego.

131 Tą drogą poszły m.in. Chiny. Szerzej na temat myśli Lala, patrz: J. Dzionek-Kozłowska, R. Matera, Ethics in Economic Thought. Selected Issues and Various Perspectives, Lodz University Press & Jagiellonian University Press, Łódź-Kraków 2015, s. 64–75.

132 Sen nawiązuje tu wprost do myśli Adama Smitha, który podobnie traktował edukację jako dobro autoteliczne i jedno z narzędzi rozwoju. Szerzej na temat edukacji jako jednej z podstawowych zdolności patrz: Amartya Sen’s Capability Approach and Social Justice in Education, red. M. Walker, E. Unterhalter, Palgrave Macmillan, New York 2007; M. Saito, Amartya Sen’s Capability Approach to Education: A Critical Exploration, „Journal of Philosophy of Education” 2003, vol. 37, s. 17–33;

80

z nią wzrost kapitału ludzkiego. „Skutki edukacji, podkreśla Sen, wykraczają daleko poza kwestie ściśle produkcyjne. A owe dodatkowe skutki pozostaną jako bardzo ważne w perspektywie ludzkich możliwości”¹³³. W perspektywie zdolnościowej edukacja jest analizowana w dwojaki sposób. Z jednej strony należy ją traktować jako pewną formę funkcjonowania (np. możliwość pójścia na studia) bądź osiągnięcie dobrostanu (np.

ukończenie danego etapu edukacji), z drugiej zaś jako składnik procesu realizowania poszczególnych zdolności. Stanowi ona zatem narzędzie pozwalające zrealizować ceniony sposób bycia lub stan posiadana (np. zdobycie kwalifikacji w celu podjęcia określonej pracy)¹³⁴.

Zestawienie aspektów edukacji oraz związanych z nimi zdolności zaprezentowano w Tabeli 2.1.

Tabela 2.1. Edukacja przez pryzmat koncepcji zorientowanej na ludzkie zdolności Aspekt zdolności Aspekty edukacyjne

Dobrostan Ukończenie poszczególnych szczebli edukacji;

Zapewnienie lepszego zdrowia na przyszłość;

Pełniejsze uczestnictwo w życiu publicznym;

Wolność osiągania dobrobytu

Brak dyskryminacji ze strony nauczycieli, uczniów i innych osób;

Wolność wyboru ścieżki kształcenia (np. kwestia uczęszczania na religię, wybór szkoły średniej itd.);

Brak czynników ograniczających koncentrację na nauce;

Dostęp do wiedzy, opieki pedagogicznej i materiałów dydaktycznych;

Odpowiednia infrastruktura i system oświaty;

Osiągnięcie działania

Realizacja działań jako podmiot placówek edukacyjnych;

Świadomy wybór ścieżki edukacyjnej;

Wolność działania Dostęp do informacji o możliwych i dostępnych sposobach edukacji;

Wolność w podejmowaniu decyzji i brak nacisków zewnętrznych.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Unterhalter, Edukacja, zdolności i sprawiedliwość społeczna, „Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna” 2013, t. II, nr 1, s. 18.

E. Unterhalter, Edukacja, zdolności i sprawiedliwość społeczna, „Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna” 2013, t. II, nr 1, s. 6–26; Idem, Education [w:] An Introduction…, s. 207–227; J. Tilak, Education and Poverty, „Journal of Human Development” 2002, vol. 3, no 2, s. 191–207.

133 A. Sen, Rozwój…, s. 311.

134 E. Unterhalter, Edukacja…, s. 17.